Microsoft Word 00 KeyNote Speakers Materiallar

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

575

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

QEYRİ-NEFT İXRAC POTENSİALININ ARTIRILMASININ NƏZƏRİ 

ƏSASLARI VƏ AZƏRBAYCANDA BUNU ZƏRURİ EDƏN AMİLLƏR 

 

Nicat HAQVERDIYEV 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Məlumdur ki, qlobal şəraitdə ölkələr öz iqtisadi təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün bir çox 

faktorları diqqətə alırlar.  İqtisadi faktorlar içərsində  ən başlıcası beynəlxalq iqtisadi münasibətlər 

sisteminə inteqrasiya faktorudur. Bu amil bir qayda olaraq beynəlxalq bazarlara yüksək keyfiyyətli və 

rəqabətə davamalı  məhsulların çıxarılmasından asılıdır. Bu baxımdan qeyd olunan şərtləri ödəmək 

üçün ölkə daxilində dayanıqlı istehsal mühitinin formalaşdırılması  zəruri hesab edilir. Dayanıqlı 

istehsal mühitinin formalaşdırılması isə öz növbəsində  rəqabət qabiliyyətli məhsulların istehsal 

edilməsinə və xarici bazaralara çıxarılmasına şərait yaradır. Qeyd olunan şərtlər ümumilikdə ölkənin 

ixrac potensialının artırılmasına xidmət edən tədbirlər planının başlıca tərkib hissələridir.  İxrac 

potensialının artırılmasını xarakterizə edərkən  ən mühüm amil olaraq təbii resurs amilini diqqətə 

almaq lazımdır. Bu zaman mineral yanacaq xammal ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi ön plana çıxır. 

Bu baxımdan istehsal və ixrac sektorunu neft sektoru və qeyri-neft sektoru olaraq iki mühüm hissəyə 

ayırırlar. Məlumdur ki, tarixən daha az inkişaf etmiş ölkələr öz gəlirlərini xammal ixracı hesabına əldə 

etsələr də, daha yüksək inkişaf etmiş ölkələr xammaldan asıllığı azaltmaq üçün elm və texnologiya 

tutumlu məhsulların istehsalına və ixracına  əhəmiyyət vermişlər. XX əsrin 70-ci illərindən etibarən 

iqtisadiyyatın yalnız xammal ixracına bağlılığının mənfi tendensiyalara yol açdığı “holland sindromu” 

adı altında öz təstiqini tapdı. Ölkənin milli iqtisadiyyatında hər hansısa bir məhsulun istehsalı və ixracı 

dominantlıq təşkil edirsə bu, ölkə iqtisadiyatı üçün bilavasitə  təhlükə rolunu oynayır. Bu baxımdan 

xüsusilə neftlə  zəngin olan ölkələr maksimum səviyyədə qeyri neft sektorunun inkişafını prioritet 

hesab etməlidirlər. Bununla bağlı neft gəlirlərinin səmərəli bölüşdürülməsi, yeni istehsal sahələrinə 

investisiya qoyuluşları, ixracın diversifikasiyalaşdırılmasına dair Norveç, İndoneziya, Niderland, 

Botsvana kimi ölkələrin iqtisadi modelləri vardır.  

Qeyri-neft ixrac potensialının artırılması birbaşa olaraq çoxşaxəli ixracın stimullaşdırılmasını 

başqa sözlə ixracın diversifikasiyalaşdırılmasını zəruri edir. Bu baxımdan qeyri-neft ixrac potensialını 

artırmaq üçün dövlət dəstəyi danılmaz rola malikdir. Qeyri-neft ixrac potensialını  şərtləndirən və 

formalaşdıran amilləri üç səviyyədə  fərqlədirmək olar: mikroiqtisadi, makroiqtisadi və beynəlxalq 

iqtisadi inteqrasiya səviyyəsi. Mikroiqtisadi səviyyədə daxili bazaların və sahibkarlığın inkişafı, 

ixtisaslı kadrların mövcudluğu, rəqabətədavamlı  məhsulların istehsalı, makroiqtisadi səviyyədə 

investisiyaların cəlbi, istehsala innovasiyanın tətbiqi, iqtisadi artım, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya 

səviyyəsində isə ixrac sahələrinin diversifikasiylaşdırılması, ixracın qanunvericilik mexanizmləri, 

ixracın stimullaşdırılması amillərini qruplaşdırmaq olar.  

İqtsadiyyatı əsasən neft və neft məhsullarının istehsalı və ixracından asılı olan ölkələr üçün dünya 

bazarlarında adı  çəkilən məhsulun qiymətlərində baş verən mənfi tərəddüdlər ölkənin iqtisadiyyatın 

bilavasitə mənfi təsirini göstərir. Qeyri-neft ixrac potensialının yüksəldilməsi isə öz növbəsində ölkəyə 

valyuta daxil olmasının artırılmasına, işsizliyin azaldılmasına müsbət təsir etməklə paralel olaraq 

dünya bazarlarına neft və neft məhsullarının qiymətlərində baş verən mənfi tərəddüdlərdən qorunmağa 

da müsbət təsir edir. Digər tərəfdən neft və qaz sektoru ölkədə digər sahələrə nisbətən üstün inkişafı 

əsas kapitalın və investisiyaların neft-qaz sektoruna önəlməsinə  səbəb olur, nəticəsə isə ölkənin 

ənənəvi ixrac sahələri kapital və investisiya “aclığından” əziyyət çəkməli olur. 

Həmçinin ölkədə qeyri-neft ixrac potensialının artırılması  tədbirləri ölkənin idxaldan asıllığının 

azalmasına şərait yaradır. Bu baxımdan dövlət xarici ticarət siyasəti mexanizmlərindən, xüsusilə tarif 

və qeyri-tarif üsullarından istifadə etməklə daxili istehsalı stimullaşdıra bilər. Bununla paralel olaraq 

yerli istehsalçılara şəffaf biznes mühiti və bir sıra vergi, rüsumlardan azad edə bilər.  

Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi  əsas proiritet istiqamətlərdən hesab 

olunur. Ölkənin büccə  gəlirlərinin mühüm hissəsi neft və neft məhsullarının ixracı hesabına  əldə 

olunur. 2015-ci ildə neft sektoru (mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsulları) üzrə ixrac 9881866.8 

min ABŞ dolları təşkil etmişdirsə, qeyri-neft ixrac sektoru üzrə bu rəqəm 1329108.3 min ABŞ dolları 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

576

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

təşkil etmişdir.  İxracdan  əldə olunan gəlirlərin faiz nisbətində  gəlirlərin 88%-i neft sektorunun 

hesabına, yerdə qalan 12%-i isə qeyri-neft sektorunun hesabına düşür. 2015-ci ildə neft sektoru üzrə 

ixracdan əldə olunan gəlirlər 2014-cü il ildə olan göstəricidən təxmini olaraq 49% az olmuşdur. Bu isə 

öz növbəsində ixracda neft amilinin dominantlıq təşkil etməsi və dünya bazarlarında neft qiymətində 

baş verən mənfi tərəddülərlə birbaşa bağlıdır.  

Azərbaycanda qeyri-neft ixrac potensialının artırılması istiqamətində ilkin olaraq şəhər və 

regionlarda azad biznes mühiti yaratmaq, yerli neftdən əldə olunan gəlirlərin mühüm hissəsini qeyri-

neft sektoruna yönləndirmək və birbaşa xarici investisiyaların qeyri-neft sektoruna cəlbinə nail olmaq, 

rəqabətə davamlı  məhsul istehsalında sahibkarlara dövlət dəstəyinin edilməsi və s. kimi iqtisadi 

fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi labüddür. Real sektorun əsasən iki istiqamədində  sənaye və  kənd 

təsərrüfatı sahəsində iqtisadi proqramlar qəbul edilməli və istehsalın stimullaşdırılmasını təşviq edən 

iqtisadi layihələr həyata keçirilməlidir. İxrac sahələrinin diversifikasiyalaşdırılmasında ənənvi istehsal 

sahələri diqqətdə saxlanılmalıdır. Qeyri-neft ixrac potensialının artırılmasında mühüm hissə kimi kənd 

təsərrüfatı sahəsində dinamik inkişafa nail olmaq önəmli məsələlərdəndir. Bu baxımdan kənd 

təsərrüfatında intensiv inkişafa nail olmaq üçün elmi texniki tərəqqinin  ən yeni nailiyyətlərini bu 

sektora tətbiq etməklə inkişafa nail olmaq mümkündür. Həmçinin yüngül və yeyinti-qida sektoruna 

investisiya yatırmaqla yeni istehsal sahələri yaratmaq mümkündür. 

Ölkənin iqtisadi inkişaf kriteriyaları əsasən ölkədə olan inflyasiya, işsizlik, valyuta sabitliyi və s. 

ilə ölçülür. Qeyri-neft ixrac potensialının artırılması birbaşa olaraq ölkənin valyuta sisteminin 

möhkəmlənməsinə səbəb olur ki, bu da öz növbəsində inflyasiyanı aşağı həddə saxlanılmasına imkan 

verir, digər tərəfdən isə  işsizliyi böyük ölçüdə azaldır. Baş verən iqtisadi böhranların mənfi təza-

hürlərindən qorunmağın əsas iqtisadi alətlərindən biri də iqtisadiyyatda və ixracda çoxşaxəli inkişafa 

nail olmaqdır.  

 

 

MUNDELL-FLEMİNQ TRİLEMMASININ NƏZƏRİ-KONSEPTUAL 

ÇƏRÇİVƏSİ VƏ TƏCRÜBİ ASPEKTLƏRİ 

 

Pərvin AĞAZADƏ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bir çox ölkələr xarici investisiyaları cəlb etmək, iqtisadi artımı stimullaşdırmaq üçün pul təklifini 

artırmaq, dəyişkən valyuta kursu dalğalanmalarının qarşısını almaq üçün üç əsas makroiqtisadi 

məqsədə  − sabit valyuta kursuna, müstəqil monetar siyasətə  və maliyyə bazarının açıqlığına nail 

olmaq istəyirlər. Beynəlxalq iqtisadiyyatda Mundell-Fleminq modelinin fundamental töhfələrindən 

biri olan “trilemma” və ya “imkansız üçlü” hipotezi qeyd edir ki, bir ölkə sadalanan üç iqtisadi-siyasi 

məqsəddən eyni anda yalnız ikisinə nail ola bilər. “Trilemma” üçbucağı  şəkildə  təsvir olunmuşdur. 

Üçbucağın hər üç tərəfi potensial arzuolunan məqsədi göstərir. Halbuki, üçbucağın hər üç tərəfinə eyni 

anda nail olmaq mümkün deyildir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Trilemma” üçbucağı 

Siyasi seçim: Qapalı maliyyə bazarı

 

Siyasi seçim:  

Üzən valyuta kursu 

Siyasi seçim: Monetar 

müstəqillikdən imtina 

Siyasi məqsəd: Sabit 

valyuta kursu 

Siyasi məqsəd: Monetar 

müstəqillik 

Siyasi məqsəd: Maliyyə 

inteqrasiyası 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

577

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Mundell-Fleminq modeli trilemmanın açıq iqtisadiyyat kontekstində  İS-LM Neokeynsçi 

modelinə  əsaslanan nəticəsidir və xaricə açıqlığı olan kiçik iqtisadiyyatlı ölkələri təsvir edir. Yeni 

modeldə analiz qütbləşdirilmiş qoşa seçimlərə fokuslanmaqla nəzərə çarpacaq dərəcədə sadələşdirilir. 

Meydana çıxan tarazlığı göstərmək üçün əvvəlcə hesab edək ki, ölkədə sabit valyuta kursu sistemi və 

kapitalın yüksək hərəkətliliyi mövcuddur. Bu siyasi konfiqurasiya trilemma üçbucağının sağ tərəfdən 

baxıldıqda iki tərəfini göstərən cütlüyə uyğun gəlir. Sabit valyuta kursu nəzərdə tutur ki, daxili faiz 

nisbəti xarici faiz nisbətinə  bərabərdir.  Əgər Mərkəzi Bank pul təklifini artırarsa, daxili faiz nisbəti 

üzərində yeni başlayan aşağı təzyiq nisbətən yüksək gəlir gətirən xarici istiqrazların axtarışında yerli 

istiqrazların satışına yol açır. Belə bir vəziyyətin təsiri nəticəsində Mərkəzi Bank xarici valyutaya ifrat 

tələblə qarşı-qarşıya qalır (uyğun olaraq yerli valyutanın ifrat təklifi). Mərkəzi Bank cəmiyyətin xarici 

valyutaya olan tələbini təmin etmək üçün rəsmi valyuta kursuna görə valyuta bazarına müdaxilə 

etməlidir. Nəticədə, Mərkəzi Bank xarici valyutanı  cəmiyyətə satır, digər tərəfdən yerli valyutanın 

artıq qalan təklifini geri satın alır. Nəticədə belə alınır ki, Mərkəzi Bank pul təklifini öz istədiyi kimi 

müstəqil şəkildə deyil, xarici valyuta bazarının şərt və tələblərinə uyğun şəkildə idarə edir və nəticə 

etibarilə,  əsas hədəfi olan qiymətlərin sabitliyinin təmin olunması  və yaxud inflyasiya hədəflən-

məsindən məhrum olur. Beləliklə, sabit valyuta kursu və kapitalın hərəkətliliyi siyasi konfiqurasiyası 

müstəqil monetar siyasətdən imtinanı qaçılmaz edir (trilemma üçbucağının sağ təpə nöqtəsi). 

Kiçik açıq iqtisadiyyatlar üçün maliyyə inteqrasiyasını saxlamaqla Mərkəzi Bankın monetar 

müstəqilliyinin bərpa edilməsi və sabit valyuta kursundan imtina edilməsi arzuolunandır. Üzən valyuta 

rejimi altında yerli pul təklifinin artırılması ölkədə faiz dərəcəsini aşağı salır, bunun vasitəsilə yerli 

investisiyanın artırılması yerli valyutanı zəiflədir və öz növbəsində iqtisadiyyatı xalis ixrac hesabına 

genişləndirir. Başlanğıcda xarici valyutaya olan ifrat tələb valyuta kursunun aşağı düşməsinə  səbəb 

olur. Belə halda, kapitalın sərbəst hərəkətliliyi ölkədə monetar siyasətin güclü və  təsirli olmasına 

gətirib çıxarır. Bu siyasi konfiqurasiya trilemma üçbucağının sol və aşağı tərəflər cütünün əlaqəsi kimi 

xarakterizə olunur və dalğalanan valyuta kursu rejimi altında mümkün olur. Kiçik açıq iqtisadiyyatlar 

üçün monetar müstəqilliyin bərpa edilməsi üçün üçüncü və alternativ yol maliyyə inteqrasiyasından 

imtina etmək, sabit valyuta kursunu və müstəqil pul siyasətinin həyata keçirilməsini seçməkdir. Ma-

liyyə inteqrasiyasından imtina nəticəsində yerli və xarici faiz dərəcələri arasında əlaqə itir. Pul siyasəti 

eynilə qapalı iqtisadiyyatda da işləyir, qısamüddətli dövrdə Mərkəzi Bank pul təklifini idarə edir. Bu 

siyasi konfiqurasiya trilemma üçbucağının sol və sağ  tərəflər cütünə uyğun gəlir ki, buna da yalnız 

qapalı maliyyə bazarı, başqa sözlə sərbəst kapital hərəkətlərinə qadağa şəraitində nail olmaq mümkün 

olur (siyasi seçim olaraq üçbucağın yuxarı təpə nöqtəsi).  

Aizenmann, Chinn və  İto (2010) ölkələr və illər üzrə üç siyasi məqsədin dərəcəsini ölçən 

“trilemma indeksləri” adlanan dəsti tədqiq etmişlər. Bu indekslərdən istifadə edərək onlar empirik 

olaraq sübut etmişlər ki, trilemma hipotezi həqiqətə uyğundur və onun elementləri bir-birilə  xətti 

əlaqədədir 

Monetar müstəqillik.  Monetar müstəqilliyin səviyyəsi cari və baza ölkələri arasında aylıq faiz 

dərəcələrinin illik tərs korrelyasiyası kimi ölçülür. Monetar müstəqilliyin səviyyəsi indeksi belə ifadə 

olunur:  

Mİ = 1 −

corr i , i −   (−1)

1 − (−1)

 

Burada i cari ölkə, j isə baza ölkəsini göstərir. Minimum və maksimum dəyərlər uyğun olaraq 0 

və 1-dir. İndeksin daha çox dəyər alması daha yüksək monetar müstəqilliyi ifadə edir.  

 

Sabit valyuta kursu. Sabit valyuta kursunu ölçmək üçün cari və baza ölkələri arasında aylıq 

valyuta məzənnəsinin illik standart kənarlaşmaları hesablanır və indeksi normallaşdırmaq üçün 0-la 1 

arasında düstura daxil edilir.  

ERS =

1

1 +

(

_

)

|  

/

|

.

 

|d log E

t

  /dt|  − valyuta kursunun dekabr ayı üzrə illik dəyərdən düşməsinin modulca qiymətidir. 

İndeksin daha yüksək dəyər alması baza ölkəsinə  nəzərən cari ölkənin valyuta kursunun sabit hərə-

kətdə olmasını ifadə edir. Maliyyə açıqlığı/inteqrasiyası.  Kapital hərəkətləri ilə bağlı idarəetməni 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

578

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

ölçmək çox çətindir. Qəbul olunmuşdur ki, heç bir ölçü vahidi dünya üzrə kapital axınlarını  həqiqi 

ölçəcək və onun mexanizmini tam izah edəcək dərəcədə aydın deyildirlər. Maliyyə açıqlığını ölçə 

bilmək üçün biz Chinn və  İto (2006, 2008) tərəfindən işlənib hazırlanmış kapital axınları ilə bağlı 

əməliyyatların açıqlığı indeksindən (KAOPEN) istifadə edə bilərik. KAOPEN BVF-nin Valyuta 

Yerləşdirmələri və Valyuta Məhdudiyyətləri üzrə  İllik Hesabatı (ing. Annual Report on Exchange 

Arrangements and Exchange Restrictions – AREAER) məlumatlarının bazası  əsasında işlənib 

hazırlanmışdır. KAOPEN dəyişənlərin birinci standartlaşdırılmış  əsas komponentidir ki, bir çox 

valyuta kurslarının nəğdliyini, cari hesablar üzrə  əməliyyatlara və cari kapital axınları  hərəkətlərinə 

məhdudiyyətləri, həmçinin ixracdan gələn pullara tələbin kapitulyasiyasını göstərir.  İndeks 0-la 1 

arasında dəyər alır. Daha yüksək dəyər daha sərbəst kapital hərəkətliliyini ifadə edir.KAOPEN kapital 

axınları üzrə əməliyyatların açıqlığının “de jure” (latın dilindən tərcümədə hüquqi cəhətdən tanınmış) 

indeksidir. Ümumiyyətlə, ölkələrin trilemma konfiqurasiyaları  fərqlidir. Bəzi ölkələr təcrübəsində 

trilemma hipotezi baxımından əldə olunmuş nəticələrlə tanış olaq. ABŞ-da maliyyə bazarı açıqlığı və 

müstəqil monetar siyasət həyata keçirilir, lakin ölkədə valyuta kursunun dəyişkənliyinə icazə 

verilmişdir. Çin monetar siyasətin müstəqilliyinə  və sabit valyuta kursuna üstünlük verir, xarici 

investisiyalara və beynəlxalq ticarətə müəyyən məhdudiyyətlər qoyur. Rusiyada valyuta kursunun 

stabilliyinə nail olmağa yönəldilmiş tədbirlərlə, Rusiya Mərkəzi Bankının hər hansı üstün aləti ilə pul 

təklifi və faiz dərəcələrinə nəzarət olunur. Bu siyasi ölçüm altında Mərkəzi Bankın monetar siyasətdə 

faiz dərəcəsindən istifadə etmək imkanı olduqca məhdudlaşır. İran öz təcrübəsində trilemmanın hər üç 

elementini eyni anda həyata keçirməyə çalışır, kapital ixracı ciddi şəkildə hökumət tərəfindən idarə 

olunur, ölkənin öz valyuta kursunu “stabil” saxlamaq cəhdləri effektiv olaraq dəyərləndirilir, nominal 

faiz dərəcəsinin inflyasiya dərəcəsinin altında saxlanılması bir növ müstəqil monetar siyasətin həyata 

keçirilməsi olaraq qiymətləndirilir. Türkiyə nümunəsində  Mərkəzi Bankın müstəqil monetar siyasət 

həyata keçirməsi və inteqrasiya etmiş maliyyə sisteminin mövcudluğu türk lirasının sərbəst 

dalğalanmağa buraxılması hesabına əldə edilmişdir.

 

 

 

 

 

 

 

ELEKTRON BANKÇILIĞIN TƏTBİQİ 

 

Elnur HÜSEYNLI  

“NB group” ASC 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bank ilk zamanlar olduğu kimi artıq kiçik bir həcmə malik iş sahəsi deyildir. İqtisadiyyatın tarix 

boyunca formalaşması onun yeni və yeni hərəkətverici qüvvələrinin, alətlərinin də yaranmasına və 

ayrılmaz hissəsinə çevrilməsini təmin etmişdir.  

Bank bir müəssisə-təşkilat kimi xarakterizə olunur. “Təşkilat” sözü fransız “organisation” 

sözündəndir.  

Hal hazırda dünya ölkələrində bank sistemi iki pilləli quruluşda formalaşdırılıb. Birinci pillə 

Mərkəz Bankıdır. Müxtəlif ölkələrdə bu banklar fərqli funksiyalara və hüquq-vəzifələrə malik olsalar 

da ümumi xarakterdə onlar dövlətin pul siyasətini, emissiyanı  və kommersiya banklarına nəzarəti 

həyata keçirir. 

İkinci pilləni kommersiya bankları  təşkil edir ki, bu bankların da əsas məqsədi gəlir  əldə 

etməkdir. Kommersiya bankları dünya ölkələri arasında  əlaqələri təşkil etməklə iqtisadi əlaqələrin 

əsasını təşkil edirlər. Bu banklar Mərkəz Bankının nəzarəti əsasında fəaliyyət göstərməklə, həmçinin 

digər ölkələrdə olan qurumları da yerləşdiklərin ölkənin mərkəz bankının tələblərinə və həmin ölkənin 

qanunvericilik tələblərinə tabedir. Lakin bank sistemi bugünkü vəziyyətinə çatmazdan öncə bir çox 

mərhələlərdən keçmişdir. 

İlk öncə bildiyimiz kimi əşya pullardan istifadə olunmuşdur ki, bu da pul münasibətlərinin geniş 

yayılmasına elə  də  zərurət yaratmırdı. Lakin zaman keçdikcə metal pullardan istifadə olunmağa 

başladı. Öncədən bu məqsədlə mis, qalay, bürünc, gümüş  və  qızıldan istifadə edilməyə başlandı. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

579

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Günüş  və  qızıl yığcan, daha qiymətli, nadir və  kənar təsirlərə daha dözümlü olduğu üçün digər 

metalları  sıxışdırıb çıxardılar.  İnsanlar öz əmlaklarını o zamanlar ən çox etibar etdiyi yerlərdə, 

məbədlərdə saxlamağa üstünlük verirdilər.  

Metal pullardan istifadə ilə bağlı bank fəaliyyətini məhdudlaşdıran bəzi faktorlar mövcud idi ki, 

bunlar da aşağıdakılardır: 

  Tədavül prosesində aşınmış köhnəlmiş metal pul kütləsini yeniləşdirmək ümün tələb olunan 

qiymətli pulların müntəzəm daxil olması; 

  pul kimi təklif olunan qızılın son dərəcə qeyri-elastik, yəni qızıl hasilatının artırılması ilə bağlı 

xərclərin həddən artıq yüksək, qızılın təbii ehtiyatlarının isə məhdud olması; 

  qızılın öz həcminə görə faiz gətirə bilməməsinə görə tamdəyərli pulların kredit dövriyyəsinə 

xidmət etmək üçün kifayət qədər yararlı olmaması; 

  fərdi kapital dövriyyəsinin sürətini artırmağın mümkün olmaması, milli sərvətlərin azalması 

(qızılın hasilatı istər istehsal, istərsə şəxsi istehlakını artırmırdı). 

Qızılın inhisarından asılı olmayan və milli kapitalın inkişaf səviyyəsi ilə tənzimlənən daşıyıcıya 

yaranan ehtiyac Kredit pulların yaranmasına gətirib çıxartdı. Bu tip pullar banklara pul yaratmağ və 

məhv etmək imkanı verməklə onları məhsulu pul olan istehsala çevirdi. Belə bir şəraitdə yaranan yeni 

tədavül vəsaiti forması Veksellər oldu. Veksellər həm bankın istehsal etdiyi məhsul, həm də kredit 

pulu formasında çıxış edirdi. Veksellər bank tərəfindən ona bərabər tutulan metal pul və ya kağız pul 

ilə diskontlar çıxılmaq şərti ilə dəyişdirilirdi. Bankların bu cür öhdəliyi veksellərin ümumi dövriyyəyə 

daxil olmasına və nağd pula çevrilməsinə səbəb oldu. Nağd pul dövriyyəsində banknotlardan istifadə, 

bu banknotların bank tərəfindən müvafiq miqdarda qızıl, əmtəə ilə təmin olunması onların istifadəsini 

daha da möhkəmləndirdi. Lakin burda bankların əsas məqsədi gəlir əldə etmək idi. Yeni əskinazların 

buraxılması  əmtəənin miqdarından deyil, dövriyyədə bu əskinaslara olan tələbdən asılı idi. Bununla 

yanaşı  xırda  əskinasların istifadəsi də geniş yayılmışdır.  Əsas səbəb onların iri əskinaslara nisbətən 

daha çevik olması idi. Bu tip banknotlar bankların emissiya fəaliyyətini ehtiva etmişdir. 

Bankların sayının artımı  və kütləvi surətdə  əskinas emissiyası dövlət nəzarətindən kənarda 

qalmışdı. Buna görə də 1694-cü ildə İngiltərə bankı yaradıldı. Bu bank biznes fəaliyyətini təmin etmək 

üçün Səhmdar cəmiyyəti formasında yaradılmışdı.  İngiltərə bankına müəyyən imtiyazlar verilmişdi. 

Belə ki bu bank dövlətə kredit vermək müqabilində kapitalı artırmaq imkanına malık idi. Bundan əlavə 

yeddi və daha çox iştirakçısı olan cəmiyyət ödənilmə müddəti yarım ildən az olan əskinaslar buraxmaq 

səlahiyyətini itirdi. Bu qayda səhmdar cəmiyyətləri emissiya fəliyyətindən tam kənarda qoydu. 

1742-ci ildə artıq  İngiltərə bankı ölkədə  əskinas emissiya edən yeganə  səhmdar cəmiyyət idi. 

Digər banklar isə öz vəsaitlərini bu bankda saxlamağa başladılar. Beləliklə XIX əsrdə İngiltərə bankı 

artıq Mərkəzi Banka xas olan bütün xüsusiyyətlərə malik idi. 

1712-ci ildə hökumət  İngiltərə bankının emissiya etdiyi əskinasları universal təədiyyə vasitəsi 

elan etdi. 1844-cü ildə Robert Pil qanunu İngiltərə Bankının emissiya inhisarını rəsmi bəyan etdi. 

Eyni zamanda Rusiyada özəl banklar ümumiyyətlə mövcud deyildi. 1860-cı ildə yaradılmış 

Dövlət Bankı isə çox dar səlahiyyətlərə malik idi. Maliyyə nazirliyi emissiya hüququnu özündə 

saxlamaqda idi. 1894-cü idlə Dövlət Bankının yeni nizamnaməsi qəbul edilməklə Mərkəzi Emissiya 

bankına çevrildi. 1897-ci ildə isə kredit biletlərin emissiyası sahəsində inhisar hüququ tamamilə 

Dövlət Bankına keçdi. 

Bununla belə daha sonrakı dövrlərdə  də pul emissiyası  rəsmi olaraq Mərkəzi Bankın 

səlahiyyətləri daxilində olmasına baxmayaraq kommersiya bankları da emissiyada iştiraklarını 

itirmədilər. Yəni banklar faktiki olaraq pul çap etməsələr də onun miqdarının artımında iştirakı 

itirmirlər. Bu isə nağd  əməliyyatların sayının azalması ilə bağıə olur. Yəni bankda olan vəsaitlərin 

hərəkətsiz qalması  təmin olunsa pul kütləsinin artımı  həqiqətən də  tək Mərkəzi bankın  əlində olar. 

Lakin bugünkü dövrdə Kommersiya bankı  sərəncamında olan vəsaitlərdən  əlavə  gəlirlər  əldə etmək 

üçün istifadə edir. Mülki məcəlləyə  əsasən bank vəsaitini istifadə etdiyi şəxsə faiz ödəmək 

məcburiyyətindədir. Bu qanun bankların faiz müqabilində cəlb etdikləri vəsaitlərdən gəlir əldə etmək 

üçün istifadə etmək hüquqlarını təsdiqləyir. Lakin bankların bu vəsaitlərdən istifadəsi Mərkəzi bankın 

təyin etdiyi ehtiyyat minimumu və fiz dərəcəsi kimi normativlərlə  məhdudlaşdırılır. Bununla belə 

müasir dövrdə elektron bankçılıq kreditin istifadə şərtlərində yenilik yarada bilmişdir. Təsəvvür edin 

ki, bank bir şəxsə krediti yalnız nağd verə bildiyi halda bu məbləğ artıq normativlərdə qeyd olunan 

məbləğdə  əks olunur və bank bundan sora verə biləcəyi kredit miqdarı cari kreditin miqdarı  qədər