MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

18.4. Azərbaycanın xüsusi mühafizə olunan əraziləri 

Azərbaycan çox  müxtəlif təbii-coğrafi şəraitə, olduqca zəngin və füsünkar təbiətə malikdir.  Ərazisinin yarı-

dan çoxu dağlıq relyef forması olub (60%) bura Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz və Talış dağları daxildir, yüksək-

lik fərqi böyük olub Xəzərsahili ovalıq dəniz səviyyəsindən aşağıda (-26m) olduğu halda ən yüksək zirvə  Ba-

zardüzünün yüksəkliyi 4480 m-dir. Böyük Qafqazda iki dağ silsiləsi: Bazardüzü zirvəsilə Baş və yaxud Suayırı-

cı, Şahdağ zirvəsilə (4243m) böyük (yan)silsilələri; Kiçik Qafqazda isə Murovdağ, Şahdağ və Zəngəzur silsilə-

ləridir. Talış dağları Kiçik Qafqaz dağlarından Elbrus (İran) dağlarına keçid həlqəsini təşkil edir. 

Respublikanın düzən  ərazisini  əsasən Kür-Araz ovalığı tutur. O, respublika ərazisinin 

4

1

 - ni təşkil edir. 

Ovalıq Kür və Araz çayları ilə Şirvan, Qarabağ, Mil, Muğan və Səlyan düzlərinə ayrılır. Düzən ərazilərə həmçi-

nin  Samur-Dəvəçi və Lənkəran ovalıqları aiddir.  

Azərbaycanın coğrafi mövqeyi, relyefi və Xəzər dənizinin mövcudluğu burada yarımsəhra və quru çöl, sub-

tropik, mülayim və soyuq iqlim tiplərinin formalaşmasına şərait yaratmışdır. respublikamızda 9 iqlim qurşağı 

mövcuddur. 

Azərbaycan sıx çay şəbəkəsinə malik olub ərazisində irili-xırdalı 8400-ə qədər çay vardır. Kür və Araz çay-

ları, nəinki respublikamızın, hətta Qafqazın ən iri çayları sayılır. Samur çayı da nisbətən iri çay hesab olunur. 

 

354

Azərbaycan respublikası ərazisində buzlaq mənşəli (Tfangöl), uçqun mənşəli (Göygöl və b.), çay-dərə mən-

şəli (Ağgöl, Sarısu və b) şorsulu (Böyükşor və b.) 250-yə qədər göl vardır. 

Torpaq örtüyü yüksəklik qurşağına tabe olaraq dəyişir. Düzən  ərazilərdə boz torpaqların müxtəlif növləri, 

onların duzlaşmış yarımnövləri, 200m-dən 500 (600) m-dən  şabaladı torpaqlar, 500m-dən 2000 (2300)m-dək  

şabalıdı torpaqlar,  dağ-qara torpaqları, qəhvəyi dağ-meşə və qonur dağ-meşə torpaqları, bundan yuxarıda dağ-

çəmən torpaqları, Lənkəran ovalığında və dağətəyi zonasında podzol və bataqlaşmış sarı torpaqlar yayılmışdır. 

Azərbaycan Respublikası bitki örtüyü ilə  zəngindir,  ərazidə 4300-ə  qədər ali, sporlu və çiçəkli bitki növü 

olub, onların 240-a yaxını endem növ sayılır. 

Respublikanın ovalıq hissəsində 200m hündürlüyədək yarımsəhra və bataqlıq bitki tipləri, 200m-dən 600-

700 (1000) m-dək  əsasən meşədən sonra bozqırlar və kolluqlar, bundan yüksəklik  ərazilərdə – 1800-2200 

(2300) m-dək meşələr, 2000 (2300)m-dən yuxarılarda isə alp və subalp çəmənləri yayılmışdır. 

Respublikada meşə ilə örtülü sahə 960min ha olub ümumi ərazinin 11%-ni təşkil edir, onun da 90%-i dağ ya-

maclarında yerləşir. Respublikamızda 435 ağac və kol növü bitir, onun 70%-i endem növ sayılır. Meşə ilə örtülü 

ərazinin 86%-indən çoxunu üç ağacın üstünlüyü təşkil edir(fıstıq, palıd, vələs) Bundan başqa meşələrimizdə ağ-

caqayın növləri, cökə növləri, qızılağac növləri, qovaq və söyüd növləri, qarağac və yalanqoz və s. ağaclar ya-

yılmışdır, 107 ağac  növündən 7-si iynəyarpaqlı ağaclardır. (qaraçöhrə, eldar şamı, qarmaqvarı şam, ardıc növlə-

ri) Dəmirağac, ipək akasiyası, şabalıdyarpaq palıd, azatağacı, qafqaz xurması, yalanqoz, şümşad və s. üçüncü 

dövrün nadir ağaclarıdır. 

Respublikamız heyvanat aləmi ilə də zəngindir. Burada 99 növ məməli, 360 quş növü, 54 sürünən növü, 9 

suda-quruda yaşayan, 14min həşərat növü və 123 balıq növü vardır. Azərbaycan respublikasının «Qırmızı kita-

bına» 108 heyvan, 36 quş, 13 suda-quruda yaşayan və sürünən, 5 balıq və 40 həşərat növü daxil edilmişdir. 

Respublikamızın  ərazisi filiz, qeyri filiz və yanacaq mənşəli faydalı qazıntılarla zəngindir. Burada zəngin 

neft və qaz yataqlarından başqa filiz yataqları – dəmir, manqan, titan. xromit, mis, kobalt, polimetal, qızıl, gü-

müş, molibden və s. yataqlar müxtəlif tərkibli müalicə əhəmiyyətli mineral sular və termal bulaqlar mövcuddur. 

Azərbaycan respublikasının etalon təbiət komplekslərini, təbii sərvətlərini, qiymətli, nadir və nəsli tükənmək 

təhlükəsi olan flora və faunanı elmi əsaslarla qorumaq və nisbətən az antropogen təsirlərə məruz qalmış land-

şaftların ümumi qanunauyğunluqlarını, onların komponentləri arasındakı əlaqə və asılılıqları tədqiq etmək, rek-

reasiya əhəmiyyətli resurslarından səmərəli istifadə etmək məqsədilə aşağıdakı qoruq, yasaqlıq və milli parklar 

yaradılmışdır. 

 

18.4.1. QORUQLAR 

 

Zaqatala qoruğu 

Zaqatala qoruğu 1928-ci ildə yaradılıb. Onun başlıca vəzifəsi əhatə etdiyi ərazinin təbii kompleksini, xüsusi-

lə fauna və florasını mühafizə etməkdir. Sahəsi 23844 ha-dır. Qoruq Böyük Qafqazın Cənub yamacının qərb 

hissəsində yerləşib şimaldan suayırıcı silsilə ilə Dağıstanla, qərbdə Mazımçayla (Gürcüstan), Şərqdən Baş Qaf-

qaz silsiləsinin Qudor və Nohurbaşı zirvələrilə, cənubdan isə Zaqatala və Balakən meşə təsərrüfatları ilə sərhəd-

dir. Ərazisi dəniz səviyyəsindən 3646m (Quton zirvəsi) –dən 560m-ə qədər enir. 

Qoruğun ərazisi mürəkkəb relyef quruluşuna malik olub dağlıqdır. Burada Ağkamal, Qass, Reçugel, Piçigel, 

Xalagel, Ruçuq, Dingilo və s. dağ silsilələri Baş silsilədən ayrılıb cənub-qərbə doğru uzanır. Burada Quton 

(3646)m. Qudor (3450)m, Qoridağ (3330)m, Kono (3300)m kimi dağ zirvələri mövcuddur. 

Qoruğun 95,4%-ni meşələr və çəmənlər tutur, ərazinin 4,5% qayalıq, uçqunlardan ibarətdir. Qoruğun ərazi-

sində çoxlu bulaq və çaylar, hündürlüyü 20m-ə çatan şəlalələr, kanyonlar vardır. Qatex və Balakən çayları ən 

böyük çaylar sayılır. 

Alp və subalp çəmənləri qoruqda 6,7min ha (28%) təşkil edir. Qoruq ərazisinin 67,4%-ni meşə sahəsi tutur. 

Meşə ilə örtülü sahənin 85%-i fısdıq, 9,4%-i palıd, 3,2%-i vələs, 2,1% ağcaqayın üstünlük təşkil edən meşələr 

tutur. Nadir kol cinslərindən qafqaz rododendronu, sarı rododendron və qaragiləyə respublikamızda əsasən Za-

qatala qoruğunda rast gəlinir. 

Qoruğun alp və subalp çəmənləri altında dağ-çəmən torpaqlarının müxtəlif yarımtipləri, çəmən-meşə torpaq-

ları, meşə ilə örtülü sahələrdə isə qonur dağ-meşə torpaqları yayılmışdır. 

Zaqatala qoruğu heyvanlar aləmi ilə də zəngindir. Burada məməli heyvan növlərinin 32, quş növlərinin isə 

86-na rast gəlinir. Cütdırnaqlılar 5 növ, yırtıcılar 11 növ, gəmiricilər 10 növ, həşaratyeyənlər 5 növ və həşərat 

dəstəsinin nümayəndələri vardır. Ərazidə geniş yayılan ov heyvanlarından təkəni (dağ keçisi), nəcib Qafqaz ma-

ralı, Qafqaz köpgəri və Avropa cüyürlərini göstərmək olar. Qoruqda vəhşi heyvanlardan Qafqaz qonur ayısına, 

canavara və s. rast gəlinir. meşə və daş dələlərinə çox, vaşağa isə az təsadüf olunur. 

Qoruqda quşlar çoxdur, burada sərçəkimilər dəstəsinin 59, yırtıcı quşların 15, ağacdələnkimilərin 6, toyuqki-

milərin 4, bayquşkimilərin 4, göyərçinkimilərin 3, ququşukimilərin, hop-hopların, keçisağankimilərin və göycə-

qarğakimilərin hər birinin 1 növü yayılmışdır. Qoruqdakı təkə, qonur ayı, köpgər, muflon, qafqaz tetrası və qaf-

qaz ularının adı Qırmızı kitaba salınmışdır. 

 

355

 

İlisu qoruğu    

İlisu qoruğu Qax rayonu ərazisində 700-2100m yüksəklikdə yerləşir. Sahəsi 9345 ha-dır. Qoruqda 300-ə qədər 

ali bitki növü vardır. Burada meşə ilə örtülü sahənin 8670 ha (94%) üç ağac cinsinin – fıstıq (50%), qafqaz vələsi 

(25%), iberiya və şərq palıdı (20%) üstünlüyü ilə təşkil olunmuşdur, kiçik sahələrdə toz ağacı, ağcaqayın, titrək-

yarpaq qovaq meşələrinə təsadüf olunur. Meşələrin tərkibinə ağcaqayın növləri, adi qoz,  şabalıd,  göyrüş da qarşır. 

Qoruğun ərazisində dağ-çəmən, dağ-meşə-çəmən, qonur dağ meşə, çürüntülü karbonatlı dağ meşə torpaqları yayıl-

mışdır. 

Qoruq  ərazisində 35 məməli növü yaşayır.  Bunlar dırnaqlılar (nəcib maral, cüyür, təkə, qaban), yırtıcılar 

(qonur ayı, canavar, tülkü, daş və meşə dələləri, yenot, gəlincik, porsuq, meşə pişiyi, vaşaq, gəmiricilər (dovşan, 

süleysinlər, siçanlar, sincablar və s.) cücüyeyənlər (ağdiş, qonur diş, kirpi, nalburun) və s. ibarətdir. 

Qoruqda quşların 90-a qədər növü yaşayır. Onların 60 növə qədəri sərçəkimilərə aiddir. Burada qoruq yarat-

maqda məqsəd (1987-ci ildə) nadir və tükənmək təhlükəsi olan bitki və heyvanları qorumaq, deqradasiyaya uğ-

ramış meşələri  yaxşılaşdırmaq. torpaq eroziyası və sellərin qarşısını almaqdır. 

 

İsmayıllı qoruğu  

Qoruq Böyük Qafqazın Cənub yamacının Şərq hissəsində meşə kompleksini, heyvanat aləmini, onların nadir 

və qiymətli növlərini qoruyub zənginləşdirmək məqsədilə 1981-ci ildə yaradılmışdır. Sahəsi 5778 ha olub 600-

2250m yüksəklikdə yerləşir. Qoruq iki hissədən ibarətdir. Birinci (əsas) hissəsi dağlıq ərazidə(800-2250m) yer-

ləşib, sahəsi 5589 ha-dır. Dağ meşələri əsasən fıstıq, vələs, palıd (iberiya və şərq palıdı), qismən göyrüş, ağcaqa-

yın. cökə, qaraçöhrə və digər ağaclardan ibarətdir. Qoruğun ikinci hissəsi  Qanıx - Əyriçay vadisinin şərq hissə-

sindəki düzən meşələrdən təşkil olunmuşdur. Sahəsi cəmi 189 ha-dır. Burada palıd (iberiya, uzunsaplaq və şa-

balıdyarpaq), qafqaz vələsi üstünlük təşkil edir. 

Qoruğun dağlıq hissəsində qonur dağ-meşə, çürüntülü karbonatlı dağ-meşə, düzən hissədə isə allüvial meşə 

torpaqları yayılmışdır. 

İsmayıllı qoruğunun ərazisində cüyür, qaban, təkə. maral, ayı, canavar, vaşaq, çaqqal, meşə pişiyi, tülkü, ye-

not, porsuq, dovşan dələ və s. heyvanlar, qırqovul, turac. qaratoyuq, bildirçin, sarıköynək, çobanaldadan, ağac-

dələn və s. quşlar vardır. 

 

Pirqulu qoruğu  

Pirqulu qoruğu 1968-ci ildə yaradılıb. Onun yaradılmasında məqsəd Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsində – me-

şənin müasir şərq sərhədində dağ-meşə landşaftlarını, o cümlədən bitki örtüyünü  qorumaq, heyvan və quşların 

sayını artırmaq, elmi-tədqiqat işlərini aparmaq üçün şərait yaratmaqdan ibarətdir. 

Qoruğun ərazisindən Ağsu çayı və onun Qırxbulaq, Avaxıl, Mərmərdaxar, Sis, Çəngi və s. qolları axır, yüz-

lərlə bulaqlar və tək-tək kiçik çaylar mövcuddur. 

Qoruğun ərazisinin 93,9%-ni meşələr tutur. Ən geniş yayılan vələs (476ha), palıd (458ha) və fıstıq (321) me-

şələridir. Sırf ağcaqayın meşəsi 43ha, göyrüş 11 ha sahədə bitir. Qeyd edək ki, respublikamızda qaraçöhrə ən 

çox Şamaxı rayonunda, o cümlədən Pirqulu qoruğu ərazisində yayılmışdır. Burada o, əsasən meşəaltı rolunu oy-

nayaraq II bəzən III yarusu tutur. Qaraçöhrənin  ən maraqlı sahələrindən biri Qırxbulaq çayının hövzəsində yer-

ləşir. (Araxçın sahəsi). Burada qaraçöhrə özünün ən kənar (yüksək) arealına, dəniz səthindən 1900-2050m yük-

səkliyə çatır və bəzi yerdə meşə çətri altında deyil, açıqlıqda, yəni örtüksüz bitir. 

Qoruq ərazisində cüyür, qaban, təkə, qonur ayı, vaşaq, tülkü, porsuq, yenot, çaqqal, dovşan, dələ, canavar və 

s. heyvanlar, qırqovul, qoratoyuq, alabaxta, bildirçin, sarıköynək, çobanaldadan, ağacdələn, qarğa və s. quşlar 

vardır. 

Qoruqda əsasən dağ-çəmən, dağ çəmən-meşə, qonur dağ-meşə (tipik, karbonat qalıqlı, çəmənləşmiş və boz-

qırlaşmış yarımtiplər), çürüntülü karbonatlı dağ-meşə, qəhvəyi dağ-meşə torpaq tipləri yayılmışdır. 

 

Türyançay qoruğu 

Qoruq 1961-ci ildə yaradılıb.  Qərbdə  Əliçançayla,  şərqdə Türyançay dərəsi arasında dəniz səviyyəsindən 

400-650m hündürlükdə yerləşir. Sahəsi 12634ha-dır.  

Qoruğun yaradılmasında məqsəd respublikamızın ən geniş ardıc, saqqız meşəsi olan arid meşə landşaft kom-

pleksini qorumaqdır. Qoruq ərazisinin 6445ha meşə ilə örtülüdür. Meşəsiz sahələr 3368ha olub onun 98%-i 

yarğan və bedlendlərdir. Ərazi kəsgin parçalanmış  relyefə malik olduğu üçün şiddətli eroziyaya məruz qalmış, 

arid denudasiya relyefinə çevrilmiş, dərin dərələrlə güclü parçalanmışdır. 

Türyançay qoruğunun ərazisində yarımsəhra və bozqır bitki formasiyaları yayılmışdır. Ərazidə meşə ilə örtü-

lü sahə 6545ha (51,8%), meşə ilə örtülü olmayan sahə 2720ha (21,5%) təşkil edir. Ərazidə  ən çox ardıc 

(4640ha-71%), saqqızağac (1140ha-17,4%) üstünlük edən meşələr yayılmışdır. Onlara tək-tək iberiya palıdı və 

iberiya ağcaqayını qarışır. Seyrəklik və meşə ilə örtülü olmayan sahələrdə qaratikan, doqquzdon, yabanı gilas, 

 

356

nar, sarağan, acılıq kolları geniş yayılmışdır. Çay vadilərində qızılağac, ağyarpaq qovaq, uzunsaplaq palıd, sö-

yüd ağacları bitir. 

Qoruqda saqqız-ardıc meşələri altında qəhvəyi-meşə, seyrək meşəliklər və kolluqlar altında boz-qəhvəyi, yarım-

səhra ot bitkiliyi  altında qonur, çayyatağında allüvial-çəmən torpaqları yayılmışdır. 

Türyançay qoruğunda qaban, qonur ayı, porsuq, dələ, tülkü, dovşan, çaqqal, vaşaq və s. məməli heyvanlar 

məskən salmışdır. Sürünənlərdən müxtəlif ilanlara, kərtənkələlərə rast gəlinir. İlanlardan gürzə daha çox yayıl-

mışdır. Yerli quşlardan kəklik, göyərçin, adi qur-qur, ağbaş, Asiya kərkəzi, leşyeyən qartal, qara kərkəz, sərçə-

lər, qaratoyuqlar, zığ-zığ, payız bülbülü, dağ vələmir quşu, böyük və uzunquyruq arıquşu və s. məskunlaşmışdır. 

Burada oktyabr ayından başlayaraq Böyük Qafqazın cənub yamacından bir çox məməlilər və quşlar qışlayır. 

 

Göy-göl qoruğu 

Respublikamızda ilk dəfə (1925-ci ildə) yaradılan Göy-göl qoruğunun yaradılmasında məqsəd Göy-göl və 

onun  ətraf ərazisinin zəngin, füsünkar təbiət kompleksini – torpaq qoruyucu, sunizamlayıcı, kurort-iqlim əhə-

miyyətli dağ-meşə və dağ-çəmən ekosistemlərini, zəngin və qiymətli heyvanat aləmini qorumaq, füsünkar dağ 

və göllərini, dağ çaylarını təbii halında saxlamaq, elmi-tədqiqat işləri aparmaq üçün ərazidən daha səmərəli isti-

fadə etməkdir. Qoruğun «Eldar şami» filialını yaratmaqda məqsəd isə dünyada yeganə vətəni olan Ellər oyuğun-

da eldar şami meşələrini qoruyub saxlamaqdır. 

Göy-göl qoruğu Kəpəz dağının (3065m) şimal yamacında meşə və subalp qurşaqlarında dəniz səviyyəsindən 

1100m-lə 3065m yüksəklikdə yerləşir. Onun «Eldar şamı» filialı isə Qabırrı çayının sağ sahilində Ellər oyuğu 

dağının şimal yamacında (300-500 hündürlükdə) yerləşir. 

Göy-göl qoruğu ərazisində əsasən fıstıq (1270ha), vələs (1020ha) və şərq palıdı (400ha) meşələri yayılmışdr. 

Dəniz səviyyəsindən 1500-2200m yüksəklikdə zəlzələdən uçmuş Kəpəz dağının daş qalaqları üzərində «pioner» 

ağac cinsi kimi ilk dəfə bitərək meşə kimi formalaşmış qarmaqvarı şam meşəsi 149ha sahə tutur, ona fıstıq, pa-

lıd, tozağac, quşarmudu, vələs qarışır. Hazırda şam meşəsi «qocaldıqca» sıradan çıxaraq öz yerini buranın əsl 

sakini fıstığa verir, özü isə zəlzələnin «çılpaq» daş qalaqlarında məskunlaşaraq Maral gölünə doğru – Kəpəz da-

ğının zirvəsinə tərəf arealını təzələyir. 

Subalp qurşağında (2100-2700m) və alp qurşağında (2700-3000m) subalp (2211ha) və alp (200ha) çəmənləri in-

kişaf etmişdir. 

Qoruq ərazisində dəniz səviyyəsindən yüksəklikdən, relyef şəraitindən və bitki örtüyünün xarakterindən asılı 

olaraq çimli, yarımtorflu, qaratorpağa bənzər və bozqırlaşmış dağ-çəmən torpaqları (1600-(1700)-3000m) dağ 

çəmən meşə torpaqları, meşə qurşağında isə qonur dağ-meşə torpaqları yayılmışdır. 

Qoruğun ərazisində cücüyeyənlərin 6(kirpi, Qafqaz köstəbəyi, Radde qonurdişi, ağqarın ağdiş, dovşana bən-

zərlərin 1 (dovşan), gəmiricilərin 8 (müxtəlif siçanlar və siçovullar). vəhşi heyvanların 8 (tülkü, porsuq, ayı, daş 

dələsi, meşə pişiyi, gəlincik, samur, vaşaq), dırnaqlıların 3 (təkə, cüyür, Qafqaz maralı), quşların 40-a qədər (bil-

dirçin, meşə göyərçini, meşə cüllütü, ağqarın cüllüt, göl qağayısı, toğlugötürən, qara kərkəs, leşyeyən, iri yapa-

laq, bayquş, qu quşu, zığ-zığ, sarıköynək, baltadimdik, meşə torağayı, çil qara toyuq və s.), sürünənlərin 6 (ilan-

lar, kərtənkələlər), suda-quruda yaşayanların 3 (müxtəlif qurbağalar) növü yaşayır. 

Göygöldə və Ağsuçayında yalnız forel (qızılxallı) balığı yaşayır. Qoruğun «Eldar şamı» filialında özünəməx-

sus arid meşə landşaftı yaranmışdır. Burada  meşələr əsasən eldar şamı, ardıc növləri, saqqızağac, kollardan – 

nar, açılıq, zirinc, doqquzdon, qaratikan və s.-dən təşkil olunmuşdur. Ərazidə meşə ilə örtülü sahə 290ha təşkil 

edir. Onun 121ha şam, 170ha ardıc, 37ha saqqızağac meşəliyidir. 

16 dekabr 2004-cü ildə Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə 2000 ha-ya yaxın ərazidə eldar şamı sahəsi 

Göy-göl qoruğundan ayrılaraq müstəqil Eldar Şamı Qoruğu elan edildi. 

Yaxın gələcəkdə Göygöl qoruğu və onun ətraf ərazilərində  Göygöl Milli parkının yaradılması nəzərdə tutu-

lur. 

 

Qızılağac qoruğu 

Qızılağac qoruğu 1930-cu ildə Xəzər dənizinin cənubi-qərbində Qızılağac körfəzində və Salyan düzünün bir 

hissəsində yaradılmışdır. Sahəsi 88400 hektardır. Sahəsinin böyüklüyünə görə respublikamızın ən iri qoruğu sa-

yılır. 

Qoruq oturaq və köçəri su, bataqlıq və göl quşlarının qorunması və çoxaldılması, həmçinin təbii su-bataqlıq 

landşaft sahələrinin mühafizəsi məqsədilə təşkil olunmuşdur. Qoruğun sahəsinin 59%-i su akvatoriyası, 20%-i 

qamış cəngəllikləri, 2% quru sahələrdir. Belə landşaft tipləri burada su, bataqlıq və quru mühitdə yaşayan köçəri 

və oturaq quşların, quru və bataqlıq heyvanlarının, balıqların məskunlaşmasına şərait yaratmışdır. Qoruq 1976-

cı ildən «Su-bataqlıq yerləri konvensiyası»nın suətrafı və suda üzən quşların məskunlaşması üçün 12 Beynəl-

xalq əhəmiyyətli qoruqlar sırasına daxil edilmişdir. 

Qızılağac qoruğunun ərazisində su, bataqlıq və quru ərazilərin ot və kol bitkiləri vardır. Bunlar quşlar üçün 

ən qiymətli yem bazası, yuvalamaq və yaşamaq üçün əlverişli yerdir. 

Qızılağac qoruğuna dünyanın müxtəlif yerlərindən çoxlu quşlar gəlir. Hər il buraya Taymır yarımadasından 

 

357

qırmızıdöş qazlar və qu quşları, tundranın başqa yerlərindən qızılquş, Yakutiyadan ağ durnalar, Qazaxstandan 

və Uraldan qızılqazlar gəlir. Qızılağac qoruğuna hər il yazda yuvalamaq üçün Misir, Sudan, İraq, Yeni Zenlan-

diya və başqa ölkələrdən qaravaylar, ərsindimdiklər, sarı və Misir vağları, qarıldaqlar və s. quşlar gəlir. Yuvala-

mağa gələn bu quşların bir mövsümdə yuvalarının sayı bəzən 60 mindən çox olur. Sentyabrda burada yaşılbaş 

ördəkləri, fitçi cücələri, qaşqaldaqları görmək olar. Oktyabrda mareklər, bizquyruq  ördəklər, qızılqazlar, qara 

ördəklər kütləvi şəkildə gəlir. Noyabr-dekabr aylarında müxtəlif qazlar və qu quşları gəlir. Körfəzin sahillərin-

dəki quru ərazilərdə soltan toyuğu, torağaylar, bəzdəklər, dovdaqlar, çobanaldadanlar və s. quşlar məskunlaşır. 

Ümumiyyətlə qoruq ərazisində 248 quş növü olduğu göstərilir. 

Qızılağac qoruğunda quşların sayı haqqında ayrı-ayrı alimlər müxtəlif məlumatlar göstərir. Lakin son onillik-

lərdə quşların sayı azalmışdır. Bunun səbəbi qoruğun ətrafında kənd təsərrüfatının intensiv inkişafı, bataqlıq sa-

hələrin qurudulması,  qoyun fermalarının saxlanması, iki böyük balıq yetişdirmə zavodlarının fəaliyyəti, suyun 

duzluluq dərəcəsinin müəyyən vaxtlar aşağı düşməsi, qanunsuz balıq və quşların ovlanmasıdır. Quşların çoxal-

ması üçün göstərilən neqativ hallar aradan qaldırılmalı, elmi əsaslarla qoruq rejiminə əməl olunmalıdır. 

Qoruqda məməlilərdən canavar, çaqqal, qamışlıq pişiyi, porsuq, tülkü, qafqaz gəlinciyi, dovşan, siçan, siço-

vul və s, sürünənlərdən xəzər və bataqlıq tısbağaları, zolaqlı kərtənkələ, biçimli ilanbaş,  gürzə və s, suda-quruda 

yaşayanlardan müxtəlif qurbağa növləri yaşayır. Qızılağac körfəzində xəzər suitinə də rast gəlinir. Su hövzəsin-

də 30-dan artıq balıq növü (siyənək, kütüm, çəki, naxa, suf, çapaq, kefal, xul və b.) sənaye əhəmiyyəti daşıyır. 

 

Qarayazı qoruğu 

Qoruq Ağstafa rayonu ərazisində Kür çayının sol sahilində əsasən Qarayazı düzündə yerləşir. Sahəsi 4855ha-

dır. Qoruq ərazisinin 40,9%-ni (1986) meşə ilə örtülü sahə, 11,8%-ni seyrəkliklər, 30,8%-ni meşə ilə örtülü ol-

mayan sahə, 28,3%-ni meşəsiz sahələr (o cümlədən su sahəsi 7,8%, qumluqlar 9,8%, bataqlıqlar 7,5%) tutur. 

Meşə ilə örtülü sahə  əsasən uzunsaplaq palıd (42,8%) və qovaq meşəliyindən ibarətdir. Kür çayının təsirilə 

qrunt suyunun səthə yaxın olması qoruq ərazisində allüvial-bataqlıq, allüvial-çəmən, allüvial çəmən-meşə və çə-

mən şabalıdı torpaq tiplərinin yaranmasına şərait yaratmışdır. 

Qarayazı qoruğu heyvanat aləmi ilə zəngindir. Burada maral, qunduz, dələ, gəlincik, dovşan, qaban, tülkü, 

çaqqal, porsuq, çöl pişiyi, süleysin və s. heyvanlar məskunlaşmışdır. Bura daimi yaşayan və köçəri quşlarla da  

zəngindir. Quşlardan qırqovul,göyərçin, alabaxta, qaratoyuq, ağacdələn, sığırçın, ördək, su fərəsini göstərmək 

olar. 

Suda-quruda yaşayanlardan göl və quru qurbağaları, bataqlıq tısbağası, sürünənlərdən müxtəlif ilanlar və 

kərtənkələlər vardır. Kürdə şamayı, çapaq, naxa, şirbit və s. balıqlar çoxdur. 

Qoruğun yaranmasında məqsəd mövcud tuqay meşələrini və onun heyvanat aləmini qoruyub saxlamaq, güc-

lü deqradasiyaya uğramış meşə sahələrinin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq və bərpa etmək, didərgin düşmüş heyva-

nat aləmini qoruğa cəlb etməkdən ibarətdir. 

 

Bəsitçay qoruğu 

Qoruq Zəngilan rayonunda Bəsitçayın sağ sahilində yerləşir. Uzunluğu 15km-ə, eni 150-200m-ə çatır, sahəsi 

107ha-dır. (Respublikamızın ən kiçik qoruğu) ərazisinin 79,4%-ni meşəlik tutur. Çinar çox vaxt sırf , bəzən qa-

rışıq ağaclıq əmələ gətirir. qarışıq ağaclıqda üst mərtəbəni çinar və adi qoz ağacı tutur. Çayın kənarında çinara 

qovaq növləri də qarışır, bəzən uzunsaplaq palıda və qarağaca da  təsadüf edilir. Qoruqda çinar ağaclarının  bo-

yu 35-40m, diametri 80-100sm təşkil edir.  

Qoruq ərazisinin  dar və kiçik olması, onun kəndlərlə əhatə olunması orada heyvanat aləminin az olmasına 

səbəb olur. qoruqda bəzən canavar, qaban, porsuq, cüyür, dovşana, quşlardan kəklik, turac, göyərçinə  rast gəli-

nir. 

 

Qaragöl (İşıqlı Qaragöl) qoruğu 

Qaragöl dövlət qoruğu 1987-ci ildə yaradılmışdır. O, Kiçik Qafqazın Qarabağ vulkanik yaylasının cənub his-

səsində Böyük İşıqlı dağının (3553m) yamacında 2700m yüksəklikdə Laçın rayonu ərazisində yerləşir. Qoruğun 

yaranmasında məqsəd Buzlaq dövründən yadigar qalmış relikt dağ gölünü və onu əhatə edən təbii landşaft 

kompleksini mühafizə etməkdir. Sahəsi 240ha-dır, onun da 176ha-rı su, 64ha-rı gölü əhatə edən quru sahəsidir. 

13km

2

-lik kiçik su hövzəsinə malik olan Qaragöl Qarabağ sönmüş vulkan kraterində yerləşir, uzunluğu 1950m, 

ən enli yeri 1250m, dərinliyi 78m, həcmi isə 10mln m

3 

–dur. Göl əsasən qar, yağış və qismən buz suları hesabı-

na qidalanır. 

Qaragöl mühüm hidroloji və təsərrüfat əhəmiyyəti kəsb edir, suyundan heyvandarlıq, əkinçilik və balıqçılıq-

da istifadə olunur. Gölün yüksəklikdə yerləşməsilə  əlaqədar ilin 6 aydan çoxunda 50sm-dən artıq qalınlıqda 

buzla örtülü olur, ona görə göldə fitoplanktonun və bentosun inkişafı və bioloji məhsuldarlığı aşağıdır. Qoruğun 

florasında 100-dən artıq ot bitkisi növü mövcuddur, əsasən alp çəmən bitkiləridir. 

Hazırda Qaragöl qoruğu Ermənistan tərəfindən təcavüzə məruz qalıb, ərazi işğal altındadır. 

 

 

358