Microsoft Word 00 KeyNote Speakers Materiallar

Parçaların qısalmasına liflərin və sapların arasındakı sürtünmənin təsiri. Parçaların isti-nəm 

emalı liflərin  şişməsinə  səbəb olur ki, bu da saplar arasında sürtünməni azaldır və  əriş  və arğac 

saplarının yerdəyişməsi üçün şərait yaratmaqla  parçanı qısalmasını labüd edir.  

Deməli, qısalmanı yaradan əsas amilləri  şişməni, relaksasiyanı, liflərin və sapların arasındakı 

sürtünməni və s. qruplaşdırmaqla  və onların hər birinin hansı  qısalma payını yaratdığını bilərək 

qısaldıcı amillərin təsirin kiçiltməklə qısalma həddinin azaldılması üzrə məqsədyönlü tədbirləri həyata 

keçirmək olar. 

Hal-hazırda parçalarda qısalmanın azaldılması üçün bir neçə texnoloji əməliyyatlar işlənmişdir. 

Qısalmanın azaldılması üsulları. Hazır pambıq parçalarda qısalmanı azaltmaq üçün aşağıdakı 

üsullar təklif olunur: 

-  parçaları pambıq lifi ilə sintetik hidrofob liflərin qarışığından alınan ipliklərdən istehsal etmək; 

-  xammalında qısalmanın azaldılması ilə yeni strukturlu parçaları yaratmaq; 

-  boyamadan əvvəlki hazırlıq əməliyyatlarını parçanın tamamlama prosesinin texnoloji rejimlərinə 

əlavə etmək; 

-  sintetik maddələrlə emal yolu ilə parçanın ölçülərinin stabilləşdirilməsi və s. 

Beləliklə, Isti-nəm emalından sonra qısalmanı yaradan səbəblərin azaldılması üçün bir çox 

metodları işlənmişdir. Bu metodlar təyinatından asılı olaraq müxtəlif tekstil materialları üçün istifadə 

olunur. Eyni və oxşar tekstil məhsulu üçün qısalmanın azaldılmasının bir neçə metodunu istifadə 

etmək olar. Amma, qısalma amillərinin əhəmiyyətini bilməklə onunla mübarizə metodlarını səmərəli 

istifadə etmək mümkündür.  

 

 

 

PORŞENLİ MAŞINLARDA SÜRGÜQOLUNUN MEXANİKİ 

XASSƏLƏRİNİN TƏDQİQİNƏ DAİR 

 

İsmayıl A. 

Azərbaycan Texniki Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Porşenli kompressorlar neft və qaz sənayesində geniş istifadə olunur. Bu maşınların uzunömür-

lülük, möhkəmlik və dayanıqlılıq məsələləri müasir texnikanın aktual problemlərindən biridir. Porşenli 

kompressorların uzunömürlülüyü onların materiallarının mexaniki xassələrinin yüksəldilməsindən 

birbaşa asılıdır. 

Azərbaycan neft sənayesində 505 VP 20/18 və s. tiplikompressorlarla yanaşı müasir maşın-lardan 

da geniş istifadə olunur. Porşenli kompressorların çarxqolu-sürüngəc mexanizmlərinin  əsas hissələri 

aşağıdakılardır: çarxqolu, porşen (piston), sürgüqolu (şatun), silindr, yastıqlar və s. Burada 

sürgüqolunun hərəkəti tədqiq olunmuş və onun etibarlı iş rejiminin təmini üçün metodika işlənmişdir. 

Praktikada sürgüqolunun materiallarına aşağıdakı  tələblər qoyulur. Üfüqi kompressorlarda 

sürgüqolunun uzunluğu   = (4,5-5)  olur. Sürgüqolunun materialının düzgün seçilməsi də müəyyən 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

434

 

Qafqaz University                                                                    29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan

əhəmiyyətə malikdir. Neft-mədən kompressorların sürgüqollarının çubuqları adətən polad 40-dan, 

sürgüqolunun kreyskopf başlığının oymağı (və ya içliyi) bürüncdən, çarxqolu başlığının oymaqları isə 

adətən çuqundan və poladdan haırlanır. Bu oymaqların içərisi isə babbit ilə örtülür. Babbit örtüyünün 

qalınlığı 0,025d+2,5mm qəbul edilir. Sürgüqolunun çubuğunun materialından asılı olaraq en 

kəsiklərində yaranan kritik gərginliklərə aşağıdakı məhdudiyyətlər qoyulur: 

Karbonlu poladlarda: 

,  

Legirlənmiş poladlarda isə 

, 

Burada   – sürgüqolu başlıqlarının mərkələri arasında olan uzunluqdur, sm; 

   – sürgüqolunun en kəsiyinin inersiya radiusudur, sm; 

  =

. Burada  - kəsiyin ən kiçik inersiya momentidir, sm

4

;    - kəsiyin sahəsidir, sm

2

. 

İki hissəli kompressorların kreyskopf  başlıqları, adətən içərisinə bütöv bürünc oymaq preslənmiş 

formada hazırlanır. Sürgüqollarının aşağı başlıqlarının barmaqları üzən tipli olaraq legirləşdirilmiş 

poladdan hazırlanır. İşlək səthi sementlənir və termiki emal edilir. Sürgüqolu boltları kompressorun ən 

əsas hissəsi hesab edilir. Onların sınması ən ağır qəzalara səbəb olur. Boltlar 1,5 P

s.max

qüvvəsinə görə 

dartılmaya hesablanır. Neft-mədən kompressorlarının sürgüqolları üçün boltları polad 20XНЗА və ya 

polad 4XH materiallarından hazırlanır və termiki emalı vacib hesab edilir. Sürgüqolunun boltları üçün 

[σ

1

]=100 MPa olur. 

İdeal çarxqolu-sürüngəc mexanizmində ara boşluqları  nəzərə alınmır. Real mexanizmlərdə isə 

kinematik cütlərdəki ara boşluqları  və sürtünmə qüvvələri nəzərə alınır. Məlumdur ki, ideal 

mexanizmlərdə sürgüqolunun bucaq sürəti və bucaq təcili aşağıdakı ifadələrlə tapılır. 

   

 

 

 

 

 

(1) 

 

 

 

 

 

 

   (2) 

Burada 

 – çarxqolunun bucaq sürəti,   - çarxqolunun dönmə bucağıdır, 

  , buarada    - 

çarxqolunun radiusu,   – sürgüqolunun radiusudur. 

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində kinematik cütlərdəki ara boşluqları  nəzərə alaraqsürgüqolu 

başlığının sürət və təcilini aşağıdakı ifadələrdən tapırıq: 

















































sin

sin

sin

cos

cos

sin

Re

sin

cos

cos

sin

Re

2

sin

2

sin

2

2

1

1

2

2

1

1

2

e

e

t

t

L

t

t

L

t

L

R

t

R

V

O



















 

































t

L

t

L

t

L

t

L

t

L

t

L

t

L

R

t

R

W

O

















































sin

cos

Re

sin

sin

Re

cos

cos

Re

2

sin

cos

Re

sin

sin

Re

cos

cos

Re

2

2

cos

cos

2

2

2

2

2

2

2

2

1

1

2

1

2

1

1

1

2

2

2

 

















sin

cos

sin

cos

2

2

2

2

2

1

1

2

1

1

e

e

e

e









, 

Burada

1



  və 

1



- çarxqolu - sürgüqolu cütlüyündəki təmas nöqtəsinin bucaq sürəti və bucaq 

təcili, 

2



 və 

2



-sürgüqolu - piston cütlüyündəki təmas nöqtəsinin bucaq sürəti və bucaq təcili. 

Pistonlu kompressorların möhkəmlik hesabatları zamanı onların kinematik cütlərindəki 

araboşluqları nəzərə alınaraq sürgüqolunun mexaniki hərəkətinin araşdırılmasının praktiki əhəmiyyəti 

vardır. 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

435

 

Qafqaz University                                                                    29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan

QAZIN BORUDA HƏRƏKƏTİNDƏ TEMPERATUR GƏRGİNLİK-

DEFORMASİYA VƏZİYYƏTİ HAQQINDA 

 

Pərviz  MÜSEYİBLİ

  

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail]  

AZƏRBAYCAN

 

Alı  ƏLİYEV

  

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail]  

AZƏRBAYCAN

 

 

 

 

 

Daxili radiusu R və xarici radiusu R

1

 olan boruda qazın hərəkətinə baxaq.Fərz edək ki, borunun 

kəsiyi qazın ortalaşdırılmış tempraturu yalnız ox boyu koordinatdan asılıdır və ox boyu yerdəyişmə 

hər yerdə  sıfıra bərabərdir.Bu  şərtin hər yerdə ödənilməsi üçün borunun uclarına normal güc tətbiq 

edilmişdir və boru qruntda bərkidilmişdir.Bu halda boru müstəvi deformasiya olunur və gərginliyin üç 

komponenti (

z

r









,

,

) mövcuddur. 

Müstəvi məsələ üçün baxılan elastiklik məsələsinin həlli aşağıdakı şəkildə olur.[1,2] 

r

C

r

C

T

r

a

r

u

2

1

2

2

)

1

(

2

)

(

)

1

(



















 

)

2

1

)(

1

(

2

1

,

2

1

1

1

)

1

(

2

)

(

,

2

1

1

)

1

(

2

)

(

1

2

2

1

2

2

2

2

2

1

2

2

2











































































































EC

ET

r

C

C

E

ET

T

r

a

r

E

r

C

C

E

T

r

a

r

E

z

r

                            

(1) 

Burada E,



- müvafiq olaraq elastiklik modulu və borunun Puasson əmsalı, T- tempratur, 





 

tempratur genişlənmə əmsalı, C

1

,C

2 

– inteqral sabitləridir və başlanğıc şərtlərdan təyin olunur. Məsə-

lənin tam həlli üçün kəsilməzlik və qeyri izotermik hərəkət tənlilərinə eyni zamanda baxmaq lazım 

gəlir: 





















































x

RT

P

z

P

C

t

P

a

t

RT

P

z

P

x

P







)

(

2

)

(

2

                                                         

 

(2) 

(2)-nin analitik həllini almaq üçün xəttiləşdiririk: 

)

(

0

0

T

T

S

C

kzdR

t

P

C

Rz

x

T

b

S

T

z

P

t

T

qr

p

p



























 

Burada xəttiləşdirmə parametrləri 

P

T





 və b=

P

T

q

-dir 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

436

 

Qafqaz University                                                                    29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan

QEYRİ-BİRCİNS   NANO - MİKRO  ELEMENTLƏRİNİN QEYRİ-

LOKAL NƏZƏRİYYƏYƏ GÖRƏ  RƏQSLƏRİ 

 

Fəxrəddin İSAYEV 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

           Vüqar  RƏCƏBOV 

 

 

 

          Orxan Əfəndiyev 

  Qafqaz 

Universiteti 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

AMİU 

                                  AZƏRBAYCAN 

      

AZƏRBAYCAN 

 

Konstruksiya elementlərində ölçülərin təsirinin çox böyük əhəmiyyəti olan nano və mikro ölçülü 

elementlərdə son zamanlarda ən çox Eringen tərəfindən təklif olunmuş elastiklik nəzəriyyəsi (elmi 

ədəbiyyatda bu nəzəriyəyə bəzi hallarda lokal olmayan elastiklik nəzəriyyəsi kimi də adlanır) istifadə 

edilir. Kassik elastiklik nəzəriyyəsində müvazinət tənlikləri cismin bütün nöqtələrdə eyni olduğu qəbul 

edilir. Bu hal əslində cismin ölçüləri böyük olan halda doğrudur. Lakin cismin ölçüləri kiçildikcə 

maddənin iç quruluşunu da nəzərə almaq lazım gəlir, yəni baxılan tənliklərə nöqtəyə yaxın hissəcik-

lərin də qarşılıqlı təsirini diqqətə almaq lazımdır. Eringenin təklif etdiyi elastiklik nəzəriyyəsiində bir 

nöqtədəki gərginlikləri hesablayarkən sadəcə o nöqtədəki yerdəyişmə  və deformasiyaların bilinməsi 

kifayət etmir və  təklif edilir ki, bunlarla birlikdə bütün nöqtələrin yerdəyişmələrinin bir funksiyası 

şəklində asılılıq vardır. 

Bu səbəblərə görə  baxılan məqalədə qeyri bircins çubuqların rəqs məsələləri  Eringen nəzəriyyəsi 

əsasında tədqiq edilir. 

Bircins və izotrop elastik cismin lokal olmayan nəzəriyyəsinə görə Koşi hərəkət tənlikləri 

aşağıdakılardır; 

,           

  

 

 

 

(1) 

Ümumi halda K.A.Eringenin qeyri lokal elastiklik nəzəriyyəsinə görə cismin fiziki hal tənlikləri  

belə qəbul edilir  /  /; 

,       

 

 

(2) 

Burada 

  gərginlik tenzorunu,  kütlənin sıxlığını,   kütlə qüvvəsinin sıxlığını,  -yerdəyişmə 

vektorunu,

cismin tutduğu həcmi,  zamanı, 

 deformasiyaları göstərir və  aşağıdakı kimi təyin 

edilirlər; 

,                      

 

 

 

 

(3) 

 x-x’ vektorunun bir funksiyasıdır, buradan da görünür ki x-nöqtəsindəki gərginliklər x’-

nöqtəsindəki yerdəyişmə  və deformasiyalardan da asılıdır. Burada x’-nöqtəsindəki gərginlik və 

deformasiyalar  aşağıdakı kimi təyin edilirlər; 

     ,            

 

 

(4) 

 

Bu tənliklərdə 

 cismin  nöqtəsindəki klassik (Koşi) vəya local gərginliktenzorudur; 

cismin nöqtəsindəki xətti deformasyia tenzorudur. 

 A.K.Eringen  tərəfindən təklif edilən qeyri lokal elastiklik nəzəriyyəsinin tənlikləri  bəzi müla-

hizələrdən sonra aşağıdakı şəklə gətirilir/   /; 

,                        

 

 

 

(5) 

 

Burada -daxili xarakterik uzunluğu,  isə materiala görə sabit əmsalı göstərir. 

Buradan aşağıdakı bərabərlikləri yaza bilərik; 

  ,             

 

 

 

(6) 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

437

 

Qafqaz University                                                                    29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan

Fərz edək ki, material qeyr-bircinsdir yəni 

  şəklindədir (elastiklik modulu qalınlıq 

koordinatının kəsilməz funksiyasıdır) 

Eyler-Bernullinin çubuqlar nəzəriyyəsinə görə 

,        

 

 

 

 

 

(7) 

ifadəsi alınır. Burada  çubuğun ox boyu yerdəyişməsi,  isə əyintisidir. 

Baxılan çubuqda qüvvə və moment bu düsturlarla hesablanır; 

, 

, 

,    

 

(8) 

Buradan bəzi çevirmələrdən sonra moment üçün alınır; 

,   

 

 

 

 

 

 

(9) 

 çubuğun ümumiləşmiş sərtlik xarakteristikasıdır. Əgər 

 şəklində dəyişərsə 

bu halda 

,    

 

 

 

 

 

(10) 

olur. Burada

 uyğun bircins çubuğun sərtliyidir. 

(6) ifadəsindən aşağıdakı bərabərliyi ala bilərik: 

,       

 

 

 

(11) 

İndi də baxılan çubuğun rəqs məsələsinə baxaq.Çubuğun hərəkət tənliyi aşağıdakı kimidir: 

 

 

 

 

 

 

 

(12) 

 

  (13) 

; 

   (14) 

Burada qüvvə və moment üçün aşağıdakı ifadələr alınır: 

 

 

 

 

 

(15) 

 

 (16) 

Momentin bu ifadəsini  yuxarıdakı tənlikdə yazaraq hərəkət tənliyini aşağıdakı şəkildə alarıq: 

 

, 

 

 

 

 

 

(17) 

Bu tənliyə məsələnin sərhəd şərtlərini əlavə etsək məsələnin ümumi şəkildə qoyuluşunu alarıq. 

Ümumi halda məsələnin həlli müxtəlif çətinliklərlə bağlıdır. Buna görədə müxtəlif konkret 

hallara baxılır. Tutaq ki, çubuğa yalnız ox boyu sabit sıxıcı qüvvə  təsir edir (yəni (17)-tənliyində 

P=const, f=0, q=0 qəbul edilir). Bu halda bəzi çevirmələrdən sonra (17) –dən baxılan çubuğun 

məxsusi rəqs tənliyi aşağıdakı şəkildə alınır: 

  (18) 

(18)-tənliyinin periodik həllərini 

w(x,t) = 

   

 

 

 

 

 

(19) 

Şəklində qəbul etmək olar. 

(19)-ifadəsini (18)-tənliyində yazaraq alarıq: 

 

 

 

 

 

(20) 

Burada aşağıdakı əvəzləmələr edilmişdir: 

 

 

 

 

 

(21) 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

438

 

Qafqaz University                                                                    29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan

-məxsusi rəqs tezliyidir. 

(20)-tənliyinin ümumi həlli aşağıdakı kimidir: 

 

  (22) 

Burada 

 (23) 

c

1

,c

2

,c

3

,c

4

-sərhəd şərtlərindən təyin edilən inteqral sabitləridir.Xüsusi halda a=b,P=0,m

2

=0 ,  =0 olarsa 

klassik local elastiklik nəzəriyyəsinə görə baxılan məsələnin həlli alınar. 

(22) ifadəsinin köməyi ilə bəzi çevirmələr dən sonar alarıq: 

  

(24) 

 

   

 

 

(25) 

(26) 

(23)-tənliyindən alarıq: 

vəya

  

  

(27) 

Burada (21)-ifadələrini yazaraq alarıq: 

 (28) 

Buradan ümumi halda rəqs tezliyi üçün alarıq: 

 

   

 

 

(29) 

Əgər sərbəst rəqslərə baxılarsa (yəni P=0) məxsusi rəqs tezliyi üçün alarıq: 

 

   

 

 

(30) 

 

 

SUPEROLEOPHOBIC NANOCELLULOSE AEROGEL MEMBRANCE 

AS BIOINSPIRED CARGO CARRIER ON OIL BY SOL-GEL METHOD 

 

Zulkifli ZULKIFLI 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN  

 

Understanding the complementary roles of surface energy and roughness on natural nonwetting 

surfaces has led to the development of a number of biomimetic superhydrophobic surfaces, which 

exhibit apparent contact angles with water greater than 150 degrees and low contact angle hysteresis. 

However, superoleophobic surfaces—those that display contact angles greater than 150 degrees with 

organic liquids having appreciably lower surface tensions than that of water—are extremely rare. In 

addition to chemical composition and roughened texture, a third parameter is essential to achieve 

superoleophobicity, namely, re-entrant surface curvature in the form of overhang structures. The 

overhangs can be realized as fibers. Superoleophobic surfaces are appealing for example, antifouling, 

since purely superhydrophobic surfaces are easily contaminated by oily substances in practical 

applications, which in turn will impair the liquid repellency. On the other studied have demonstrate 

that  such aqueous nanofibrillar gels are unexpectedly robust to allow formation of highly porous 

aerogels by direct water removal by freeze-drying, they are flexible, unlike most aerogels that suffer 

from brittleness, and they allow flexible hierarchically porous templates for functionalities, 

e.g. for 

electrical conductivity. No crosslinking, solvent exchange nor supercritical drying are required to 

suppress the collapse during the aerogel preparation, unlike in typical aerogel preparations. The 

aerogel used in current work is an ultralight weight solid material composed of native cellulose