Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

III bob. Jismlarning muvozanati. Oddiy mexanizmlar
88
88
61-rasm.
62-rasm.
F
1
F
2
Quyidagi tajribani o‘tkazaylik (Laboratoriya ishi tarzida o‘tkazi-
ladi). Shta 
tivga qalin chizg‘ichni O nuq 
ta atro 
fi da aylana oladigan 
qilib o‘rnataylik. Richagning o‘ng tomo niga olti birlik masofada (A) 
bitta yukni osaylik. Ikkin chi tomonida esa uch birlik maso faga (B) 
bit ta yukni osib qo‘ysak, muvo zanatda bo‘lmaydi. Muvozanat bo‘lishi 
uchun ikkita yukni osish kerak bo‘ladi. A nuqtaga ikkinchi yukni 
ossak, muvo 
zanatni saqlash uchun B nuqtaga to‘rtta yukni osishga 
to‘g‘ri keladi (61-rasm). Demak, richagda ta’sir etuvchi kuchlar va kuch 
yelkalari orasida quyidagicha munosabat bo‘ladi:
bunda: l
1
– OA oraliq uzunligi bo‘lib, F
1
kuchning yelkasi;
l
2
– OB oraliq uzunligi bo‘lib, F
2
kuchning yelkasi.
Richagning muvozanatda bo‘lish sharti Arximed tomonidan topilgan.
F
1
· l
1
= F
2
· l
2
dan
M
1
 = M
2
bo‘lganda aylanish o‘qiga ega bo‘lgan jismlar muvozanatda bo‘lishi kelib 
chiqadi.
Ko‘rilgan tajribada M
1
kuch momenti richagni soat strelkasi yo‘nalishida 
aylantirishga harakat qilsa, M
2
kuch momenti uni soat strelkasiga teskari 
yo‘na lishda harakat qildiradi.
Richaglar turmush va texnikada keng qo‘llaniladi.
Masalan, oddiy qaychini olib qaralsa, unda qo‘lning F
1
kuchi 
dastasiga, F
2
kuch esa matoga qo‘yiladi. F
2
kuch aylanish o‘qiga yaqin 

---

89
joylashganligidan F
1
dan katta bo‘ladi. Shu tamoyilga asosan mix 
sug‘uruvchi ombir, tunuka qirquvchi qaychilar ishlaydi (62-rasm). Oldingi 
mavzularda ko‘rilgan shayinli tarozi – yelkalari teng bo‘lgan richagdir. 
Agar tarozi yelkalarini turli uzunlikda olinsa, kichik massali tarozi toshlari 
bilan katta massali jismlarni o‘lchash mumkin.
Inson va hayvonlarning tuzilishida richag tamoyili ishlaydigan qismlari 
ham mavjud. Qo‘l va oyoq suyaklari mushaklar bilan birgalikda richag 
hosil qiladi.
1. Taxtaga qoqilgan mixni qo‘l kuchi bilan tortib sug‘urish qiyin. Lekin ombir 
bilan osongina sug‘ursa bo‘ladi. Sababi nimada?
2. O‘zingiz ko‘rgan qanday mexanizmlarda richag ishlatilgan?
3. Yuk ortilgan mashina yoki vagondagi yuk massasini mashinadan tushi 
r-
masdan qanday tarozida tortish mumkin?