Microsoft Word 2020-21 ijtimîiy majmua so'ngisi

The Education of John Dewey. (2003)
. Columbia University Press 

---

54 
1) Pedagogika mustaqil fan sifatida YA.A.Komenskiyning “Buyuk didaktika” (XVII asr) 
degan asaridan so‘ng ajralib chiqdi, unda didaktika prinsiplari va pedagogik jarayon 
qonuniyatlari aniq ta’riflangan. 
Forobiy pedagogikani mustaqil fanga ajratmagan, uni siyosiy (fuqaro) fan tarkibiga 
kiritgan. 
Uning fikricha, bolalarda ijobiy ahloq xislarini tarbiyalashda atrof-muhit katta tabiiy
kamolotiga ishonardi, bola tabiatidan go‘zallik va mehr-oqibat bilan uyg‘un ravishda tug‘iladi. 
Ijtimoiy pedagogikada tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lish prinsipiga amal qilib, 
quyidagi qoidalarga tayanish lozim: 
-olalar yoshi xususiyatlarini ‘‘tiborga olish; 
-bolalar jinsiy xususiyatlarini ‘‘tiborga olish; 
-me’yordan chetga chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan bolalarning individual xususiyatlarini 
‘‘tiborga olish; 
-bola shaxsidagi ijobiy, kuchli tomonlarga tayanish; 
-bola tashabbuskorligini va mustaqilligini rivojlantirish.
 
Madaniyat bilan uyg‘un bo‘lish prinsipi- 
bu prinsip tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un 
bo‘lishi prinsipining davomidir. Uning zaruriyati inson tabiati bilan hartlangan. Inson biologik 
mavjudot sifatida tug‘iladi, shaxs bo‘lib ‘sa bir avloddan ikkinchi avlodga shaxs tarbiyasi va 
rivojlanishi jarayonida o‘tadigan o‘zini tutish ijtimoiy tajribani o‘zlashtirib, etishadi.
 
Antik jamiyatdagi faysuflar va pedagoglar shaxs shakllanishi va madaniyat o‘rtasidagi 
chuqur bog‘liqlikni tahlil qilganlar. Shu narsaga sharq uyg‘onish davri mutafakkirlari va 
qomusiy olimlari bo‘lgan Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, XII asr insonparvari Alisher Navoiy ham 
o‘z asarlarida tayanganlar. Bunda ikkita muhim tezis belgilandi: shaxs madaniyat orqali 
shakllanadi, har qanday madaniyat asosiy boyligi ‘sa insondir. O‘tmish faylasufi va pedagoglari 
hisoblardiki, madaniyat yuqori ahloqiy insonni shakllantirishning zaruriy va ‘ng muhim 
omilidir. 
Madaniy uyg‘un bo‘lish prinsipi pedagogikada A.Disterveg (XIX asr) bilan ilgari 
surilgan. U hisoblardiki, tarbiya qilishda joy va vaqt hart-haroitlarini, ya’ni inson tug‘ilgan vaqti 
va joyini, bir so‘z bilan aytganda butun zamonaviy madaniyatni ‘‘tiborga olish zarur. Butun
insoniyat, har bir halq va har bir avlod madaniyat rivojlanishining ma’lum bir pog‘onasida 
turadi – bu ajdodlar bilan ular tarixi natijasi sifatida qoldirilgan meros. Madaniy uyg‘un bo‘lish 
prinsipi muayyan tashqi, ichki va ijtimoiy madaniyat asosida o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil 
qilishni bildiradi. Distervegga ko‘ra tashqi madaniyat – bu ahloq turmush, iste’mol qilish 
me’yorlari ichki madaniyat – insonning ma’naviy hayoti. Ijtimoiy madaniyat ijtimoiy 
munosabatlar va milliy madaniyat. 
Rossiya pedagogikasida madaniy uyg‘un bo‘lish g‘oyasi K.D.Ushinskiy asarlarida 
berilgan ‘di. U shu haqida yozardiki, agar biz ziyoli inson va fuqaroni tarbiyalamoqchi bo‘lsak, 
yozish, o‘qish, sanash, malakasidan, o‘z dini, o‘z vatani, uning tabiati, georafiya, tarix, 
madaniyatni bilishidan boshlash kerak. K.D.Ushinskiy asarlarida bu g‘oya xalqchilik g‘oyasi 
sifatida aks ‘ttiriladi. Xalqchilik deganda K.D.Ushinskiy har bir xalqning o‘ziga xosligini uning 
tarixiy rivojlanishi, geografik va tabiiy hart-haroitlari bilan hartlanishi orqali tushungan. 
Madaniy uyg‘un bo‘lish g‘oyasi pedagogikamizda Abdulla Avloniy bilan berilgan. Bu 
g‘oya uning “Turkiy guliston yohud ahloq” degan asarlarida Vatanga muhabbat sifatida aks 
‘ttiriladi.
“Inson tug‘ilgan va o‘sgan shaharni, yozadi A.Avloniy - hamda shu shahar joylashgan 
mamlakatni shu inson Vatani deb ataydilar... biz, Turkistonliklar, hayotimizdan ham afzal o‘z 
quyoshli o‘lkamizni sevganimizdek, arablar ham o‘z Arabistonini, uning issiq qumli cho‘llarini, 
‘skimoslar o‘z Shimolini, abadiy muz va qorlar bilan qoplangan ‘ng sovuq erlarini sevadi”
12
. 
12
А.Авлоний. Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ. ВКН. “Анатомия педагогической мысли 
Узбекистана”, М.1986. с. 187.

---

55 
Madaniy uyg‘un bo‘lish prinsipi umuminsoniy madaniyat qadriyatlari salohiyatini 
umuminsoniy va milliy madaniyati qadriyatlari va me’yorlarini tarbiyalashda hisobga olishni 
ko‘zda tutadi. 
Umuminsoniy qadriyatlarga ‘ng katta bo‘lgan qadriyat inson, inson yashaydigan tabiiy 
muhit – oila, hayot faoliyati asosi mehnat, yashash harti - erdagi tinchlik, inson faoliyati asosi -
bilim, insoniyatning tarixiy tiklangan ijtimoiy tajribasi – dunyoviy madaniyat kiradi. 
Milliy qadriyatlar: Vatan tarixi, ona tili va adabiyoti, xalq san’ati, milliy madaniyat, urf-
odatlar, marosimlar, an’analar yana A.Navoiy ta’kidlagan ‘diki ona tilida (o‘zbek tili) yozish 
xalq ishidir. 
Turli jamiyat madaniyatlariga bolani jalb ‘tish: turmush, jismoniy, jinsiy, aqliy, siyosiy, 
ma’naviy – juda murakkab masala, bu masala oila va jamiyat, turli muassasa va birlashmalarning
(maktab, bolalar bog‘chasi, maktabdan tashqari tashkilotlar, yoshlar tashkiloti va b.) birgalikdagi 
harakatlari orqali hal qilinadi. Sababi bola hayotining turli davrlarida bu erlarda bo‘ladi. Agar 
bola normal rivojlansa, unda u jamiyat madaniyatini o‘zlashtiradi va tabiiy yo‘l bilan jamiyatga 
kiradi.
Agar bola jismoniy, psixologik yoki ijtimoiy kamchiliklarga ‘ga bo‘lsa, unda uning xalq 
madaniy qadriyatlariga jalb qilinishi ancha murakkablashadi. SHuning uchun shunday bolalar 
uchun madaniyat qadriyatlariga bolalarni jalb ‘tish metodikasi va texnologiyasi ishlab chiqilgan. 
Madaniy uyg‘un bo‘lish prinsipini tatbiq ‘tish bir qator qoidalarning bajarilishini talab 
‘tadi: 
•
bolalarda har xil madaniyat turlarining shakllanishida me’yordan chetga chiqishini 
‘‘tiborga olish; 
•
rivojlanishda nuqsonli bolalar ijodini rivojlantirish.