Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

Amaliy topshiriq
Tog‘orani suvga to‘ldiring. Qo‘lingizda qalamni ushlab unung 
soyasini tog‘ora suvining tubida kuzating. So‘ngra qalamning 
yarmini suvga tiqib, yana soyasini kuzating. Bunda soya ikki qismga 
ajralishiga e’tibor bering. Soyalar orasi ancha katta bo‘lib, yorug‘ bo‘ladi. 
Sababi haqida o‘ylab ko‘ring.
1. Nima uchun havo bulut bo‘lganda buyumlarning soyasi hosil bo‘lmaydi?
2. Agar devorga biror buyumning soyasi tushirilsa, bu soyaning o‘lchami 
nimaga bog‘liq bo‘ladi?
3. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishini yana qanday hodisalar 
tasdiqlaydi?
Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishi. Soya va yarim soya

---

V bob. Yorug‘lik hodisalari
134
134
45-MAVZU
QUYOSH VA OY TUTILISHI
Tabiatda soya va yarim soya hosil bo‘lishini katta masshtabda Quyosh 
va Oy tutilishida kuzatish mumkin. Ma’lumki, Quyosh atrofi da boshqa 
sayyoralar kabi Yer ham o‘zining tabiiy yo‘ldoshi Oy bilan birgalikda 
aylanib turadi. Yer Quyosh atrofi da 365, 26 sutka mobaynida bir marta 
aylanib chiqadi. Oy esa Yer atrofi da 27 sutka 7 soat 43 minutda bir marta 
aylanadi. Ularning harakati davomida qandaydir momentda Yer va Quyosh 
oralig‘iga Oy tushib qolsa, Oy Quyoshdan keluvchi nurlarni to‘sib qoladi. 
Shunda Quyosh tutilishi ro‘y beradi (97-rasm).
A
B
B
97-rasm.
Yerdagi A sohaga tushadigan Quyosh nurlari Oy tomonidan to‘la 
to‘silib qolganligidan, u yerda qorong‘ilik bo‘ladi. Bu joyda Quyoshning 
to‘la tutilishi kuzatiladi. Yerning B sohasida esa yarim soya bo‘ladi. 
Bu joydagi kuzatuvchi uchun Quyoshning qisman tutilishi ro‘y beradi. 
Yerda Quyoshning to‘la tutilishi kuzatilgan joylarida to‘la qorong‘ilik 
bo‘lganligidan, osmonda yulduzlar chaqnab ko‘rinadi. Yerning bu sohasi 
isitilishdan to‘xtaganligidan shamollar paydo bo‘ladi. Noxush vaziyat 
vujudga kelib, itlar hurgan, hayvonlar ovoz chiqarishgan. Bu esa odamlarga 
ta’sir etib vahimaga tushish gan.
Yer va Oy harakati davrida Oy va Quyosh oralig‘iga Yer tushib qolsa, 
Oy tutilishi ro‘y beradi (98-rasm). Oy o‘zidan yorug‘lik chiqarmaydi. 
U faqat Quyoshdan tushgan yorug‘likni qaytaradi. Oyga tushayotgan 
Quyosh nurini Yer to‘sib qol ganda Yer ning soyasi Oyga tushadi. Yerning 
atmosferasi bo‘l maganda edi, Oy tutilishi davrida u ko‘rin may qolar edi. 
Yer atmo sferasi Quyosh nurlarini sochib yuborganligi tufayli Oyning tutili-
shi davrida qizg‘ish disk shaklida ko‘ramiz.

---

135
98-rasm.
Oy tutilishi sababi ma’lum bo‘lmagan davrda, odamlarda qo‘r 
qinch 
paydo bo‘lgan. Uni tushuntirish uchun turli rivo yat va afsonalar to‘qishgan. 
Hozirgi kunda Quyosh va Oy tutilishini ancha oldin, qayerda, qachon va 
qanday ko‘rinishda bo‘lishi aytib beriladi. Shunga ko‘ra olimlar bu hodisani 
o‘rganish uchun tayyorgarlik ko‘rishadi. Quyosh to‘la tutilganda, boshqa 
vaqtda ko‘rinmaydigan «Quyosh toji» ni kuzatish mumkin.
Yerning o‘z o‘qi atrofi da aylanishi tufayli kun va tun almashinadi. Oy 
ham o‘z o‘qi atrofi da aylanadi. Oyning kunduzgi yorug‘ tushib turgan 
qismi bizga ko‘rinib, yorug‘ tushmagan qismi ko‘rinmaydi. Uni Oy tutilishi 
bilan adash tirmaslik kerak.