Microsoft Word ?hali cografiyas?

Sosial gigiyena – halinin sağlamlıq v ziyy ti, sosial-iqtisadi amill rin ona t siri, halinin sağlamlığının qorunması v möhk ml ndirilm si üçün ümumi t dbirl rin işl nib hazırlanmasıdır.
6mak iqtisadiyyatı – m k ehtiyatları v onlardan istifad edilm sidir.

Mühazir& 3

Dünya &halisinin say dinamikası
Yer üz rind ilk insanların n zaman v harada m l g lm si m s l si bu gün d k qızğın elmi diskussiyaların mövzusudur. İndi aliml rin ks riyy ti hesab edir ki, Homo Sapiens («kamil insan») t qrib n 50 min il bundan vv l Ş rqi Afrikada m rcan rifl ri bölg sind q dim hominidl rd n m l g lmişdir.
Son vaxtlar bu regionda aparılan qazıntılar n tic sind edilmiş k şfl r h min f rziyy ni t sdiql yir. XX srin 70-ci ill rind Keniya v t ndaşları olan dünya şöhr tli aliml r – Lyuis v Meri Liki Tanzaniyanın şimalındakı Oldovay
d r sind ki m rcan rifl ri zonasında q dim insanab nz r m xluqun-zincantropun-
«kamil insan»ın cdadı olan «ağıllı insan»ın qalıqlarını tarmışlar. Onun 1,7 milyon il yaşı var.
Bel hesab edilir ki, Paleolit dövrünün sonunda, t qrib n 30 min il bundan
vv l q dim insanlar Afrikadan dig r qit l r köç ed r k, Avropa v Asiya, Berinq boğazı vasit sil Asiyadan keçib Amerikada, c nub-Ş rqi Asiya vasit sil is Avstraliyada v Okeaniyada m skunlaşa bil rdil r.
G l c kd hali sayının sabitl şm sinin mümkünlüyü ehtimalı bugünkü artım sür tinin xüsusiyy tl ri il t sdiql nir.

Yer üzünd h yatın meydana g lm sin dair dig r müxt lif fikirl r d mövcuddur. Aliml rin bir çoxunun fikrinc , h yat okeanda meydana g lmişdir, geoloqlar is iddia edirl r ki, h yat sad d n mür kk b doğru inkişaf ets d , o, torpağın t rkibini t şkil ed n madd il birlikd yaranmışdır. Amerika aliml rinin son vaxtlar ld etdikl ri m lumatlar is , ümumiyy tl , sensasiyalıdır: onların fikrinc , Yerd h yat kosmosdakı yağış damcısından yaranmışdır. Müasir hesablamalara gör , t qrib n eramızdan 15 min il vv l Yer kür sind 3 milyondan az adam yaşayırdı, eramızdan vv l VI minillikd kinçiliyin meydana g lm si

halinin sür tl artmasına s b b oldu.
Dünya halisinin 80%-nin yaşadığı inkişaf etm kd olan ölk l rd böyük hali artımı traf mühit m nfi t sir göst rir. 6halinin h ddind n çox artımı torpaqlardan ifrat istifad v onların münbitliyinin aşağı düşm si v s. g tirib çıxarır.
6hali artımı meş l rin azalmasına güclü t sir göst rir, meş l r k nd t s rrüfatının ehtiyacları üçün, ticar t, yanacaq v s. m qs dl qırılır. 6kinçilik v maldarlıq yaranark n bütün quru s thinin 56%-i meş il örtülmüşdü. Bizim günl rd is bu göst rici 30%- enmişdir. Meş l rin m hv edilm si prosesi xüsusil Avropaya toxunmuşdur. 6g r VII sr q d r burada meş l r bütün
razinin 80%-ni tuturdusa, hazırda bu, c mi 30% t şkil edir. Rusiyada, ABŞ-da, Kanadada, Hindistanda, Çind , Braziliyada meş l r kütl vi sur td qırılmışdır. Bütün bunlar torpağın tullantılarla çirkl nm sin s b b olan «istixana effekti»n
ş rait yaradır. İsti torpağı qızdıraraq atmosferd ki karbon s ddini d f edib, kosmik f zaya çıxa bilmir, torpağı isitm kl temperaturu qaldırır. Yerin h rar tinin +1⁰S artması bel dünya kataklizmin g tirib çıxara bil r, qütb buzlaqlarının rim si sür tl n r, müt x ssisl rin hesablamalarına gör , artıq XXI srin ortalarında dünya okeanının s viyy si 1-5 metr qalxa bil r ki, bu da Yerin bir sıra regionlarının – Maldiv adalarının, Sankt-Peterburqun, Nil deltasının, Az rbaycan hüdudlarında X z r d nizinin c nub sahill rinin su altında qalmasına s b b olar. Havaların qızması ABŞ-da, Rusiyada, Çind v dig r ölk l rd quraqlığın artması il müşay t olunmuşdur. Torpağın, suyun, bitki örtüyünün çirkl nm sinin davam etm si heç d az d hş tli deyildir. Bu, insanın fiziologiyasında v davranışında d yişiklikl r g tirib çıxara bil r. Bizim günl rd torpaq resurslarının deqradasiyası, Asiya v Afrikanın torpaqlarında quraqlıq xüsusil intensiv ş kild baş verir. Burada s hralaşma h r il 6 milyon hektara yaxın torpağı k nd t s rrüfatı dövriyy sind n çıxarır ki, bu da torpaq ehtiyatlarına m nfi t sir göst rir.
İlk «ozon deşiyi» 1978-ci ild Antarktika üz rind aşkar olunmuşdur. T dqiqatlar göst rdi ki, «ozon deşiyi» 5 milyon km²-d n 20 milyon km²-d k böyümüşdür. Bu, 1992-ci ild xüsusil aydın ş kild müşahid edildi. İkinci bel
«deşik» Arktika üz rind aşkar oldu. O, h cmc kiçik olsa da, Avrasiya halisi üçün kims siz Antarktika üz rind ki «ozon deşiyi»nd n xeyli t hlük li ola bil r. Aliml r hesab edirl r ki, s sd n sür tli t yyar l rd n, kosmik sisteml rd n istifad , Gün ş f allığının gücl nm si, vulkan f aliyy tinin artması v s. d bu ekoloji f lak tin s b bl ri sırasına aid olunmalıdır.
Bel likl , b ş riyy t ya t bi t m nfi t sirl r qarşı t dbirl r görm li, o cüml d n öz artımını azaltmalıdır, ya da o, dünya kataklizml ri burulğanına düşüb m hv ola bil r.
Latın Amerikasında da hali sür tl artır. Xüsusil Braziliya, Argentina v Meksika kimi iri ölk l rd artım sür ti 2% s viyy sind dir. BMT-nin proqnozlarına gör , XXI srin vv lind Avropada hali artımı, praktiki olaraq, tamamil dayanacaqdır (0,3%), bir çox ölk l rd is artıq hali artımı saldosu m nfidir. Bu, «demoqrafik böhran» ölk l ri sayılan Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan,
Belarus v başqalarıdır. Şimali Amerikada is ABŞ v Kanadanın halisi xeyli d r c d miqrasiya hesabına artır, onların dünya halisind ki payı is azalır (1995- ci ild 5%).
Avstraliya v Okeaniyanın halisi XVIII srin sonundan, sas n, Avropadan g l nl rin hesabına artmışdır. Bu regionun dünya halisi sayının dinamikasına t siri cüzidir. XXI srin vv lind buranın halisi dünya halisinin 0,5%-d n çox olmayacaqdır.
Dünya halisinin mövcud artım sür ti bel davam ed rs , onun sayı 2050-ci ild iki d f artacaqdır. Dünya halisinin ilk ikiqat artımı 1500-cü ild , ikincisi, 300 ild n sonra, üçüncüsü, 1900-cü ild , dördüncüsü, 1985-ci ild olmuşdur.
Hele uzaq keçmişd C nub-Ş rqi Asiya, Ş rqi Asiya, C nubi Asiya, Aralıq d nizi hövz si halinin sıxlığı il seçil n regionlar olmuşdur. Sonralar is Avropanın dig r bölg l ri f rql nmişdir. Son iki srd halisi sıx olan ancaq iki region – Şimali Amerikanın ş rqind v c nubi Amerikanın c nub-q rbind meydana g lmişdir. Burada sahill ri Sakit v Atlantik okeanlarının isti c r yanları yuyur.
Dünyada ümumi tendensiya bel dir:

1. 
   S nayec z if inkişaf etmiş b zi ölk l rd ölüm s viyy si h l d nisb t n yüks k, doğum s viyy si is daha yüks kdir. Onlarda hali sayının artım sür ti ild 2-3% - dir v ölüm halları azaldıqca daha da arta bil r.
   
2. 
   S naye inkişafı c h td n orta s viyy li ölk l r is ölümün az olması, doğumun h l d yüks k s viyy si, lakin getdikc aşağı düşm si il s ciyy l nir. Bu ölk l rd hali sayının artım sür ti orta il yüks k s viyy arasındadır (ild 1- 4%).
   
3. 
   Yüks k inkişaf etmiş s naye ölk l rinin ks riyy ti üçün ölümün v doğumun aşağı olması, aşağı artım sür ti (1%-d n az) s ciyy vidir. B zi Avropa ölk l rind hazırda doğum s viyy si ölüm s viyy sind n aşağı olduğundan onların halisi get- ged azalır.
   

Demoqraflar mövcud m lumatlar sasında «demoqrafik keçid» adlandırılan n z riyy yaratmışlar. Bu n z riyy y gör , s nayenin inkişaf s viyy sinin aşağı
olduğu ölk l rd doğum v ölüm s viyy si yüks k olduğundan halinin sayı l ng artır. Qidalanmanın v s hiyy nin keyfiyy ti yaxşılaşdıqca ölüm halları azalır, doğumun 1-2 n sil gecikm si doğum v ölüm s viyy l ri arasında uyğunsuzluğa s b b olur ki, bu da hali sayının sür tli artımına imkan yaradır. Lakin insanlar yüks k inkişaf etmiş s naye c miyy tinin h yat t rzin qoşulan kimi doğum aşağı düşür v hali sayının artım sür ti yenid n azalır.
C mi 25 ild n sonra Afrikanın, Yaxın v Orta Ş rqin halisi iki d f artacaq
Bruney (11 il), B66 v Qatar (13 il) mütl q rekordçulardır, halbuki bunun üçün Avropaya 282 il, b zi Avropa ölk l rin – Bolqarıstana, İrlandiyaya, Macarıstana is 1000 il yaxın vaxt lazım g l c kdir.
Lider ölk l r beşliyi, vv lki kimi, d yişm mişdir. Siyahıya Çin başçılıq edir: hazırda (2004-cü il) bu ölk d 1 milyard 245 milyon insan yaşayır. Öz böyük qonşusunu daban-dabana izl y n Hindistan ikinci yerd dir – 1 milyard 27 milyon n f r. Ücüncü yerd onlardan xeyli gerid qalan ABŞ g lir – 281 milyon 422 min adam. Dördüncü yerd İndoneziyadır – 203 milyon n f r. Beşliyi Latın Amerikasının n çox halisi olan dövl ti – Braziliya tamamlayır. 1991-ci il d k 288 milyon 600 min n f r yaşayan Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Rusiyanın
halisi 147 milyon t şkil edirdi. Hesablamalar göst rir ki, son ill rd Rusiya
halisinin sayı 145 milyondan 144 milyona düşdüyü halda, Pakistanın halisi 137,5 milyondan 145 milyon n f r q d r artmışdır. Bu ölk d h r 100 qadına, orta hesabla, 503 uşaq doğulur. Yeri g lmişk n, Pakistandakı doğum göst ricisi son h dd deyil. R q ml r İraq (100 qadına 525 uşaq) v S udiyy 6r bistanında (100 qadına 580 uşaq) daha yüks kdirş
Rusiyada h r yüz qadın ömrü boyu, orta hesabla, 125 uşaq doğur ki, bu da Avropa göst ricil rin n yaxınıdır. M s l n, Böyük Britaniyada h r 100 qadına 168 uşaq, Almaniyada 136, İtaliyada is 119 uşaq düşür.
Sosioloqların fikrinc , g r demoqrafik m nz r yaxın ill rd d yişm s , 2050- ci ild Rusiyanın halisi 100 milyon n f rd n çox olmayacaqdır

Mühazir& 4.

6halinin t&krar artımının cografiyası