Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

2.3.2. Mavjud gidrotexnika inshootlarining ishlash sharoitlari 
 
Ma’lumki mavjud gidrotexnika inshootlariga havo atmosferasi, suvning muhiti, 
to‘lqinlar, mayda muzlar va muz, past yoki yuqori harorat, atmosfera 
yog‘ingarchiligi, shamollar va dovullar, quyosh radiatsiyasi, seysmik kuchlar va 
boshq., shuningdek asos va inshootlarning bir-biriga beradigan zo‘riqish holatlari 
ta’sir qiladi.
 
 Havo atmosferasi
gidrotexnika inshootlarini buzulishiga olib keladigan 
kimyoviy birikmalar, chang va gazlar massalari bilan to‘yingan bo‘ladi. Havo 
tarkibidagi kimyoviy birikmalar, xususan, nam bilan qo‘shilganda beton 
konstruksiyalar, mexanik jihozlar va ularning asosiy qismlarida korroziya (zanglash) 
hosil qiladi, yorilishni keltirib chiqaradi, konstruksiyalar va jihozlarni ifloslantiradi 
va buzulishiga olib keladi. Bunga misol qilib Janubiy Mirzacho‘l kanalining 
markaziy o‘ng tarmog‘idagi PR3 kanaliga suv beradigan to‘suvchi inshoot zatvorlari 
va ularning boltlarini korroziyasini keltirishimiz mumkin. Kanal 1966 yilda ishga 

---

32 
tushirilgan, biz kuzatgan 2005 yilda zatvorlarning tepa qismi, zichlagichni qotirish 
uchun o‘rnatilgan yog‘och reykaning suvdan tashqari qismi chirigan, diametri 10 
mm. lik boltdan diametri 4 mm. li bolt qolgan edi. Zatvorning suvdagi qismida 
yemirilish va korroziya tapadagidan ancha kam edi.
Toza (emiruvchi kimyoviy brikmalarsiz) suvda betonning mustahkamligi 
oshishi mutaxassislarga ma’lum. Xuddi shunday quruq va toza atmosfera sharoitida 
beton, metall, tosh inshootlar yuz yillab buzulmasdan saqlanishi ham kuzatilgan. 
Shunday qilib inshootlarning holati havo atmosferasining yemiruvchanligiga 
bog‘liq ekan.
Har xil yonilg‘ilarni yonishidan hosil bo‘lgan mahsulotlar va kimyoviy 
korxonalarni tashlamalari muhitning yemiruvchanligini oshishiga olib keladi va 
asosiy ifloslantiruvchi hisoblanadi.
Suvli muhitning
gidrotexnika inshootlariga jadal mexanik, fizik-kimyoviy va 
biologik ta’sirlari bor.
Mexanik ta’sirlar statik, dinamik va abraziv ta’sirlarga bo‘linadi. Statik 
ta’sirlarga suv, muz, teskari to‘kilmadagi grunt, inshootlar oldida cho‘kib qolgan 
oqizindi va sh.o‘. larning bosimlari kiradi.
Dinamik ta’sirlarga suv oqimi, muzlik, suzib oquvchi jinslar, yo‘l 
qo‘yilmaydigan darajadagi to‘lqinlar zarbalari, gidravlik zarba va seysmik kuchlar 
va sh.o‘. zarbalar kiradi.
Mexanik abraziv ta’sirlar ostida gidrotexnika inshootlarini yemirilishi 
Kampirrovot gidrouzelini vodosliv qismidagi shovva (vodoskat) da (2002 y. 25.03), 
Oqsuv gidrouzeli tez oqarining chapki proleti pastki befi (2003 y. 18.06) da, Yuqori 
Chirchiq suv uzelining to‘g‘onini vodosliv qismida, chap qirg‘oq proletlari (8,9,10 
proletlar) shovvosida (2001y. 20. 04) va boshqa bir qancha inshootlarda kuzatilgan.
Inshootlarga suvning fizik-kimyoviy ta’siri metallar va betonning korroziyasi, 
betonning muzlashi va erishidagi buzulishlar, oqimni sizib o‘tishi (filtratsiya) 
natijasidagi grunt va betonning suffoziyasi shaklida namayon bo‘ladi. Inshootlar 
elementlari sirtidan yuqori tezliklarda suv oqqanda, oqim bilan sirt orasida past 
bosimli mahalliy zonalar xosil bo‘lib beton sirtida koverna (o‘yiq, chuqurga) hosil 
bo‘lishiga va sirtni kavitatsion yemirilishiga olib keladi.
Metallar korroziyasiga misol qilib Respublikadagi ko‘pchilik gidrotexnika 
inshootlari gidromexanik (zatvorlari) jihozlaridagi zanglashlarni keltirish mumkin. 
Misol uchun metallar korroziyasi (2003 y. 25.08) Beshariq gidrouzeli, Qatta 
Farg‘ona kanalini qo‘shimcha to‘yintirish kanalidagi tusuvchi inshoot (2003 y. 
11.05), Xarxur gidrouzeli (2002 y.28.01) zatvorlari, shuningdek Jizzax nasos 
stansiyalar I va II ko‘tarilishi bosimli quvurlarda (2005 y.) va bir qancha boshqa 
inshootlarda kuzatilgan.

---

33 
Betonlar korroziyasi Janubiy Farg‘ona kanali 1-GES to‘suvchi inshooti 
ustunlarida (2005 y.12.09) kuzatildi, betonlar umalanib 5-8 sm qalinlikda tushib 
ketgan.
Suvning inshootlarga biologik ta’siri suvli muhit va inshootlar elementlarida 
hayot kechirayotgan mikroorganizmlarning ta’sirida har xil elementlar (yog‘och, 
metall) chirib, quvurlar sirti o‘sib ketadi, inshootlarning ba’zi bir qismini 
mollyuskalar bosib panjaralarini berkitib qo‘yadi.
Bugungi kunda, mikroorganizmlar metallarni biologik korroziyaga olib kelishi 
«Bobotog‘» nasos stansiyasi bosimli quvurlarida mavjudligi O’zbekiston FA Suv 
muommolari instituti tadqiqotlari natijalarida tasdiqlangan.
Chaqmoq kanali (Toshkent viloyati) o‘zanini (2006 y.15.12) har xil mayda 
chig‘onoqlar bosib suv o‘tkazish qobiliyatini pasaytirib, kanalni dim holatda 
ishlashishga olib kelganligi kuzatildi.
Doimo oddiy va toza suvda turuvchi yog‘och materiallar ham mustahkamligini 
o‘n yillab, hattoki yuz yillab o‘zgartirmasligi mumkin. Misol uchun Karmana 
gidrouzeli 1973 yilda qurilgan, 1998 yilda toshqin gidrouzelni Fletchinger polini 
buzub ketgan, ekspluatatsiya xizmati o‘shanda 25 yil suvda bo‘lib, buzulgandan 
keyin oqib chiqqan yog‘ochlarni xuddi yangidek saqlanganligini guvohi bo‘lishgan.
Shuning bilan birga suv sathini o‘zgarib turadigan zonasida, vaqti-vaqti bilan 
atmosfera ta’siriga uchraydigan yog‘ochlarda buzulish, chirish jarayonlari jadal 
kechishi barchaga ma’lum. Shuning uchun ham inshootlarning yog‘och 
konstruksiyalari antiseptik ishlov berilib, yog‘ochga neft mahsulotlari shimdirilib, 
bo‘yalib va sh.o‘. tadbirlar qo‘llanilib ishlatiladi.