Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

kreatsionizmi
(dünyanın bir ilahi hökm ilə heçdən xəlq olun-
ması haqqındakı dini təlimi) məqbul saymadığı kimi, emanasiya nəzəriyyəsini də 
kəskin tənqid etmişdir. Bu nəzəriyyəni qəbul edən ərəb dilli peripatetiklərin təlimi-
nə görə (vacib varlıq ilə mümkün varlığın yanaşı mövcudluğunu iqrar edən Şərq 
peripatetikləri dualistdirlər) yalnız vacib varlıq deyil, habelə mümkün varlıq da 
başqa bir şeyin varlığı üçün səbəb olur. Bu isə Eynəlquzat Miyanəçinin fikrincə fəl-
səfi monizmin əsasını dağıdır. Azərbaycan filosofunun varlıq təlimində Allah hər 
şeyin yeganə səbəbidir. Hər şey onun sayəsində mövcuddur. “Mövcudatın varlığı 
haqqın varlığından xaric deyildir, əksinə o elə odur”, yəni mövcudatın varlığı alla-

---

148
hın varlığıdır, - deyən filosof ardıcıl monizm mövqeyində durmuşdur. Qeyd etmək 
lazımdır ki, ayrı-ayrı şeylərin substansional müstəqilliyinin inkarı bütün panteist fi-
losofların varlıq təlimi üçün səciyyəvi xüsusiyyətdir. 
Eynəlquzat Miyanəçinin idrak nəzəriyyəsində idrakın hissi, əqli və intuitiv for-
maları qəbul edilir. Duyğu kimi əqlin də obyektiv həqiqəti, şeylərin düzgün inikası-
nı verə bilməsini təsdiq edən filosof yalnız intuisiyanın köməyilə anlaşılan şeyləri 
ya substansiya ilə əlaqədar olan sahəyə aid etmiş, ya da ümumiyyətlə, formal mən-
tiqin qayda-qanunlarıilə izah edilə bilməyən məsələlər sayılmışdır. Panteist filoso-
fun təlimində güclü ifadə olunmuş dialektika ünsürləri vardır. Mütəfəkkir şeyləri və 
hadisələri daim dəyişmədə meydana çıxma və yox olmada təsəvvür edir, onlarda 
daxili ziddiyyətli çəhətləri, meylləri görürdü. 
Eynəlquzat Miyanəçinin təlimi Yaxın və Orta Şərq ölkələrində azad fikirliliyin 
və panteist ideyaların yayılmasına böyük tə'sir göstərmiş, fəlsəfə tarixində silinməz 
iz buraxmışdır. Onun əsərləri zəminində İbn Ərəbi, İbn əl-Fariz, Mahmud Şəbustə-
ri, İmadəddin Nəsimi və başqa örkəmli sufi-panteist mütəfəkkirlər yazıb-yaratmış-
lar. Böyük Nəsiminin “Aləmül qeybin vücudu kainatın eynidir”, “həm cahanam, 
həm cahanın eyni və mahiyyəti” və i.a. panteist məzmun daşıyan kəlamları Eynəl-
quzat Miyanəçinin fəlsəfəsi ilə bilavasitə bağlıdır. 
Eynəlqüzat Miyanəçi
 
28– 29 yaşlarında azad fikirlilik üstündə müsəlman qa-
nunçuları– fəqihlər tərəfindən təqib edilmişdir. Ayrı– ayrı yerlərdə onu kafir elan 
edib, ölümünə fitva verirlər. Nə tanınmış ailədən çıxması, nə böyük mənsəb– Hə-
madanın baş qazisi vəzifəsini tutması onu ittihamdan xilas edə bilməmişdir. Eynəl-
qüzat 1128– ci ildə həbs edilib Bağdad zindanına göndərilmişdir. Orada “Ölkələrin 
alimlərinə vətəndən ayrı salınmış qəribin şikayəti” əsərini yazmışdır. 1131– ci ildə 
onu Həmadana qaytararaq, 33 yaşında, dərs dediyi mədrəsədə edam edirlər. Filosof 
yazdığı “Həqiqətlərin məğzi”, “Müqəddimələr” və “Qəribin şikayəti” kitablarında 
sufizmin müxtəlif aspektlərini işıqlandırmış, ona bitkin fəlsəfi məzmun vermişdir.