MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

Təbii-

iqtisadi 

rayonlar  

Ümu

mi 

sahə, 

min 

ha 

Yuyulma dərəcəsi  

Digə

r 

torp

aq-

lar  

Yuy

ul-

muş 

torp

aq-

ların 

sahə

si  

Yuyu

l-

mamı

ş 

 I 

 kate-

qo-

riya  

Zəif 

yuyu-

lmuş  

II  

kate-

qo-

riya   

Orta 

yuyul

muş 

III  

kate-

qo-

riya   

Şiddət

li 

yuyul

muş 

IV  

kate-

qo-

riya   

1 2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

Gəncə-

Qazax  

116,6 13,6  34,2  21,6  45,3  1,9 

101,

1 

Şirvan  

71,6 

11,0 

12,4 

17,6 

20,6 

10,0  50,6 

Mil-

Qarabağ  

248,8 81,3  58,0  43,5  46,2  19,9 

147,

6 

Quba-

Xaçmaz  

124,8 43,9  14,5  21,2  38,6  6,5  74,4 

Şəki-

Zaqatala 

9,4 11,5 

41,2 20,3 34,1 2,3 

95,6 

Lənkəran   66,8 

9,0 

11,0 

15,2 

22,9 

8,7 

49,1 

Abşeron 16,5 3,7  3,5  5,0  3,5  0,8 12,0 

Dağlıq 

Qarabağ  

40,6 9,8  8,0  8,4  9,9  4,4 26,4 

Naxçıvan 

MR  

96,6 12,2 21,6 23,2  29,2  10,4 

74,0 

Cəmi  

891,7  196,0  204,4  380,4 

250,3 

64,9 

630,

8 

 

Respublikamızın qış otlaqları əsasən Kür-Araz ovalığında (Mil, Muğan, Şirvan, Qarabağ, Salyan düzləri və 

cənubi-Şirvan), Qobustan, Ceyrançöl, Ağyazı, Acınohur, Bozdağ, Xocaşen, Daşüz silsilələrində, Cənubi 

Qarabağda (Gəyən, Çaxmaq bozqırları), Naxçıvan MR-da isə Böyükdüzdə, dağ  ətəklərində, Qarğabazarı  və 

Arazətrafı çökəkliklərdə yerləşir.  

Qış otlaqlarında nisbətən geniş yayılmış ən faydalı bitkilər birillik taxıl otlarıdır. Taxıllar fəsiləsinə mənsub 

olan bitkilər həmişə erkən yazda yaxşı inkişaf edib yaşıl yem kütləsi əmələ gətirir. Dağətəyi zonalarda yerləşən 

qış otlaqlarında yazda əmələ  gələn yaşıl ot örtüyünün tərkibində birillik taxıl otları nisbətən az olur. Onların 

əvəzində taxıllara aid olmayan bəzi birillik ot bitkiləri çoxluq təşkil edir və qiymətli yem hesab olunur. Birillik 

taxıl otlarından bərk quramit, cənub quramiti, İran quramiti, şərq bozağı, düzəkli bozaq, üçdüyməli buğdayıot, 

yapon tonqalotu, süpürgəvari tonqalotu, irisünbüllü tonqalotu, tüklü vələmir, boş vələmir, iriçiçək vələmir və s. 

qış otlaqlarında daha geniş yayılmışdır. Birilliklərdən başqa gövdələrinin  əsas hissəsi soğanaqlı olan çoxillik 

taxıl otlarının da qış otlaqlarının ot örtüyünün yaranmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Məsələn, sıx qırtıc, sinay 

qırtıcı, soğanaqlı qırtıc və s. bu cür ot bitkilərindəndir.  

Yovşanlı otlaqlar üçün xarakterik olan müxtəlif yovşan formaları da qış otlaqlarının ot örtüyünün əmələ 

gəlməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Paxlalılar fəsiləsindən olan yonca və xaşanın bir neçə növ və 

növmüxtəliflikləri də bəzi otlaq sahələrində çox geniş yayılmış faydalı bitki hesab olunur.  

Səhra bitki qrupu,əsasən Azərbaycanın düzən aran zonalarında yerləşən Kür-Araz ovalığının otlaqlarında 

inkişaf etmişdir. Səhra tipli zonalarda qış otlaqlarının bitki örtüyü olduqca kasıbdır. Burada inkişaf etmiş səhra 

bitki qruplarının botaniki tərkibi,  əsasən, kolluq, yarımkolluq və vegetasiya dövrü qısa olan birillik ot 

bitkilərindən ibarətdir.  

Şoran səhralarda qarışıq örtük əmələ  gətirən qara şoran,  şahsevdi, sarıbaş kolları, çərən, öldürgən və s. 

kolluqlar və efemer bitkiləri inkişaf edir. Bitki örtüyünün əsasını qarağan kolları, gəngiz, gəvrik, şahsevdi təşkil 

edən qış otları da geniş yayılmışdır.  

Respublikamızın qış otlaqlarında səhra tipli bitki örtüyünə nisbətən yarımsəhra tipli bitki örtüyü daha geniş 

yer tutur. Yarımsəhra tipinə aid olan bitkilər öz inkişaf tərzinə, həyat  şəraitinə, botaniki quruluşuna, kimyəvi 

tərkibinə, bioloji və  təsərrüfat xüsusiyyətlərinə görə  səhra tipli bitki qruplarından fərqləndikləri üçün onların 

yemlik keyfiyyəti də müxtəlfi olur. Bir qayda olaraq yarımsəhra tipli otlaqların əsas yem fondu efemerlər olur. 

---

 

282

Bəzən efemerlər yaxşı inkişaf edib otlaqlarda sıx bitki örtüyü əmələ gətirir. Torpağın səthinin 80-90%-ə qədəri 

bitki ilə örtülür. Bu cür sahələrdən təkcə otlaq, örüş kimi deyil, həmçinin təbii biçənək kimi də istifadə edilir. 

Yovşanlı, göyüllü-yovşanlı, qaratikanlı-yovşanlı yarımsəhralar qış otlaqlarında daha geniş yer tutur. Bunların 

arasında ən böyük sahə yovşanlı yarımsəhralardır.  

Respublikamızın qış otlaqlarında çox böyük əhəmiyyət kəsb edən ot örtüyündən biri də quru bozqır 

sahələrin bitki örtüyüdür.  

Quru bozqır bitki örtüyü olan otlaqlar yarımsəhra ot örtüyünə malik olan sahələrdən çoxillik taxıl otlarının 

nisbətən yaxşı inkişaf etməsi ilə fərqlənir. Məsələn, ağot, ayrıq, şiyav, topalotu və s. bitkilərin əmələ gətirdikləri 

çimliklər bəzən o qədər sıx və çox olur ki, sahələr başdan-başa ağımtıl, quru bozqır şəklini alır. Bu cür görünüşə 

malik olan quru bozqır sahələr qış otlaqlarının yem balansında mühüm rol oynayır.  

Naxçıvanda, Qobustan, Bozqır yaylasında, Dağlıq Qarabağın dağətəyi hissəsində və digər yerlərdə yerləşən 

quru bozqır otlaq sahələrində inkişaf etmiş bitkilərin  ən mühüm nümayəndələri daşdayan, dovşantopalı, 

tonqalotu, daraqotu, nazikbaldır, tüklüayrıq, qırtıc, buğdayıot, quramit və s. ot növləridir. Onlar böyük yemlik 

əhəmiyyətinə malik olduqları üçün bozqır otlaq sahələrindəki ot örtüyünün əsasını təşkil edirlər. Yazda və yayın 

əvvəllərində sürətlə böyüyüb inkişaf edən bu bitkilər otlaqların yemlik keyfiyyətinə və ümumi məhsuldarlığına 

müsbət təsir göstərir. 

Quru bozqır bitki örtüyünə malik olan otlaqlar yovşanlı-ağot, yovşanlı-ayrıq, yovşanlı-şiyav, yovşanlı-

topalotu tiplərinə ayrılır.  

Azərbaycanın qış otlaqlarındakı səhra, yarımsəhra və bozqır bitki qruplarından başqa bəzi yerlərdə ayrı-ayrı 

talalar şəklində inkişaf etmiş bataqlıq, çökəklik, çala və çəmən bitki qruplarına da rast gəlmək olur.  

Araşdırmalar göstərir ki, respublikamızın qış otlaqlarında (Qobustan, Ceyrançöl, Bozdağ, Acınohur) və 

biçənək sahələrində eroziya prosesləri ilə yanaşı,  şorlaşma, bataqlaşma, subasmalar kimi hallar onların 

deqradasiyasını sürətləndirmişdir. Təqribən 201 min hektar və ya 15% yem sahəsi  şorlaşma, bataqlaşma və 

subasmaya məruz qalmış, minlərlə hektar sahə qanunsuz olaraq şumlanmış  və yaşayış yerlərinə çevrilmişdir. 

Bütövlükdə yem sahələrinin 978 min hektarının  əsaslı yaxşılaşdırma, meliorasiya və digər tədbirlərə ehtiyacı 

vardır. Bununlu belə, yem sahələrinin, yay və  qış otlaqlarının, biçənəklərin ekoloji problemlərinə daha geniş 

aspektdə baxılması tələb olunur. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir: 

1. Yem sahələri təyinatı üzrə istifadə edilməli, quzuları  və boğaz heyvanları yaşıl yemlə  təmin etmək 

məqsədilə qış otlağının ümumi sahəsinin 3 faizdən çox olmayan hissəsində yaşıl yem üçün olan əkini çıxmaqla 

qalan ərazilərdə hər hansı əkinçilik fəaliyyətinə yol verilməməlidir; 

2. Köç yolları  və mal-qara düşərgələri təyinatı üzrə istifadə edilməli, yataqlar və otlaqlararası xüsusi 

yollardan istifadəyə, lazımsız yol və cığırların salınmasına və otlaqlarda iribuynuzlu mal-qaranın sürü halında 

otarılmasına yol verilməməlidir. Otarılma norması hər hektara 5-6 baş heyvanla məhdudlaşmalıdır; 

3. Yay və qış otlaqlarında ərazinin relyef, iqlim, bitki örtüyünün vəziyyətini, ilin əlverişli (yağıntılı) və ya 

əlverişsiz (quraq) olmasını nəzərə almaqla otarma normalarına ciddi əməl olunmalı, eroziya proseslərinin çox 

qabarıq şəkildə təzahür etdiyi yerlərdə, yarğanəmələgəlmə təhlükəsinin mövcud olduğu sahələrdə otarma kəskin 

şəkildə məhdudlaşdırılmalı və ya qadağan olunmalıdır; 

4. Yay və qış otlaq sahələrində ot örtüyünü zənginləşdirmək, keyfiyyətini yüksəltmək və botaniki tərkibini 

qiymətli yem bitkiləri hesabına artırmaqla                     1 hektarın məhsuldarlığını 5-6 sentnerə çatdırmaq  

məqsədilə eroziyaya məruz qalmış (663 min ha) və meliorasiya tədbirlərinin həyata keçiriləcəyi  şorlaşmış, 

bataqlaşmış və su altında qalan (201 min ha) ərazinin 744 min hektarında səthi və 234 min hektarında isə əsaslı 

yaxşılaşdırma tədbirləri aparılmalıdır; 

5. Bioməhsuldarlığını artırmaq məqsədilə otlaq və biçənəklər gübrələnməlidir, bu zaman ot örtüyünün 

botaniki tərkibi, torpağın fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır. Üzvi gübrələrin 5 ildən bir 

(hər hektara orta hesabla 20 ton qurumuş peyin), mineral gübrələrin isə 2-3 ildən bir (hər hektara fiziki çəkidə 

orta hesabla 1-2 sentner ammonium şorası, 2-2,5 sentner superfosfat, 1-15 sentner kalium-xlorid) verilməsi 

məsləhətdir; 

6. Otlaqlarda səthi və kökündən yaxşılaşdırma tədbirləri görülməli, səthi yaxşılaşdırma zamanı otlaqların 

hər hektarına 40-60 kq xaşa toxumu, 8-10 kq yonca toxumu, 18-30 kq isə taxıl fəsiləsinə mənsub olan ot növləri 

toxumlarının səpilməsi həyata keçirilməlidir; 

5. Respublikanın regionlarında  əkmə (mədəni) otlaqların yaradılması  və mövcud olanların 

intensivləşdirilməsi və genişləndirilməsi istiqamətində  tədbirlər görülməli  bu zaman müasir texnologiyalara 

üstünlük verilməlidir; 

8. Son illər otlaq və biçənək sahələrində baş vermiş  dəyişiklikləri nəzərə alaraq yem sahələrinin torpaq 

örtüyü, geobotaniki tərkibi, yem vahidi və otarma (optimal) norması göstərilməklə onların iri miqyaslı 

xəritələşdirilməsi həyata keçirilməlidir, ilk növbədə otlağın məhsuldarlığı, keyfiyyəti, yem vahidi və baş hesabı 

ilə yükü nəzərə alınmaqla yem vahidi xəritələri tərtib edilməlidir. 

 

 

---

 

283