Microsoft Word ?hali cografiyas?

Mühazir& 20

URBANİZASİYA PROSESL6Rİ V6 ONUN FORMALARI


Urbanizasiya (ingilisc - urbanization, latınca urbanus- ş h r m xsus, urbs- ş h r sözl rind n) b ş riyy tin inkişafında ş h rl rin rolunun artması il bağlı ümumdünya tarixi prosesdir. O, m hsuldar qüvv l rin, ilk növb d , halinin yerl şdirilm sind ki, onun sosial-peş , demoqrafik strukturunda, h yat t crü- b sind , m d niyy tind ki v s. d yişilikl ri hat edir. Urbanizasiya c miyy tin tarix n t ş kkül tapmış formaları v m k bölgüsü sasında baş ver n çoxt r fli demoqrafik, sosial-iqtisadi coğrafi prosesdir. İlk ş h rl r eramızdan vv l III-I minillikl rd Misird , Mesopatamiyada, Suriyada, Hindistanda, Kiçik Asiyada, Çind , Hind-Çind , habel Avropa v Afrikanın Aralıq d nizin bitişik b zi bölg l rind yaranmışdır. Antik dünyada Babil, Afina, Karfagen, Roma, İsg nd riyy kimi ş h rl r mühüm rol oynamışlar. Orta sr v İntibah dövrü ş h rl rind burjua sivilizasiyası elementl ri t ş kkül tapmışdır. Kapitalizmin inkişafı il müxt lif maddi v m n vi f aliyy t forma v növl rinin obyektiv sur td t m rküzl şm si v inteqrasiya z rur ti urbanizasiya prosesinin gücl nm sinin v halinin ş h rl rd c ml şm sinin başlıca s b bi oldu. Urbanizasiyanın indiki m rh l sind dünyanın iqtisadi c h td n inkişaf etmiş ölk l rind iri ş h r m sk nl ri formalarının üstünlüyü müşahid edilir.
Ayrı-ayrı ölk l rd ş h r m sk nl ri meyarları f rqli olduğundan bir çox hallarda ş h r halisi haqqında müqayis li m lumat almaq üçün mü yy n sıxlıq s viyy sin çatmış bütün m sk nl rin halisini ş h r halisin aid edirl r. 2002-ci ild dünya halisinin üçd birind n çoxu (19 srin vv lind 3%-d n azı) halisi 5000-d n çox olan m sk nl rd , dördd biri is halisinin sayı 20000-d n çox olan ş h rl rd yaşayırdı. Ş h r m sk nl rinin ayırd edilm sinin milli meyarlarından istifad olunduqda halinin urbanizasiyasının dinamikası aşağıdakı kimi görünür. 1800-cu ild Yer kür si halisinin 3%- yaxını, 1850-ci ild 6,4%-i, 1900-cu ild 19,6%-i ş h rl rd yaşayırdı. O, 1800-ci ild n 2000-ci il d k t qrib n 18 d f
artaraq, 51,2% çatmışdır.
Urbanizasiyanın s ciyy vi c h ti halinin böyük v fövq lböyük ş h rl rd c ml şm sidir. 6halinin urbanizasiya prosesini m hz 100000 n f rd n çox halisi olan böyük ş h rl rin böyüm si v bununla bağlı yeni m skunlaşma formalarının v ş h r h yat t rzinin yayılması daha bariz ş kild etdirir.
140 il (1860-2000-ci ill r) rzind bütün dünyada böyük ş h rl rin payı 1,7 %- d n 25%- çatmışdır. 1700-cü ild dünyada 100000 n f rd n çox halisi olan 31 ş h r, 1800-cü ild 65, 1850-ci ild 114, 1900-cu ild 360, 1950-ci ild 950, 1980- cı ild is 2000-d n çox ş h r var idi. «Miyonçu» n h ng ş h rl rin inkişafı da xeyli lam tdardır. 1800-cü ild milyondan çox halisi olan t kc bir ş h r var idis , 2000-ci ild onların sayı 320-d n çox olmuşdur.
İnkişaf etm kd olan ölk l rd demoqrafik partlayış «urbanizasiya parlayışı» il yanaşı baş verir. 6halinin ş h rl şm si göst ricil ri müqayis d aşağı olduğu ş raitd inkişaf etm kd olan bir çox ölk l r nisb t n yüks k urbanizasiya sür ti il seçilirl r. Bir sıra Asiya v Afrika dövl tl ri paytaxtlarının ndaz siz böyüm si urbanizasiyanın aclıq v yoxsulluqdan xilas olmaq üçün k ndlil rin kütl vi ş kild böyük ş h rl r axışması il seçil n xüsusi tipi il bağlıdır. K nd halisinin ş h rl r axını, bir qayda olaraq, işçi qüvv sin t l batın artım sür tini xeyli üst l yir. N tic d , urbanizasiya s nayel şm d n daha sür tl gedir, k ndd n ş h r miqrasiya işsizl r v yarım işsizl r ordusunu artırır, ş h r xarabalıqları rayonlarını genişl ndirir. İnkişaf etm kd olan ölk l rd çox milyonlu ş h r aqlomerasiyaları formalaşır (m s l n Mexiko, Buenos-Ayres,San-Paulu, Rio-de Janeyro, K lkat , Bombey v s.). İnkişaf etm kd olan ölk l rd urbanizasiya prosesi son d r c ziddiy tlidir: o, bir t r fd n bu ölk l rin t r qqisin yardım göst rir, milyonlarla insanın müasir dünyanın informasiya v m d ni- sivilizasiya resursları il t masına imkan verir, dig r t r fd n is , çatmaqda olan modernl şm şm fenomeninin doğurduğu onsuz da çox ciddi sosial-iqtisadi probleml ri daha da k skinl şdirir, son d r c mühümü is odur ki, böyük ş h rl r demoqrafik t zyiq effekti yaradır.
Az rbaycanın sovet dövrü tarixind çoxlu böyük ş h rl rin, ilk növb d , iri
ş h r aqlomerasiyalarının böyüm sinin m hdudlaşdırılmasına, orta v kiçik ş h r m sk nl rinin – bir, yaxud bir neç qonşu öz k inzibati rayonlar s viyy sind m skunlaşma sistemi m rk zl rinin inkişafına yön ldilmiş t dbirl r sistemi h yata keçirilirdi. Eyni zamanda, «m skunlaşmanın dayaq karkası» deyil n inkişaf prosesind , t s rüfat quruculuğu v yeni razil rin m nims nilm si gedişind ölk nin bir sıra bölg l rind böyuk ş h rl r ş b k si durmadan genişl nirdi (m s l n, Sumqayıt, Mingeçevir, Yevlax, 6li Bayramlı v s. kimi iri s naye m rk zl rinin yaradılması n z rd tutulur). Urbanizasiyanın demoqrafik prosesl r t siri, xeyli d r c d , ş h r mühitinin razi diferensiallığından, ilk növb d , ş h rl rin böyüklüyünd ki v iqtisadi profilind ki (funksional tipind ki) f rql rd n asılı olaraq t zahür edir. Urbanizasiya prosesi inkişaf etdikc , k nd halisi il müqayis d ,ş h r halisinin doğum s viyy si aşağı düşür. Bunun ardınca doğum k nd yerl rind d azalır. B zi üçüncü dünya ölk l rind (m s l n, Misird ) ş h rl rd doğum s viyy si daha yüks kdir ki, bu da tam bir sıra sosial-iqtisadi, demoqrafik v dini amill rl , xüsus n, ş h rl rd cins nisb tinin daha tarazlı olması il izah olunur. Dem k olar ki, bütün ölk l rd k nd yerl rind n t z likd köçüb g lmiş ş h r sakinl ri arasında (k nd sakinl rinin ş h rl r uyğunlaşması böyük ç tinlikl rl bağlı deyils ) doğum s viyy si çoxdan ş h rl rd yaşayanlar arasında olduğundan yüks kdir. Urbanizasiyanın ilk inkişaf m rh l rind ş h rl rd ölümün s viyy si k nd yerl rind kind n yüks kdir ki, bu da sıx hali kütl sinin yaşadığı mühitin antisanitariya ş raiti il izah olunur. Uşaq ölümü xüsusil yüks kdir. Ş h rl r köç n k nd sakinl ri, ad t n, ş h r h yatının ş raitin pis alışırlar. Lakin vaxt ötdükc , ş h r v k nd halisinin ölüm s viyy sind f rq azalır. İnkişaf etmiş ölk l rd , slind , bel f rql r yoxdur.
Urbanizasiya inkişaf etdikc , ş h r halisinin artmasında miqrasiyanın rolu t dric n azalır. 6halinin razi müt h rrikliyi is bütövlükd artır, xüsusil , k fkirsayağı miqrasiya genişl nir. Uzun ill r rzind Az rbaycanda ş h r
halisinin t ş kkülünd k nd yerl rind n ş h rl r miqrasiya v k nd yerl rinin ş h r m sk nl rin çevrilm si sas rol oynamışdır. Lakin sonralar ş h r halisinin formalaşmasında t bii artımın rolu böyüyür. Bu göst rici 1927-1938-ci ill rd
18%, 1939-1958-ci ill rd 20%, 1959-1969-cu ill rd 40%, 1970-1979-cu ill rd 43%, 1980-2000-ci ill rd is 50% olmuşdur. T bii artım sür ti azaldıqca ş h r
halisinin artım sür ti d aşağı düşür.
Ş h rl rin inkişafında dönüş kapitalizm dövründ baş verdi. XVIII-XIX srl rin ayırıcında Q rbi Avropada baş ver n s naye inqilabı n tic sind maşın m yi geniş yayıldı, manufaktura mü ssis l rini fabrik v zavodlar v z etdi. Texniki t r qqi, dem k olar, tamamil ş h rl rd c ml ş n s naye istehsalının sür tli inkişafına s b b oldu.
XX srin 50-ci ill rind n imperializmin müst ml k sisteminin dagılması, habel elmi-texniki t r qqinin başlanması v bununla baglı m hsuldar qüvv l rin strukturunda v m yin xarakterind baş ver n köklü d yişiklikl r n tic sind urbanizasiya görünm miş vus t aldı v ictimai quruluşundan, iqtisadi inkişaf s viyy sind n asılı olmayaraq, dünyanın bütün ölk l rini hat etdi. Bu hal cografiya d biyyatında urbanizasiya fenomeni adı almışdır.
XX srin ikinci yarısında dünyanın inkişaf etmiş kapitalist ölk l rinin bütün
halisinin artıq 70-d n 85 % q d ri ş h rl rd yaşayırdı. H l XIX srd n inkişaf etmiş ş h rl rin halisi milyon n f ri keçmişdi, 2000-ci ild is bel ş h rl rin sayı 320-ni ötürdü. XIX srd 5000-d n çox halisi olan ş h rl rd yaşayan sakinl rin sayı t xmin n 10 d f artmışdır. 1800-çü ild onlarda Yer kür si halisinin 3%-i, 1900-cu ild is artıq 13,5%-i yaşayırdı. Bu müdd td 100 min n f rd n çox
halisi olan ş h rl rin sayı 21-d k 291- çatmışdı. XX srd urbanizasiyanın sür ti artdı – dünyada ş h r halisinin sayı srin vv lind ki 15%-d n,1950-ci ild 30%-
,1990-cı ild 43%- ,2000-ci ild 49,3%- çatdı.
Dünya urbanizasiya prosesind üç m rh l ayırd edilir. Başlanğıc m rh l XIX
sri v sas n, Avropanı v Şimali Amerikanı hat edir. İkinci m rh l d ş h r
halisi artmış v urbanizasiya bütün dünyada yayılmışdır. Üçüncü m rh l XX
srin ikinci yarısında baş vermişdir. Onun üçün, sad c , ş h r halisinin artım sür tinin gücl nm si deyil, h m d böyük ş h rl rin inkişafı v ş h r h yat t rzinin k nd yerl rind yayılması tipikdir. Bu m rh l d urbanizasiya Yer kür sinin bütün regionlarını hat ed n tam qlobal proses çevrilmişdir.
Urbanizasiya dünya ölk l rinin ks riyy tind ümumi lam tl r malikdir:

1. 
   ş h r halisinin güclü artım sür ti. 1950-ci ild dünyada ş h r halisinin sayı 730 milyon n f r idis , 2001-ci ilin m lumatına gör , o 4 d f d n çox artmışdır.
   
2. 
   t kc halinin deyil, t s rrüfatın da iri ş h rl rd t m rkürl şm si, bel ki, onlar insanların yalnız maddi deyil, m n vi ehtiyaclarını da tamamil t min ed bil rl r. Böyük ş h rl r arasında halisi 1 milyondan çox olan milyonçu ş h rl ri ayırd etm k q bul olunmuşdur. İndi onların sayı 400- çatır.
   
3. 
   kompakt ş h rl rd n ş h r aqlomerasiyalarına, ş h r v k nd m sk nl rinin
   

razi qruplaşmalarına keçid.