Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

Fizika nimani o‘rganadi? Fizik hodisalar

---

Kirish
6
6
2-MAVZU
FIZIKA TARAQQIYOTI TARIXIDAN MA’LUMOTLAR
Fizika grekcha «phýsis» – tabiat degan so‘zdan olingan bo‘lib, tabiat 
haqidagi fan degan ma’noni anglatadi. Inson o‘zini o‘rab turgan tabiat 
haqidagi bilimlarni yashash uchun bo‘lgan ayovsiz kurashlar jarayonida 
o‘rganib borgan. Dastlabki ilmiy ma’lumotlarni to‘plash, insonlar ekin 
ekib, o‘troq hayot kechiradigan joylarda boshlangan. Bunday qulay 
imkoniyatga ega bo‘lgan misrlik va bobilliklar to‘plagan bilimlaridan 
foydalanib piramidalar, ibodatxonalar, qal’alar, to‘g‘onlar qurganlar. 
Qurilishda oddiy mexanizmlardan: richaglar, yumalatuvchi xodalar, qiya 
tekislikdan foydalanganlar. Fizika haqidagi ma’lumotlarni birinchi bor 
kitob shaklida qadimgi yunon mutafakkiri Aristotel (Arastu) (e. o. 384–
322-y.) bayon etgan. Olam ning nimadan tuzilganligi haqi dagi nazariyani 
miloddan avvalgi 341–270-yillarda yashagan Epikur bergan. Uning 
g‘oyalarini shoir Lukret siy o‘zining «Narsalarning tabiati haqida» nomli 
poema sida keltiradi. Unga ko‘ra barcha jismlar ko‘zga ko‘rinmaydigan, 
bo‘linmay 
digan atomlardan tashkil topgan va ular to‘xtovsiz hara 
katda 
bo‘ladi.
Fizika qonunlarini harbiy texnikada keng ko‘lamda qo‘llagan 
olimlardan biri Arximed edi. Arximed miloddan avvalgi 287-yilda Sit siliya 
orolidagi Sirakuza shahrida tug‘iladi. Bu davrda Sitsiliya oroli Rim va 
Karfagen orasidagi urush maydoni edi. Oroldagi hokimiyat mustaqilligini 
asrab qolish uchun mudofaa inshootlarini quradi. Bunda Arxi 
medning 
muhandislik qobiliyati qo‘l keladi. Rimliklar 
Sitsiliyaga ham dengizdan, ham quruqlikdan hujum 
qilishadi.
Gretsiyalik tarixshunos Plutarx shunday yozadi: 
«Rimliklarning ikki tomonlama (dengiz va quruqlikdan) 
hujumidan sirakuzaliklar qo‘rquvga tushdilar. Bunday 
baquvvat, ko‘p sonli qo‘shinga qarshi ular nima bilan 
javob berishadi? Arximed o‘z mashinalarini ishga soldi. 
Quruqlikdagi qo‘shinlar ustiga shiddatli otilgan ulkan 
Arximed

---

7
toshlar ularni to‘zg‘itib yubordi... Kemalarga birdaniga devor ustidan katta 
tezlikda xodalar kelib urilib, ularni cho‘ktirdi. Temir ilmoqlar kema larni ilib 
olib, bir uchidan yuqoriga ko‘ta radi, so‘ngra ikkinchi uchidan tikka suvga 
botiradi. Ayrimlari turgan joyi da aylantirilib yuborilib, boshqarilmay qoldi va 
urilib halok bo‘ldi. Dahshatli man zara!..» Shun dan so‘ng rimliklar chekinish ga 
majbur bo‘ladi. Shaharni esa uzoq muddatli qamaldan so‘ng olishga muvaffaq 
bo‘ladi. Bu jangda Arximed ham halok bo‘ladi. Shunday qilib, Arximed urush 
uchun xizmat qilgan hamda shu urush qurboni bo‘lgan birinchi olim sifatida 
tarixga kirdi.
O‘rta asrlarda fan va madaniyat rivojla nishi sharqqa ko‘chdi. Bu davrda 
fi zika va boshqa fanlar rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk bobolarimiz 
yashab o‘tdi. Ularga Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Abdulloh 
Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy, Umar Xayyom, Umar Chag‘ 
miniy 
va boshqalarni keltirish mumkin. Beruniy moddalarning zichligi, koinot 
fi zikasi, minerallar, yorug‘lik, tovush va magnit hodisalari kabi ko‘pgina 
yo‘nalishlarda ishlar olib borgan. Uning ayniqsa, Yer radiusini juda aniq 
o‘lchaganligi (Beruniyda 6490 km, hozirgisi 6400 km) diqqatga sazovordir. 
Al-Xorazmiyning mate matika, astronomiya sohasi bo‘yicha ishlarini dunyo 
tan olgan. Ibn Sinoni butun dunyoda tibbiyotning otasi deb bilishadi. Uning 
bundan tashqari mexanik harakat, ob-havoga doir, yorug‘lik hodisalari kabi 
mavzularga bag‘ish langan ishlari ham mavjud. Umar Xayyom o‘sha davr 
uchun ancha mukammal lashgan taqvim (kalendar)ni ishlagan bo‘lsa, Umar 
Chag‘miniy Yer o‘qining og‘maligi tufayli fasllar almashinib turishini qayd 
qilgan.
Fizikaning keyingi taraqqiyoti Yevropa bilan bog‘langandir. Chex olimi 
N. Kopernik birinchi bo‘lib quyosh sistemasining tuzilishini to‘g‘ri talqin 
qilib berdi. Lekin bu ta’limotni qabul qilish oson kechmaydi. Italyan olimi 
G. Galiley va nemis olimi I. Kepler o‘z tajribalariga hamda hisoblashlariga 
asoslanib ta’li motni tasdiqlaydilar. Birinchi bo‘lib osmon jismlarini teles kopda 
kuzatgan olim ham Galiley edi. Uning, ayniqsa, jismlarning erkin tushishiga 
doir ishlari diqqatga sazovordir.
Buyuk ingliz olimi I. Nyuton fi zikaning rivojlanishiga beqiyos hissa 
qo‘shgan. Quyosh va sayyoralar harakati sabablari, kuch va uning jism