MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

Xəzərin iri çaylarının səciyyəsi (Məmmədov, 2001) 

 

 

 

Çayın adı 

Del

tas

ın

ın ad

ı 

 

 

Su axımı, km

3 

 

Gətirmələrin axımı, 

mln. ton 

Deltanın baş-

lanğıcında  

Dənizdə Deltanın baş-

lanğıcında 

D

ə-

niz-

də  

Ural 500 

7,00  6,60 

2,7 

2,7 

Volqa 18000 

243,00  233,00 

14,0 

6,0 

Terek 8900 

8,90 

8,40 15,1 

11,9 

Sulak 70 

4,40 

4,00 13,2 

1,6 

Samur 80 1,63 

1,63 4,7 

- 

Kür 204 

7,80  15,309 

39,7  17,1 

Səfidrud 1800 4,67 

3,93  31,0 

31,0 

Xaraz 315 

0,96 

0,67 2,4 

1,7 

Görgənrud 630  0,49 

0,39 

3,1 

2,5 

 

Xəzərin əsas limanları: Bakı (ən böyüyü), Türkmənbaşı, Həştərxan, Mahaçqala, Aktan, Atırau, Bəndər-Ən-

zəli, Nouşəhər. 

 

10.6.2. Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyəti 

Bu bölmə tanınmış su mikrobioloqu – ekoloq M.Ə.Salmanovun (1999) Azərbaycanın çaylarının və  Xəzər 

dənizinin çirklənməsi və ekoloji durumu üzrə uzun illər boyu apardığı tədqiqatların nəticələri əsasında yazılmış-

dır. Apardığı tədqiqatlara əsaslanaraq müəllif qeyd edir ki, planetimizdə Xəzər dənizi qədər amansız ekoloji 

depressiyaya məruz qalan başqa sututar tapmaq çətindir.  

Hələ 1940-50-60-cı illərdə Xəzər dənizində aparılan 10 minlərlə məxvi seysmik partlayışlar (hər biri 10 kq-

dan 1,5 ton çəkisi olan trotil «şaşkilər»), Cənubi Xəzərin açıq hissəsində və başqa sahələrdə xüsusi hərbi poli-

qonlarda sınaqdan keçirilən raketlər Xəzər dənizinin altını üstünə çevirmiş, xoşbəxtlikdən o, bu günki günə kimi 

«salamat» qalmışdır. 

M.Ə.Salmanovun 1961-ci ildə apardığı müşahidələr zamanı müəyyən edilmişdir ki, 70 kq çəkisi olan partla-

yıcının partladılması  nəticəsində partlayışın epimərkəzində 85-100 m radiusunda ixtiofauna tamamilə  məhv 

olur, onun 60 %-i dənizin dibinə çökür, plankton həyat qabiliyyətini itirir, su, yanma məhsulunun terrigen hissə-

cikləri ilə zənginləşir, dib çöküntüləri şumlanır (qarışır) və su bulanaraq şəffaflığı azalır, epimərkəzində pH 3-4 

göstərici aşağı düşür. 

Xəzər dənizinin azsulu və dolusulu dövrləri olmuşdur, lakin 1940-cı ilə qədər onun bioloji məhsuldarlığı həmi-

şə yüksək olmuşdur, fauna-flora özünün sabit keyfiyyət vəziyyətini saxlamışdır. 

Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin dəyişməsində  dənizin səviyyəsinin tərəddüdü və çirklənməsi  əsas rol 

oynayır. Qlobal miqyasda isə Xəzərin dəyişməsi dənizin və onun hövzəsinin çirklənməsinin artması nəticəsində 

baş vermişdir. M.Ə.Salmanovun (1999) qeyd etdiyi kimi Xəzərin çirklənməsi barədə olduqca çoxlu məlumatlar 

mövcuddur, bu məsələ ilə yüzlərlə mütəxəssislər məşğul olmuş, onlarla simpozium, konfranslarda müzakirə 

olunmuş, ən yüksək səviyyədə qərarlar qəbul edilmişdir. Xəzərin təmiz saxlanmasının vacibliyi bütün xəzəryanı 

dövlətlər tərəfindən təsdiq edilsə də o, yenə də həmişə olduğu kimi çirklənməkdə davam edir. 

Xəzərin çirklənməsində başlıca yeri neft və neft məhsulları, sonrakı yeri isə kimyəvi çirklənmə tutur.  

Hazırda Xəzərə tökülən çaylar dənizi üzvi maddələrlə, biogen elementlərlə də zənginləşdirir. Apardığı tədqi-

qatlara əsaslanaraq M.Ə.Salmanov (1999) belə nəticəyə gəlir ki, Xəzərin ekosistemlərinin sabitliyini bərpa et-

mək üçün çayların axınına sanitar nəzarət ən mühüm tədbirlərdən biri sayılmalıdır. Tədqiqatçının Volqa, Kür, 

Ural və Terek çaylarında apardığı kompleks tədqiqatlar göstərdi ki, hazırda bu çaylarda özünütəmizləmə proses-

ləri hər yerdə pozulmuşdur.  

Xəzər dənizinin çoxkomponentli çirklənməsi bir çox sənaye obyektləri növlərinin məskunlaşdığı mühitin sa-

nitar- gigiyena vəziyyətinin dəyişməsinə təsir göstərən amil olmuşdur. Qiymətli balıq növlərinin kütləvi qırılma-

sı adi hadisəyə çevrilmişdir. 

---

 

191

Bir sıra alimlərin məlumatına görə bir çox hidrobiontların orqanizmində insanın sağlamlığı üçün təhlükəli 

parazitlərin böyük bir siyahısı var: anizakidlər, psevdoamfistomidlər, eustronqilidlər və s. dəniz suyunda və ba-

lıqlarda patagen bakteriyalar, məs, ptoteilər, vibrionlar, protei-vulqaris və b.