MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

MÜHAFİZƏ OLUNAN ƏRAZİLƏR 

 

17.1. DÜNYANIN MÜASİR LANDŞAFTLARI 

 

Yer səthinin hər hansı bir sahəsinin bioloji məhsuldarlığının böyüklüyü (həcmi) həmin sahəyə daxil olan isti-

lik və rütubətliyin nisbətindən asılıdır. 

Ən böyük ilkin məhsuldarlıq ekvator qurşağın rütubətli meşələri üçün səciyyəvidir. (ildə 4000 t/km

2

). Sub-

tropik meşələrin məhsuldarlığı  2000 t/km

2

, tayqanınkı 700t/km

2  

təşkil edir. Göstərilən sırada müxtəlif meşə 

landşaft tiplərində müəyyənedici faktor istilik, yəni radiasiya hesab olunur. 

Əgər landşaftları rütubətliyinin azalması baxımından yayılmasına nəzər salsaq görərik ki, tropik qurşağın sa-

vannasının bioməhsuldarlığı  təxminən 1500t/km

2 

, bozqır (savannaya nisbətən az yağıntı olan) – təxminən 

900t/km

2 

, səhranınkı isə 200t/km

2 

–dan da az təşkil edir. 

Beləliklə, yalnız istilik və rütubətin miqdarı deyil, həmçinin onların nisbəti bioloji məhsuldarlığın ölçüsünü, 

nəticədə əsas bitki örtüyü tiplərinin formalaşmasını təyin edir. 

Coğrafi zonallıq qanunu yalnız zonal proseslərin ərazicə yayılmasının əsas əlamətlərini deyil, həm də insan 

fəaliyyətindən əvvəl landşaftın hansı növünün mövcud olmasını təsvir etməyə imkan verir. 

İnsan fəaliyyəti yerin ilkin və ya  potensial landşaftlarını kökündən dəyişdirmişdir. Təbii bozqırların, meşələ-

rin, savannaların geniş massivləri şumlanmışdır. Meşəsiz landşaft tiplərinin çox hissəsi uzun müddətli mal-qara 

otarılmasından və antropogen yanğınlardan böyük dəyişilməyə məruz qalmışdır. Geniş meşə massivləri qırılaraq 

məhv edilmiş, bir hissəsi  isə törəmə tipli ağaclıqlara və kolluqlara çevrilmişdir. Savannalar insan tərəfindən o 

dərəcədə dəyişikliyə məruz qalmışdır ki,  insan oradan otlaq kimi istifadə etməyə başlayana, yağış mövsümü qa-

bağı ot örtüyünü yandırana, ağac və kolları qırmağa başlayana qədər hansı vəziyyətdə olduğunu təyin etmək ol-

duqca çətindir. Torpaqların suvarılması və qurudulması arid və çox rütubətli əraziləri kökündən dəyişmişdir. Şə-

hərlər və digər yaşayış məntəqələri, yollar salınmış, sənaye müəssisələri tikilmiş, karxanalar və müxtəlif mədən 

tullantıları, torpağı tamamilə yuyulmuş sahələr yaranmışdır. Antropogen dəyişmələrin bu siyahısını uzatmaq 

olar. 

Quru ərazisinin 20-30%-dən çoxunda insan, landşaftı praktiki olaraq kökündən dəyişmişdir. Sıx əhali yaşa-

yan ərazilərdə təbii ekosistemlər demək olar ki, qalmamışdır. Bu ərazilərin 40-80%-i kənd təsərrüfatı sahələri, 

yaşayış məntəqələri, yollar, sənaye qurğuları və insan fəaliyyətinin digər sahələri altındadır. Ərazinin qalan his-

səsində isə törəmə tipli və ya süni meşələr, deqradasiyaya uğramış torpaqlar, o qədər də yaxşı vəziyyətdə olma-

yan su təsərrüfatı sistemlərinə rast gəlinir. 

İnsan fəaliyyətinin təsiri nəticəsində bəzi zonal landşaft tipləri yoxa çıxmış, digərləri transformasiyaya uğra-

yaraq təbii landşaftların antropogen  modifikasiyaları yaranmışdır. Dünyanın düzən hissəsində ayrılmış 96 zonal 

landşaft tipindən 40-ı yoxa çıxmış və ya kökündən dəyişmişdir. 

Qalan ərazilərin bir çoxunda az nəzərə çarpan, bəzən  görünməyən dəyişikliklər baş vermişdir. Belə sahələr-

də kimyəvi maddələrin axınları, istilik və ya su balansı və bir çox başqaları dəyişikliyə məruz qalmışdır. Dünya 

ərazisinin 60%-dən çoxu bu və ya digər dərəcədə insan tərəfindən dəyişmişdir. 

Dünyada insan tərəfindən heç dəyişməmiş ərazi qalmamışdır. Hətta Antarktida və ya Rusiyanın  şimal-şərq 

vilayətlərində atmosferdən yer səthinə kimyəvi maddələrin düşməsi Dünya landşaftlarının ilkin vəziyyətini az 

da olsa dəyişmişdir. 

Bununla belə yer üzərində geniş sahələr demək olar ki, dəyişilməmiş qalır. Onlar ekosferin homeostazisini 

qoruyub saxlamaqda  böyük ümumplanetar  rol oynayır, odur ki, onlara bütün bəşəriyyətin son dərəcə qiymətli 

mülki kimi baxılmalıdır. 

Antropogen transformasiya dərəcəsinə görə yerin müasir landşaftlarını iki böyük qrupa bölmək olar. 1) Ba-

kirə və ya ilkin;  2)Təbii - antropogen landşaftlar. İkinci qrupa aid olan landşaftlar törəmə, antropogen şəkli 

dəyişmiş və texnogen, bakirə və ya ilkin landşaftlar insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsirinə bilavasitə məruz qal-

mayan, yaxud praktiki olaraq şəklini dəyişməyən zonal landşaft tipləridir. 

Bəzi hallarda bu landşaftlara keçmişdə və ya hazırkı dövrdə təsərrüfatçılığın lokal amilləri təsir göstərə bilər, 

lakin landşaftın keyfiyyətcə dəyişməsinə gətirib çıxarmır. Odur ki, bu landşaftların şərti-ilkin adlandırılması da-

ha düzgün olardı. Bu qrupa buzlaq səhraları, bəzi tropik səhraların əsasən yüksək dağlıq hissəsi, həmçinin boreal 

meşə landşaftlarının(yaxud şimal yarımkürəsinin mülayim qurşaq meşələri) çox hissəsi və tundra daxildir. Bura 

həmçinin qoruqlar və ciddi qorunan ərazilər aiddir. Bir sıra tədqiqatçılar ilkin landşaftlara ekosferin ekoloji sabit 

vəziyyətdə saxlanılmasında mühüm rol oynayan ən əhəmiyyətli təbii ehtiyat kimi baxır. 

Törəmə landşaftlar təbii-antropogen landşaftlar olub hazırda və ya keçmişdə insanın təsərrüfat fəaliyyəti 

nəticəsində ilkin landşaftların yerində formalaşmışdır. Bu landşaftlar özü-özünü təbii nizamlama prosesləri sa-

yəsində on illər və ya ilk yüz il ərzində nisbətən sabit (dayanıqlı) vəziyyətdə qalır. Törəmə landşaft qrupuna bir 

sıra misallar göstərmək olar. Bura  Rusiya  düzənliyinin xırdayarpaq meşələri (tozağacı və titrəkyarpaq qovaq 

meşələri), Aralıq dənizi sahili tipli kserofit kolluqları, deqradasiyaya uğramış bozqırları, transformasiyaya uğra-

 

340

mış savannaları, Cənubi Qafqazda, o cümlədən  Azərbaycanda fıstıq və palıd,  ardıc və s. meşələrin yerində for-

malaşmış  vələs, dəmirqara meşələrini, müxtəlif şiblək tiplərini göstərmək olar. 

Bu kateqoriyaya aid olan bütün landşaftlar üçün ümumi cəhət insan tərəfindən çox dəyişilmiş bitki qruplaş-

malarının (törəmə bitkilik) kəskin nəzərə çapmasıdır. Bununla yanaşı torpağın, mikroiqlimin və landşaftın digər 

komponentlərinin xüsusiyyətlərinin dəyişməsi də baş verir. 

Antropogen  şəkli-dəyişmiş landşaft kateqoriyasına olduqca yüksək dərəcədə transformasiyaya uğramış 

landşaftlar daxildir. Bu landşaftlar bir tərəfdən təbii sistem kimi idarə olunur, digər tərəfdən isə insan fəaliyyə-

tindən son dərəcə asılıdır. Bu kateqoriyaya öncə landşaftların kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar dəyişilmiş landşaftlar- 

tarlalar (suvarılan və suvarılmayan), dirriklər, bağlar, plantasiyalar və müxtəlif tipli  otlaqlar daxildir.  Bura 

həmçinin məqsədyönlü oduncaq əldə etmək üçün salınmış meşəliklər, mühafizə olunan rekreasiya əraziləri, ilk 

növbədə parklar aiddir. 

Texnogen landşaftlar əsasən insan fəaliyyətilə idarə olunan təbii sistemlərdir. Bura bütün şəhər və şəhərət-

rafı infrastrukturlar: yaşayış məhəllələri, küçələr, meydançalar, istirahət yerləri, sənaye zonaları, rabitə yolları, 

yaşayışı təmin edən sistemlər (su təchizatı, kanalizasiya, zibil toplanan və zibil işlənən yerlər, enerji təchizatı və 

istixanalar) və s. daxildir. Bura həmçinin mineral ehtiyatların (karxanalar, şaxtalar, neft mədənləri və s.)  istehsal 

olunduğu və emal edildiyi yerlər, hidrotexniki  qurğular landşaftı  (bəndlər, su anbarları, kanallar, nasos stansi-

yaları və s. və ona bitişik ərazilərlə birlikdə) aiddir. 

İnsanın fəaliyyət tiplərinə görə antropogen landşaftları aşağıdakı qruplara bölmək olar: dəmyə əkinçiliyi ra-

yonlarının landşaftları, suvarılan əkinçiliyi rayonlarının landşaftları, otlaq landşaftları, meşə təsərrüfatı landşaft-

ları, dağ-sənaye landşaftları, urbanizasiya landşaftları, rekreasiya landşaftları. 

Landşaft və ekosistemlərin antropogen transformasiyasının əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir: 

-

 

Tam qapalı sistemin biokütləsindən insanın məhsul kimi istifadəsi nəticəsində seyrək («açıq») sistemə 

çevrilməsi. Sistemin açıqlıq (seyrəklik) dərəcəsi onun antropogen dəyişilmə dərəcəsinin indikatoru sayılır. 

-

 

Landşaftın yekrəngliyi artır. Landşaft daxili müxtəlifliyin azalması da antropogen transformasiyanın  in-

dikatoru ola bilər. 

-

 

Landşaftın məhsuldarlığı müəyyən vaxt ərzində inteqral antropogen təzyiqdən bilavasitə asılı olaraq aza-

lır. 

-

 

İnteqral antropogen təzyiq nə qədər çox olarsa landşaft və ekosistemin təkamül inkişafı bir o qədər dərə-

cədə pozulmuş olar. 

-

 

Antropogen dövrə qədər landşaft və ekosistemlərdə təkamül prosesində  formalaşmış kimyəvi tarazlıq po-

zulmuşdur. Kimyəvi elementlərin və birləşmələrin antropogen axını kimyəvi maddələrin təbii axınının səviyyə-

sini 1-2 dəfə keçir. 

-

 

Biogen maddələrin axınları xüsusilə intensivləşmişdir. 

-

 

Torpaq fondunun transformasiyası (dəyişməsi) fasiləsiz olaraq baş verir. 

Dünya landşaftlarının əsas xüsusiyyəti  onların vəziyyətinin pisləşməsi (deqradasiyası) olub hər şeydən öncə, 

təbii bioloji məhsuldarlığının azalması ilə təzahür olunur. Burada əsas proseslər nisbətən rütubətli landşaftların 

meşəsizləşdirilməsi və nisbətən  quru landşaftların isə səhralaşması hesab olunur. Quru ərazisinin 90%-də (buz-

laqlarsız) bu iki prosesin inkişafı üçün əlverişli şərait vardır, antropogen təsir isə bu imkanı reallığa çevirir. 

 

17.2. Azərbaycanın landşaft komplekslərinin 

ekoloji qiymətləndirilməsi 

Azərbaycanın landşaft komplekslərinin ekoloji qiymətləndirilməsi ekoloji vəziyyəti saxlamaq, sabitləşdir-

mək üçün landşaft komplekslərinin qiymətləndirilməsi vacib məsələ sayılır. 

Azərbaycanın landşaft komplekslərini qiymətləndirmək üçün ilkin material kimi torpaq xəritələrindən, torpaq-

eroziyası və torpaqların mühafizəsi xəritələrindən, landşaft kompleksi xəritəsindən, torpaqların bonitet şkalası və 

bonitet kartoqramlarından  istifadə edilmişdir. Nəticədə tədqiqat obyektlərindəki landşaft komplekslərinin sayı, on-

ların sahəsi, landşaftın orta ölçülmüş balı və müqayisəli dəyərlilik əmsalı müəyyən edilmişdir. Azərbaycanın land-

şaftının orta ölçülmüş bonitet balını (41) vahid qəbul edərək (Ə=100) ona münasibətdə landşaft tiplərinin dəyərli-

lik əmsalı müəyyən olunmuşdur. (Məmmədov, 1998) Ayrı-ayrı landşaft komplekslərinin orta çəkili bonitet balları 

17.1 saylı cədvəldə verilir.  

 

 

 

 

341

Cədvəl 17.1. 

 

Azərbaycanın landşaft komplekslərinin orta 

çəkili bonitet balı 

 

 Landşaft kompleksi 

Torpa

qların 

sahəsi 

km

2 

Landşaftın 

orta ölçülü 

bonitet 

balı 

Landşaftın 

nisbi 

dəyərlilik 

əmsalı 

1.İntensiv parçalanmış yüksək 

dağlıq nival, qismən nival-

buzlaq landşaftı 

2. İntensiv parçalanmış yüksək 

dağlıq alp, subalp çəmənləri və 

çəmən – bozqırları landşaftı 

3. Güclü parçalanmış yüksək 

dağlıq enliyarpaq meşə  və 

meşədən sonrakı çəmən-kolluq 

landşaftı 

4. Güclü parçalanmış ortadağ-

lıq dağ – kserofit  landşaftı  

5. Orta parçalanmış dağönü 

enliyarpaq meşə landşaftı 

6. İntensiv parçalanmış dağönü 

arid  meşə-kolluq landşaftı 

7. Güclü və orta parçalanmış 

dağönü (qismən meşə-kol) 

bozqır landşaftı 

8. Orta parçalanmış dağönü 

yarımsəhra landşaftı 

9. Orta parçalanmış dağarsı 

düzənlik və ovalıqların çəmən-

meşə landşaftı  

 

10. Orta parçalanmış düzənlik-

lərin quru bozqır landşaftı 

11. Orta və  zəif parçalanmış 

dağarası düzənlik və 

ovalıqların yarımsəhra 

landşaftı 

12. Şərti yararsız ərazilər, quru 

çay yataqları və b. 

 

 

1647 

 

 

4806 

 

 

 

12330 

 

1602 

 

1107 

 

2628 

 

 

11304 

 

6750 

 

 

6499 

 

 

8721 

 

 

22230 

 

7949 

 

 

52 

 

 

58 

 

 

 

66 

 

30 

 

50 

 

34 

 

 

41 

 

22 

 

 

56 

 

 

48 

 

 

22 

 

10 

 

 

1,27 

 

 

1,41 

 

 

 

1,61 

 

0,73 

 

1,22 

 

0,83 

 

 

1,00 

 

0,54 

 

 

1,36 

 

1,17 

 

 

 

0,54 

 

0,24 

Cəmi: 86573 

41 

1,00 

17.3. Bioloji müxtəliflik 

Bioloji müxtəliflik (BM) ətraf mühitin vəziyyətini və ekosistemin davamlığını qiymətləndirən  ən obyektiv 

amillərdən biri sayılır. BM-planetimizdə olan bütün həyat formalarının birliyi olub, bununla da Günəş sistemi-

nin digər planetlərindən fərqlənir. BM- həyatın zənginliyi və çox müxtəlifliyi və onda gedən proseslərdir. Bura 

canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi, onların genetik fərqləri, həmçinin orqanizmlərin yaşadıqları qruplaşmaların, 

ekosistemlərin və landşaftların müxtəliflikləri daxildir. BM üç iyerarxik kateqoriyaya bölünür: 1) genetik müx-

təliflik; yəni bir növün daxilində olan genlərin müxtəlifliyi; 2) növ müxtəlifliyi; 3) ekosistemin müxtəlifliyi, 

yəni yaşayış yerinin, biotik qruplaşmanın və biosferdə gedən ekoloji proseslərin müxtəlifliyi. 

Bioloji müxtəlifliklərin yuxarıda göstərilən bütün səviyyələri bir-birilə sıxı bağlı olub vahid sistem əmələ gə-

tirir. Məsələn, növün arealının parçalanması nəticəsində genetik müxtəlifliyin aşağı düşməsi növün məhv olma-

sına və bununla da regionun bioloji müxtəlifliyinin azalmasına səbəb ola bilər. 

Qeyd etmək lazımdır ki, genetik müxtəliflik olduqca böyük olub növlər arasında genlərin variasiyaları de-

məkdir. Son vaxtlara qədər genetik müxtəlifliyin dəyişməsi əsasən ev bitkiləri və heyvanları, həmçinin botanika 

bağlarında və zooparklarda ayrı-ayrı növlərin populyasiyaları üzərində tədqiq edilirdi. Genlər səviyyəsində BM-

yin qlobal tədqiqatları hələlik gələcəyin problemi olaraq qalır. 

 

342

Yer üzərində növ müxtəlifliyinin sayı isə hələ indiyə qədər ayrı-ayrı alimlər tərəfindən müxtəlif göstərilir. 

Bitki və xordalı heyvanların növlərinin 80-90% - i, digər qalan taksonların isə yarıdan  da az növü təsvir olun-

muşdur. Müxtəlif müəlliflər tərəfindən ümumi növlərin sayı 3,6 və 112 min arasında olduğu göstərilir. Bu qədər 

böyük fərqin olması əsasən həşarat növlərinin sayının 2-dən 100 mln arasında qiymətləndirilməsidir. 

BM-ə daha etibarlı qiymət 1500 mütəxəssisin iştirakılə 1995-ci ildə Yunep tərəfindən verilməsidir. Bu qiy-

mətə əsasən növlərin ən ehtimal sayı 13-14 mln təşkil edir, onun yalnız 1,75 mln növ, yəni 13%-dən azı təsvir 

olunmuşdur. 

Bioloji müxtəlifliyin ən yüksək iyerarxik səviyyəsi ekosistem və ya landşaft biomüxtəlifliyi sayılır. Dünya-

nın və kontinentlərin kiçik miqyaslı zonal landşaft tipləri xəritəsi bioloji müxtəlifliyin yüksək iyerarxik səviyyə-

sini əks etdirir. Aşağıdakı landşaftlar ən yüksək növ müxtəlifliyi ilə fərqlənir (azalan cərgə üzrə): mülayim qur-

şağın rütubətli ekvator meşələri, karollov rifləri, quru tropik meşələr, mülayim qurşağın rütubətli meşələri, oke-

an adaları, Aralıq dənizi iqlimi landşaftları, meşəsiz landşaftlar (savanna, bozqır). Rütubətli ekvator meşələri da-

ha zəngindir: məsələn, İndoneziyada 200 ha meşədə ağac növlərinin sayı Şimali Amerikanın bütün tropikdən 

kənar ərazisində bitən ağac növlərinin sayı qədərdir. Karollov rifləri də yüksək növmüxtəlifliyi ilə seçilir. 

1996-cı ildə Bonn universitetində (Almaniya) «Qlobal biomüxtəliflik» xəritəsi tərtib olunmuşdur. Bu xəritə-

yə əsasən fitomüxtəliflik ekosferdə fundamental rol oynayıb  quru ekosistemlərinin bioloji müxtəlifliyini müəy-

yənləşdirir. Dünyada ali bitkilərin ümumi sayı 400 min olub bioməhsuldarlıq və biomüxtəliflik baxımından do-

minantlıq edir. Onlardan 20 min növü konsument və redusent orqanizmlər olub üzvi maddələrin sərf edilməsini 

və parçalanmasını təmin edir. Orta hesabla bir borulu bitki növü təxminən 66 heyvan, göbələk və bakteriya nö-

vünün həyatını təmin edir. 

 «Qlobal biomüxtəliflik» xəritəsi BM-in 2 əsas qlobal qanunauyğunluğunu əks etdirir: 

1) Biomüxtəliflik dərəcəsinin zonal landşaft zonalarından aydın surətdə asılılığı: rütubətli ekvator və tropik 

meşələrdə fitomüxtəliflik dərəcəsi ən yüksək olub 10000 km

2

 sahədə 3000-5000 növ, tayqa və qarışıq meşələr 

zonasında 500 növ, tundra və səhra zonalarında isə 200 növdən az təşkil edir, Yerdə qalan zonal landşaft tipləri 

fito və biomüxtəlifliyə görə qanunauyğun şəkildə aralıq qiymət daşıyır. 

2) Bir sıra tropik və subtropik rayonların spesifik təbii şəraiti – relyefin, torpağın iqlimin çox müxtəlifliyi, 

həmçinin bu ərazilərin tarixi inkişafı ilə əlaqədar təbii vəziyyətin kəskin dəyişməsi zamanı növlər üçün sığına-

caq (refuqium) rolunu oynaması da xəritədə əks olunur. Bunun nəticəsində biomüxtəlifliyin maksimum qlobal 

mərkəzi və digər yüksək biomüxtəliflik mərkəzləri qeyd olunur. Fitomüxtəliflik xəritəsinin müəllifləri 6 maksi-

mum qlomüxtəliflik  mərkəzləri ayırır. Hər mərkəzdə 10000 km

2

 sahədə 5000 növdən çox borulu bitki növü 

mövcuddur: 

1.Çoko (Kosta Rika); 

2.Tropik Şərqi And; 

3.Atlantikyanı Braziliya; 

4.Şərqi Himalay (Çində Yunan əyaləti); 

5.Şimali Borneo; 

6.Yeni Qvineya. 

Qlobal mərkəzlərdən başqa 16 yüksək biomüxtəliflik mərkəzləri (10000 km

2

 sahədə 3000 və çox növ) ayrılır, 

bunların da daxilində «ləkələr» şəklində ən yüksək biomüxtəlifliyə rast gəlinir. Yüksək biomüxtəliflik mərkəzləri-

nə Aralıq dənizi ətrafı (o cümlədən Qafqaz), Tyanşan-Pamir-Alay, Şərqi Afrika rift vadisi, Kap mərkəzi (Afrikanın 

cənubu), Madaqaskar, Qvian dağlığı və b. aiddir.  

Son on illərdə bioloji müxtəliflik bioloqlarla yanaşı, həm də iqtisadçıların, siyasətçilərin diqqətini cəlb etmiş-

dir. Bu, bioloji müxtəlifliyin antropogen deqradasiyasının təbii, normal deqradasiyadan olduqca yüksək olması 

və təbiət üçün təhlükə yaratması ilə əlaqədardır. 

Son 500 mln ildə Yerdə növlərin 5 kütləvi yox olması (məhv olması) dövrü olmuşdur. Onlardan sonuncu 

təxminən 65 mln il əvvəl baş vermişdir. Bioloji zənginliyin bərpa olunması üçün hər dəfə təxminən 10 mln il 

vaxt lazım olmuşdur. Hazırda insan fəaliyyətinin təsiri nəticəsində bioloji müxtəlifliyin kütləvi azalması üçün 

real təhlükə yaranmışdır. 

BM-in müasir azalma sürəti təbii azalma sürətini təxminən min dəfə keçir, bu əsasən rütubətli tropik 

meşələrin intensiv qırılması və yanması nəticəsində baş verir. Məsələn, Madaqasqarda nadir faunanın 90%-i, 

Himalay dağlarının ətəklərində və Yeni Kaledoniyada (bitkilərin 83%-i endemik təşkil edir) rütubətli tropik me-

şələr məhv edilmişdir. Meşələrin məhv edilməsilə çay, bataqlıq, dağ, səhra ekosistemləri də dağılır (pozulur) və 

onların BM-i fasiləsiz azalır. 

Tropik meşələrin məhv edilməsi indiki tempdə (il ərzində məhv edilən meşələrin sahəsi İsveçrənin sahəsini 4 

dəfə keçir) qalarsa 2015-ci ilə qədər 4-8%, 2040-cı ilə qədər isə 35% növün sıradan çıxması gözlənilir. Mütəxəs-

sislərin fikrincə belə halda 25 il ərzində Yer  yzərində mövcud olan növlərin 15%-i məhv edilə bilər. 

Ayrı-ayrı növlərin düşünülməmiş iqlimləşdirilməsi ekosistemin keyfiyyətinin dəyişməsinə  səbəb olur, belə 

ki, iqlimə uyğunlaşdırılan növ yeni yerdə özünün təbii düşmənlərini tapmayaraq intensiv artır və digər növləri 

sıradan çıxarır. Belə halda iqlimləşdirmə BM-i azaldır. 

 

343

 «Bioloji müxtəlifliyin qlobal qiymətləndirilməsinə» (Glolal Biodivercity Assessment, UNEP, 1995) görə 30000-

dən çox heyvan və bitki növünün məhv olma təhlükəsi yaranmışdır. İndiki yüzillik ərzində məməli heyvan növlərinin 

məhv olma sürəti geoloji keçmişdə qeyd olunan maksimum məhv olma sürətindən 40 dəfə yüksəkdir. Son 400 ildə 

484 heyvan və 654 bitki növü sıradan çıxmışdır. 

Müasir dövrdə bioloji müxtəlifliyin sürətlə azalmasının səbəbləri aşağıdakılardır: 

-

 

Əhalinin sürətlə artımı və iqtisadiyyatın inkişafı – bütün orqanizmlərin həyat şəraitində və Yerin ekoloji 

sistemində böyük dəyişiklik yaradır. 

-

 

Təbii resursların istismarı və kənardan gətirilən növlərin introduksiya olunmasının təsirilə uzun müddətli 

nəticələrin nəzərə alınmaması. 

-

 

Bazar iqtisadiyyatı bioloji müxtəlifliyə və onun itirilməsinə həqiqi qiymətin verilə bilməməsi. 

-

 

Əhalinin miqrasiyasının yüksəlməsi, beynəlxalq ticarətin və turizmin artması. 

-

 

Təbii suların, torpağın və havanın çirklənməsinin güclənməsi və geniş yayılması. 

Son 400 ildə heyvan növlərinin tükənməsinin bilavasitə əsas səbəbləri aşağıdakılardır: 

1)

 

Yeni növlərin introduksiyası və bununla əlaqədar yerli növlərin sıxışdırılması və məhv edilməsi (itirilən bütün 

növlərin 39 faizi). 

2)

 

Yaşayış yerinin dağıdılması, heyvanların yaşadığı yerlərin itirilməsi, deqradasiyası, fraqmentasiya (bü-

tün itirilən növlərin 36 faizi). 

3)

 

Nəzarətsiz ov (23%). 

4)

 

Digər səbəblər (2%). 

Genetik biomüxtəlifliyi saxlamağın vacibliyi əsas aşağıdakı səbəblərdən irəli gəlir.  

-

 

İlk öncə – etik səbəb, zərərli və xoşagəlməz olmasından asılı olmayaraq bütün növlərin yaşamağa haqqı 

vardır. Bu müddəa (tezis) BMT Baş Assambleyinin qəbul etdiyi «Təbiətin ümumdünya xəritəsındə» yazılmış-

dır. 

-

 

Təbiətlə, onun gözəlliyi və müxtəlifliyi ilə zövq almaq  da yüksək qiymətə layiqdir, lakin bu qiymətin 

miqdar göstəricisi yoxdur. 

-

 

Müxtəliflik – bu həyat forması təkamülünün əsası hesab olunur. Növ və genetik müxtəlifliyin aşağı düş-

məsi Yer üzərində həyat formasını, bununla da onun gələcək təkmilləşməsini qırır (pozur). 

-

 

Bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanması ciddi iqtisadi fayda kəsb edir, belə ki: 1) yabanı canlı təbiət ev 

bitki və heyvanlarının seleksiyası üçün mənbə, həmçinin genetik rezervuar (ehtiyat) olub sortların yeniləşməsi 

və davamlığını saxlamaq üçün vacibdir. 2) yabanı təbiət dərmanların mənbəyidir – dərmanların 25-40%-i özün-

də təbii bioloji komponent saxlayır. 

BM-in növ səviyyəsində qorunması bahalı  və  çətin yoldur, bu yalnız ayrı-ayrı növlər üçün mümkün olub 

Yerdəki həyatın bütün zənginliklərinin qorunmasını təmin etmir, odur ki, BM-in qorunması strategiyasının əsas 

istiqaməti ekosistem səviyyəsində elə aparılmalıdır ki, ekosistemlərin planlı şəkildə idarə olunması BM-in üç 

iyerarxik səviyyədə qorunmasını təmin etsin. BM-in ekosistem səviyyəsində qorunmasının ən effektiv və nisbə-

tən qənaətli (faydalı) üsulu qorunan ərazilər (qoruqlar, yasaqlıqlar, milli parklar və s.) hesab olunur.