Microsoft Word ?hali cografiyas?

Muhazir& 8.

Xalqların t&snifatı
Xalqların ayırd edilm si onların öyr nilm sinin ancaq ilkin m rh l sidir. Xalqların t snifatı da çox mühüm m s l dir. Bu, Yer kür sinin müxt lif bölg l ri etnoslarının bir-birin yaxınlıq d r c si bar d t s vvür yaratmalıdır.
Elmd xalqların dil yaxınlığı prinsipi sasında t snif olunması daha geniş yayılmışdır. Bel ki, dill rin yaxınlığı xalqların ya genetik qohumluğundan, ya da
onların uzunmüdd tli m d ni laq l rind n x b r verir. Buna gör d linqvistik qruplaşdırma, eyni zamanda, h m d etnik t snifatdır. Doğrudur, t kc dil xalqlar arasında q ti s rh d qoymağa heç d h miş imkan vermir. Bel hallarda dig r etnik göst ricil r müraci t etm k lazım g lir. Lakin bu cür k naraçıxma h r hansı dig r t snifat sistemind d labüd olardı. Onlar, etnik t snifatda aparıci meyar kimi, dil prinsipind n imtina etm y sas vermir. Bu t snifat sistemi elmd etnolinqvistik sistem adlandırılır.
Dil ail l rinin formalaşması prosesi b ş riyy tin Yer kür sin yayılması il sıx bağlı olmuşdur. 6n yaxın dill r , ad t n, m nş ümumiliyi il , yaxud eyni regionda uzunmüdd tli birg yaşayışla bağlı olan qonşu xalqlarda rast g linir. B z n bir-birind n uzaqda yaşayan etnosların da dill ri oxşardır (m s l n, yavalılarla malaqasil rin, macarlarla mansil rin, yakutlarla az rbaycanlıların dill ri).
Ayrı-ayrı xalqların sayca qeyri-b rab r artımı n tic sind dünyanın ümumi
halisi arasında müxt lif dil ail l rinin xüsusi ç kisind xeyli d yişiklik baş vermişdir. 1961-1983-cü ill rd dünya halisind aşağıdakı dil ail l rin m nsub olan xalqların sayı daha çox artmışdır: Niger-kordofan (4,4%-d n 6,1%-d k), Afra- siya, yaxud sami-hami (4,2%-d n 5,1%-d k) v Avstroneziya (4,4%-d n 4,9%- d k). Eyni zamanda, dünya xalqları arasında Hind-Avropa v Ural dill rin m nsub olanların, habel yaponların sayı bir q d r azalmışdır. Milliyyat – insanın biososial identikliyinin mü yy n növü kimi etnosa, yaxud etnik qrupa m nsubluğu. Milliyy t «mill t» sözü il eyni kökd n olsa da, onun ç rçiv v s rh dl ri il üst- üst düşmür, çünki milli ümumiliyi, ks r hallarda, müxt lif mill tl r m nsub insanlar yaradırlar, eyni milliyy td n olanlar is müxt lif mill tl ri t şkil ed bil rl r.
Çoxmill tli ölk olaraq, Az rbayccanda onlarla t ş kkül tapmış mill t vardır. Onun t rkibind az rbaycanlılardan ( halinin t qrib n 90,6%-i) lav , l zgil r (2,2%), ruslar (1,8%), talışlar (1,0%), avarlar (0,6%), türkl r (0,5%), tatarlar
(0,4%), gürcül r (0,2%), kürdl r (0,2%) v s. vardır.
Q rb metodologiyasında milliyy t dövl t ümumiliyin m nsubiyy t kimi
qiym tl ndirilir. Bunun Az rbaycan ş raitin t tbiqi ist r elmi ictimaiyy t, ist rs d ölk d yaşayan çoxsaylı xalqlar t r find n pisl nilir, çünki bu cür n z riyy v praktika onların milli m nafel rin ziddir.
Müasir Az rbaycan 80-d n artıq b rab rhüquqlu mill t v xalqın, o cüml d n sayı 100 mind n çox olan 4 xalqın nümay nd l rinin yaşadığı çoxmill tli dövl tdir.
Qonşu xalqlar, ad t n, m iş t v m d niyy tc bir-birin yaxın olurlar. Qonşuluq n q d r uzunmüdd tlidirs , m nş d n asılı olmayaraq, onların m iş t v m d niyy tl rind ki ümumi c h tl r d bir o q d r çox olur. Az rbaycanda yaşayan xalqlar m nş v dil c h td n bir-birind n f rql ns l r d ,
Etnosların say, dil v razi-coğrafi lam tl rin gör qruplaşdırılması hali coğrafiyası üçün daha h miyy tlidir. Xalqların sayına gör qruplaşdırılması prinsipinin ciddi elmi sası yoxdur. Müxt lif mü llifl r qruplaşmalar arasındakı say intervalını, ad t n, ixtiyari olaraq mü yy n edirl r.
Ayrı-ayrı dill rd danışanların sayı bu dill ri doğma dil bil n xalqların sayı il üst-üst düşmür. Bu, xüsusil mill tl rarası ünsiyy t vasit si sayılan dill r aiddir. 6n geniş yayılmış dünya dill rin (danışanların t qribi sayı milyon n f rl ) Çin (1000), ingilis (400), hindi v ona yaxın urdu (300), ispan (280), rus (220), benqal,
İndoneziya v r b (h r biri 160), portuqal (140), yapon (120), alman (100), fransız
(95) dill ri daxildir. Bütün b ş riyy tin t qrib n 2/3-si yuxarıda göst ril n 12 dild danışır. Onların 6-sı (ingilis, fransız, rus, ispan, r b v Çin dill ri) BMT-nin r smi v işl k dill ridir.
Dil gör t snifat linqvistik t snifat adlandırılır. Lakin vahid dil t snifatı prinsipi olmadığından, dünya dill rinin bir çoxu h l kifay t q d r öyr nilm diyind n, dilin genealogiyasının (y ni, onun m nş yi, ulu dil ümumiliyi) lüğ t t rkibinin v qrammatik quruluşunun müqayis si il mü yy nl şdirildiyi n z r alınaraq, t klif olunan variantlardan h l lik heç biri hamılıqla q bul edilmir. M s l n, Q dim Romanın latın dili roman dill ri qrupunun – ispan, rumın, fransız, italyan, portuqal, moldav dill rinin sasını t şkil etmişdir. Bu, Roma imperiyası hakimiyy tinin m hz h min razil r şamil olması il bağlıdır. Bu dil qrupunun adı da vaxtil
Latsiyanı (indiki M rk zi İtaliyanın Latsio vilay ti) m skunlaşmış latın tayfasının adındandır.
Az rbaycan, türkm n v türk dill rind çoxlu t khecalı sözl rin olması bu xalqların bir-birini asanlıqla başa düşm sin imkan verir. Bel likl , etnosların müst qill şm si nisb t n yaxın keçmişd baş vermişdir. Az rbaycan, qazax, özb k, qırğız, tatar dill ri arasında da oxşarlıq vardır. Lakin bu oxşarlıq xeyli azdır v dem li, onların qohumluğu da uzaqdır.
Müxt lif xalqların eyni dil ail sin , h tta qrupuna m nsubluğu onların bütün milli lam tl rinin oxşarlığı dem k deyildir. M s l n, m nş c uzaq olan v hazırda yaxın olmayan razil rd yaşayan xalqlar – macarlar, estonlar, udmurtlar, mansil r, xantılar qohum dill rd danışırlar. Görünür ki, bu xalqların cdadları qonşu razil rd yaşamış, sıx laq saxlamış v bunun n tic sind dil ümumiliyi
lam tl ri meydana g lmişdir.
Dünyada bir neç min xalq yaşayır. Onlar sayca, ictimai inkişaf s viyy si, dil v m d niyy tc , irqi görk min gör bir-birind n f rql nirl r.
Dil ail l ri arasında n böyüyü Yer kür si halisinin 45%-ni birl şdir n Hind- Avropa ail sidir. Bu ail y m nsub xalqlar, sas n, Avropa, Rusiyada v c nubi Asiyada yaşayır. Onlar hazırda Amerikada v Avstraliyada da üstünlük t şkil edirl r. Kartvel ail si kiçikdir (dünya halisinin 0,1%-i). Ona c nubi Qafqazda yaşayan gürcül r v onlara yaxın etnik ümumilikl r aiddir. Ural (Ural-yukagir) ail si xalqları (dünya halisinin 0,5%-i) Ural arxasında, Sibirin uzaq şimalında, Volqaboyunda, Rusiyanın Avropa hiss sinin şimalında Baltikyanı dövl tl rd , Finlandiyada, Skandinaviyanın şimalında, Macarıstanda yaşayırlar. Dravid ail si (dünya halisinin 4%-i), sas n, c nubi Asiyada c ml şmişdir.
Avrasiya ail si xalqları (dünya halisinin 5%-i) C nub-Q rbi Asiyada v Şimali Afrikada m skunlaşmışlar. Afrasiya ail si sami, b rb r, kuşit v Çad qruplarını
hat edir.
Şimali Qafqaz ail si sayca nisb t n kiçikdir (dünya halisinin 0,1%-i). Ona iki qrup – abxaz-adıq v nax-Dağıstan qrupları daxildir.
Çin-Tibet ail si (dünya halisinin 23%-i) sayca ancaq Hind-Avropa ail sind n
geri qalır (dünyanın n çoxsaylı xalqı olan çinlil r onun t rkibin daxildir).
Avstroneziya ail si (dünya halisinin 5%-i) Madaqaskardan Havay adalarına v Sakit okeandakı Pasxi adasınad k geniş razid yaşayan xalqları birl şdirir.
Paratay ail si (dünya halisinin 1,5%-i) c nub-Ş rqi Asiya ölk l rind v Çinin qonşu bölg l rind c ml şmişdir. O, heç d h miş müst qil bölm kimi ayırd edilmir. B zi aliml r onu Çin-Tibet ail sinin bir qrupu hesab edir, dig rl ri is paratay v Avstroneziya ail l rini birl şdirirl r.
Avstraliya ail si, adından göründüyü kimi, Avstraliyada toplanmışdır. O, qit nin çox azsaylı aborigen xalqlarını birl şdirir.
Andaman ail si Andaman adalarının (Onge v s.) bir neç olduqca azsaylı etnoslarından ibar tdir.
Böyük S hradan c nubdakı Afrika xalqları üç ail yaradırlar: Niger-kordofan (dünya halisinin c mi 6%-i), Nil-Böyük S hra (0,6%) v koy-san ail l ri.
Dünya halisinin 1/5-d n çoxunu çinlil r t şkil edir. Onlar birmalıların da daxil olduğu Çin-Tibet ail si xalqlarının öz yini yaradırlar; ad t n, vyetnamlıları, nevarları v şerpl ri (Nepal xalqları), habel Çin razisind yaşayan v çinlil rl qohum olan bir sıra xalqları da buraya aid edirl r.
Çuvaşlar öz respublikalarının halisinin böyük hiss sini (75%) t şkil edir, onların t qrib n yarısı is k narda yaşayır. Miqrasiya prosesl rind f al iştirak ed n çuvaşlar daha çox Volqaboyunda m skunlaşırlar.
Türk qrupu Sibird v Uzaq Ş rqd yakutlarla, tuvalarla, altaylılarla, xakaslarla, şorlarla t msil olunaraq, Rusiya Federasiyasının t rkibind muxtar respublikalar t şkil edirl r.
Türkdilli balkarlar, qaraçaylılar, qumuqlar v noğaylar Qafqazın dig r xalqları il sıx ünsiyy td yaşayırlar.
Milli özünüd rk bir çox hallarda milli üstünlük v milli müst snalıq – millatçilik, şovinizm kimi eyb c r ş kill r alır. Şovinizm – mill tçilik t zahürl rinin ifrat forması, bir etnos nümay nd l rinin dig rl ri t r find n zilm sin yön ldilmiş ideologiya v siyas tdir. «Şovinizm» termini bir mill tin dig r mill td n h rbi üstünlüyü ideyasını ir li sürmüş Napaleon qoşunlarının sg ri fran-
sız N.Şovenin adından götürülmüşdür.

Mühazir& 9.