Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

Nizami Gəncəvinin dünyagörüşü. 
XII-XIII əsrin ən böyük mütəfəkkirlərin-
dən biri 
Nizami Gəncəvidir
(1141-1209). Dünya şöhrəti qazanmış böyük şair həm 
də zəmanəsinin görkəmli filosofu olmuşdur. Bədii əsərlərində irəli sürülmüş fəlsəfi 
ideyalar göstərir ki, o, dünyanın Allah tərəfindən yaradıldığını qəbul etsə də, orto-
doksal dini görüşlərlə barışmamış, varlıq və idrak məsələlərinə düzgün elmi cavab 
verməyə çalışmışdır. Bu cəhətdən onun fəlsəfi görüşləri təkamül yolu ilə keçmiş-
dir. Bəzən o, allahla təbiəti birləşdirən panteizmə, allahı təbiətin canlı ruhu kimi ba-
şa düşən 
hilozoizmə
, bəzən isə deyə dünyanın çoxluğunu və sonsuzluğunu qəbul 
edən materialist baxışa meyl göstərmişdir. N.Gəncəvi yerin kürə şəklində olduğunu 
dönə-dönə söyləmiş, yer səthinin dəyişilməsində təbii amillərin - zəlzələnin, suyun, 
küləyin təsirindən danışmışdır. Onun dini xurafata zidd azadfikirlilik meylləri öz 
əksini ruhla bədənin münasibəti məsələsinin həllində də tapmışdır. “Xosrov və Şi-
rin” poemasında N.Gəncəvi ruhla bədənin üzvü vəhdət təşkil etdiyini, bunları bir-
birindən ayrılıqda təsəvvürə gətirmək mümkün olmadığını qeyd etmişdir. O, yuxu 
görməni ruhun ölməzliyinə sübut kimi qələmə verməyə cəhd göstərən dini ehkam-
ları təkzib edir, yuxunun rasionalist izahını verməyə çalışır. Hələ Pifaqor və Plato-

---

149
nun irəli sürdükləri “anemiezis”, yəni bədən öləndən sonra ruhun yaşaması və keç-
mişi xatırlamaq qabiliyyətinin saxlanması haqqında dini-mistik təliminin puçluğu-
nu göstərirdi. O, axirət dünyası barədə ehkamlara əks çıxaraq onları əfsanə adlandı-
rır və ölmüş insanı suya qərq olmuş közə bənzədir: Suda közün alışması mümkün 
olmadığı kimi, öləndən sonra da heç bir gələcək, axirət həyatı ola bilməz. N.Gəncə-
vinin idrak məsələsinə baxışlarından müəyyən dərəcədə skeptisizm (şəkkaklıq) və 
aqnostsizmin təsiri duyulsa da, o, əsasən rasionalist olmuş, maddi olan bütöv varlı-
ğın dərk edilməsinin mümkünlüyünü qəbul etmiş, ağlın, fikrin, elmin qüdrətinə 
inanmışdır. Onun rasionalizminin bir cəhəti də kainatın qanunauyğunluğunun öyrə-
nilməsində nöqtə, xətt, müstəvi, cisim kimi bəzi riyazi anlayışlarının tətbiqindən 
bəhs etməsidir. (İdrak qabiliyyəti baxımından fəlsəfəyə daha çox üstünlük vermiş, 
müasirlərində qədim hind və yunan fəlsəfəsinə maraq oyatmağa çalışmışdır. İnsan 
zəkasının qüdrətinə dərin inam bəsləyən N.Gəncəvi əsərlərində elmin fəzilətindən 
dönə-dönə bəhs etmişdir. Onun yaradıcılığında filosof obrazları mühüm yer tutur. 
Onlar hökmdarları və cəmiyyəti düzkün istiqamətləndirən qüvvə kimi təsvir edilir-
lər. Aristotel, Platon, Sokrat və b. Yunan alim-filosoflarının adlarının şərq ölkələ-
rində şöhrətlənməsində N.Gəncəvinin poemalarının da rolu böyük olmuşdur. Şair 
onların dili ilə özünün həyat haqqındakı fikirlərini ifadə etmiş, Ptolomey və Evklid 
kimi görkəmli alimlərin əsərlərinin ərəbcəyə tərcümələrindən faydalanmışdır. 
N.Gəncəvinin yaradıçılığında bu zəngin biliyə əsaslanan elmi əhəmiyyətli 
beytlər və parçalar yoxdur. O, eyni zamanda elmin dar çərçivədə inkişaf etməyəcə-
yini söyləyir, tərcümə vasitəsilə bütün xalqların mədəni irsini öyrənməyin zərurili-
yini göstərirdi. Təsadüfi deyildir ki, onun qəhrəmanı İsgəndər bütün ölkələrdə ələ 
keçirdiyi kitabları yunan dilinə tərcümə etdirirdi. N.Gəncəvi insanın əxlaqi gözəlli-
yinə xüsusi qiymət vermiş, kamil insanın ancaq zahiri əlamətləri deyil, mənəvi gö-
zəllikləri ilə də seçildiyini qeyd etmişdir. O, ançaq yüksək əxlaq prinsiplərinə riayət 
yolu ilə xoşbəxt cəmiyyət qurulacağına inanırdı. N.Gəncəvi həm də böyük vətən-
pərvər idi. O, bütün əsərlərində təsvir etdiyi hadisələri Azərbaycanla əlaqələndir-
məyə, vətənin qüdrətli günlərini tərənnüm etməyə çalışmışdır. N.Gəncəvinin yara-
dıcılığında vətən məhəbbəti doğma xalq yolunda qəhrəmanlıq ideyası ilə birləşir.