Microsoft Word Investisiya f?aliyy?tini huquqi t?nziml?nm?si docx

İnvestisiyanın anlayışı

v& konseptual f&rqin byn&lxalq hüquqi &sası
Xarici investisiya, kapital qoyuluşu kateqoriyalarının aşıqlanması, ilk növb d , investisiya termininin mahiyy t v m zmununu n d n ibar t olduğunun araşdırılması z rur tini yaradır. İnvestisiya – “invstment” – ingilis dilind kapital qoyuluşu m nasını ifad edir.

Beyn lxalq hüquq d biyyatında xarici investisiya f aliyy ti C.Şvarsenberqer, E. Nouququ, V. Belikjan v d. mü llifl r t r find n “investisiya”, “kapital qoyuluşu”, “birbaşa investisiya”, “portfel investisiya” v d. terminl rin m zmun v mahiyy ti istiqam tind geniş t hlil edilmişdir. C.Şvamberqer xarici investisiyalara orta v uzun müdd tli kredit v borclar, idxal üçün n z rd tutulan avadanlıq v xidm t, h mçinin ist nil n mlak, o cüml d n xaricd ş xsin birbaşa v dolayısı il malik olduğu ist nil n hüquq v maraqlarını aid edilir. C. Şvarsenberq investisiya üçün ümumi xaraqterik xüsusiyy t kimi onun mlak kateqoriyasına aid olmasını v mlak il sinonim t şkil etm sini qeyd edir.

Xarici investisiyanın mlak kateqoriyası kimi ifad edilm si investorun mlak hüquqlarının mütl q hüquqi müdafi si konsepsiyasını ş rtl ndirir. Bu halda xarici investisiyaların h r hansı bir ekspropriasiayaya m ruz qalması v yaxud da bel t dbir olarsa, “Hall formulasına” uyğun olaraq kompensasiya il müşay t olunması n z rd tutulur (186). 6mlak hüquqlarının m hdudlaşdırılması beyn lxalq hüquqi sasa malik olmalıdır. İnsan hüquqlarının v sas azadlıqlarının müdafi si haqqında 1950-ci il Avropa konvensiyasının 1 saylı 1952-ci il Protokolunun 1-ci madd sind qeyd edilir ki, h r bir fiziki v hüquqi ş xs özünün mülkiyy tind n mane siz istifad etm k hüququna malikdir. Heç k s c miyy tin maraqları namin , qanunla v beyn lxalq hüququn ümumi prinsipl ri il n z rd tutulan ş rtl r istisna olmaqla özünün mlakından m hrum edil bilm z.

6mlak hüquqları beyn lxalq hüquqla v qanunla yalnız “ictimai maraq” namin m hdudlaşdırıla bil r. Qeyd edil n qayda millil şdirm nin sas ş rti olmaqla investisiyanı

şya-hüquq m zmunundan, fundamental insan hüquqları m zmununa transformasiya edir.

Beyn lxalq hüquq d biyyatında xarici investisiyaların mlak kateqoriyalarına daxil edilm sil yanaşı onların formaları da f rql ndirilir. Beyn lxalq t crüb ni t dqiq ed r k E. Nouququ qeyd edir ki, xarici investisiya qoyuluşu sasın birbaşa investisiya formasında h yata keçirilir. Birbaşa v portfel investisiyalar mü ssis l r üz rind h yata keçiril n n zar t mexanizmi il f rql ndirilir. Protfel investisiyalardan f rqli olaraq birbaşa investisiyalar xarici kompaniyaların filiallarına ümumi v h rt r fli kommersiya n zar tini n z rd tutur.

A. Q. Boqatıryev investisiyaların mlak xaraqterinin prinsipial h miyy tini vurğulayaraq qeyd edir ki, xarici investisiya bir dövl tin razisind n çıxarılaraq dig r dövl tin razisind mü ssis l r (iş ) qoyulan müxt lif forma v növl rd olan mülkiyy tdir.

Xarici investisiyalar üçün n z rd tutulan imtiyazlı rejim, qanunvericiliyin d yişilm zliyind n t minat uzunmüdd tli inkişafı t şviq etm lidir. Xarici investorlar üçün kommersiya marağı uzunmüdd tli inkişaf layih l rinin realiz sin yön lm kl sosial fayda m zmununa malik olmalıdır.

Müasir beyn lxalq t crüb d xarici investisiyaların anlayışı geniş m zmunda mü yy n edilm kl , onların kommersiya, sahibkarıq xaraqteri ifad edilir. Eyni zamanda xaricd n g l n mlak d y rl rinin hamısı xarici investisiya kimi q bul edilmir. Xüsus n d , qısamüdd tli kommersiay kreditl ri, m qs dli olmayan dövl t borcları, sponsor daxilolmaları v d. oxşar xarici m nş li vasit l r xarici investisiya kimi q bul edilmir v müvafiq olaraq h min resuslar xarici investisiya f aliyy tini t nzim ed n qanunvericiliyin güz şt v imtiyazlarına malik ola bilm z.

Beyn lxalq hüquqda investisiyanın daha konkret v geniş anlayışı Enerji Xartiyasına Müqavil üçün xaraqterikdir. Müqavil nin 1 (6) madd sind investisiya anlayışına şya v qeyri- şya, h mçinin ist nil n mlak hüquqları, pul v saitl ri v kontrakt öhd liyinin yerin yetirilm si üzr t l b hüququ, kapital qoyuluşundan lav edil n g lir, h mçinin qanuna v ya kontrakta, el c d , ist nil n lisenziya v icaz y uyğun verilmiş ist nil n hüquq aid edilir. Kontrakt v lisenziyalar investisiya kateqoriyasına aid edilm kl onlara öhd lik m nb si kimi deyil, mlak v ya aktiv kimi baxılır. Beyn lxalq investisiya hüququnda b rq rar olmuş bu konsepsiyanın sası ümumi hüquq sistemli ölk l rin (o cüml d n ABŞ-ın) qnunvericilik t crüb sin t sadüf edir

İnvestisiya t minatları üzr çoxt r fli Agentliyin t sis edilm si haqqında Seul Konvensiya Agentliyin sığorta mexanizmin düş n investisiyaları növb ti qaydada t snifl ndirir. Birbaşa kapital qoyuluşu qismind s hm ld etm kl müxt lif formalı orta v uzunmüdd tli investisiyalar q bul edilir. Birbaşa kapital qoyuluşunun meyarları Agentliyin Direktorlar Şurasının baxışına sas n mü yy n edilir. Direktorlar Şurası birbaşa kapital qoyuluşunun yeni formaları kimi servis, idar etm müqavil l rini, franşiza sazişl rini, lisenziya, maliyy icaz si (lizinq) haqqında müqavil l ri, hasilatın pay böldüsü sazişl rini f rql ndirir.

Beyn lxalq invüstisiya f aliyy tinin s m r li t nziml nm si baxımından dövl tdaxili investisiya investisiya qanunvürisiliyi d müvafiq investisiya formalarını t sbit etm lidir. Xarici investisiya anlayışının d qiql şdirilm si bir neç aspektd xüsusi

h miyy t k sb edir:

• 
  xarici investisiyaların v xarici investisiyalı mü ssis l rd çalışan cn bi işçil rin gömrük rüsumlarında azad edilm si;
  
• 
  sad l şdirilmiş vergiqoyma sisteminin (xüsus n d , hasilatın pay bölgüsü, servis xidm tl rinhaqqında sazişil rin) t tbiq edilm si;
  
• 
  xarici investisiyaların spesifik dövl t t nzimetm mexanizmd olması;
  
• 
  ikiqat vergiqoymanın istisna edilm si
  
• 
  mübahis l rin xüsusi h lli qaydası v dig r bu kimi s b bl r problemin hüquqi h llini t l b edir
  

4. Beyn&lxalq investisiya hüququnun prinsip v& m&nb&l&ri

Xarici kapital qoyuluşunun genişl nm si müxt lif dövl tl rd kapital qoyuluşu, investisiya münasib tl rinin hüquqi t nziml nm sini meydana g tirmişdir. Xarici investisiya münasib tl ri bey lml şdikc hüquqi t nzimetm d beyn lmil şdirilmişdir. Beyn lxalq investisiya münasib tl rinin hüquqi t nziml nm si özünd dövl tdaxili hüquqi t nzimetm mexanizml ril b rab r t dric n beyn lxalq hüquqi müdafi , t hlek sizlik sisteml rini t sis etmiş beyn lxalq investisiya hüququnu formalaşdırmışdır. Bu halda formalaşan hüquq qaydası investisiyalar üzr , ilk növb d dövl tl rarası iqtisadi münasib tl ri t nzim ed n normaların m cmuu kimi t zahür edir.

Beyn lxalq investisiya hüququ xarici kapital qoyuluşunun anlayışını, m qs dini (birbaşa, portfel, ssuda kapitalı v s.) formalarını, rejimini mü yy n ed n prinsip v normalardan ibar t bir sistemi formalaşdırır. Xarici kapital qoyuluşu özünün m nb yin gör bir qayda olaraq, dövl t v xüsusi m nş li kapital ola bil r. Dövl tl r xarici kapital qoyuluşunu ks r halda beyn lxalq t şkilatlar vasit sil (m s l n, Beyn lxalq valyuta Fondu, Dünya Bankı v s.) v ya bilavasit hökum t vasit sil h yata keçirir. H min kapital qoyuluşu dövl t borcları, ssuda, t minat, kredit v s. formasında ola bil r.

Xüsusi kapital is qeyri-dövl t m nb l rind n xaricd yerl şdiril n fiziki v hüquqi ş xsl r m nsub investisiya formasıdır. Bu investisiyalar birbaşa dövl t m nsub olmasa da, dövl t onların h r k tin n zar t edir.

Xarici kapital qoyuluşunda sahibkarlıq v ssuda kapitalından daha geniş istifad edilir. Birinci halda m nf t kimi dividentl rin alınması üçün müxt lif h cimli hüqulardan istifad edil bil r. Ssuda kapitalı is faiz ld etm k üçün verilir.

Müdd tin gör qısa, orta (bir ild n artıq) v uzunmüdd tli kapital qoyuluşu f rql ndirilir. Beyn lxalq investisiya münasib tl rind uzunmüdd tli kapital qoyuluşu daha çox h miyy t k sb edir. 6sas n xüsusi investorların birbaşa v portfel investisiyaları v ssuda kapitalı formasında dövl t kreditl ri uzunmüdd tli kapital qoyuluşuna aiddir.

Özünün m qs din gör kapital qoyuluşu birbaşa v portfel investisiyalara bölünür. Xüsusi kapital formasında mülkiyy t hüququ v ya mü ssis nin idar çiliyind iştirakla uzunmmüd tli maraqlara malik olmaq üçün h yata keçiril n kapital qoyuluşu birbaşa investisiyalara aiddir. Portfel investisiyalarında birbaşa içtirak v n zar t hüququ n z rd tutulmasa da, uzunmüdd tli m nf t sas m qs d kimi diqq ti c lb edir.

Xarici investisiya qouyluşunun t hlük sizliyi, onların t nziml nm si beyn lxalq investisiya hüququnun prinsip v normaları il t nziml nir. Beyn lxalq investisiya hüququnun prinsipl rini növb ti qaydada ifad etm k olar:

• 
  q bul ed n dövl t t r find n xarici investisiyaların t nziml nm si;
  
• 
  q bul ed n dövl tin iqtisadiyyatına z r r vurmamaq;
  
• 
  q bul ed n dövl tin daxili işl rin qarışmamaq;
  
• 
  müvafiq kompensasiya verilm d n xarici investisiyaların millil şdirilm sinin yolverilm zliyi;
  
• 
  investisiyalardan ld edil n g lirin s rb st xaric köçürülm si;
  
• 
  subroqasiya v s.
  

Bu prinsipl r beyn lxalq investisiya münasib tl ri sferasında q bul edilmiş ikit r fli v çoxt r fli beyn lxalq sazişl rin sasında dayanır. M s l n, q bul ed n dövl tin iqtisadiyyatına z r r vurmamaq prinsipin uyğun olaraq Enerji Xartiyasına Müqavil d bel bir müdd t sbit olunub ki, g r Razılığa g l n T r fl rin v yaxu da onların v t ndaşlarına m nsub olan hüquqi ş xsl r q bul ed n dövl tin razisind h miyy tli işgüzar f aliyy tl m şğul olmadıqda, verilmiş üstünlükl ri pozduqda v ya üst l dikd , müvafiq dövl tl r müqavil il n z rd tutulmuş üstünlükl rd n imtina etm k hüququna malikdir (m.17 (II)).

İnvestisiyaların qarşılıqlı müdafi si v t şviqi haqqında müqavil l r ks r dig r beyn lxalq iqtisadi xaraqterli müqavil l rd olduğu kimi, beyn lxalq iqtisadi hüququn bir sıra prinsipl rin (milli rejim, daha lverişlilik, ayrı-seçkiliy yol verm m k v s.) formada istinad edir.

AFR il AR-in 1995-ci il 22 dekabr tarixli eyni adlı müqavil nin 3.2 madd sind qeyd edilir ki, h r bir razılığa g l n T r f dig r razılığa g l n T r fin v t ndaşlarına v ya mü ssis l rin münasib td , onların kapital qoyuluşu f aliyy til bağlı özünün v ya üçüncü dövl tin v t ndaş v ya mü ssis l rinin istifad etdiyi rejimd n az lverişli olmayan rejim t qdim edir.

Qeyd olunan müqavil l rd ks olunan prinsip v müdd alar beyn lxalq t crüb y müvafiq olmaqla bir-birin oxşadırlar. Bir qayda olaraq h min müqavil l rd sas öhd lik kimi

• 
  qarşılıqlı olaraq razılığa g l n t r fl rin investisiyalarına lverişli rejim yaratmaq;
  
• 
  xarici mlakın müdafi sini t min etm k;
  
• 
  kapital qoyuluşundan ld edil n g lirl ri mane siz xarici köçürm k imkanının
  

yaradılması, kapital qoyuluşu il bağlı m s l l r üzr mübahis l rin beyn lxalq üçl r (münsifl r) m hk m sind baxılması ş rtl rini t min etm k v s. qeyd olunur.

Beyn lxalq investisiya hüququnun m nb yi kimi yalnız ikit r fli v çoxt r fli investisiaya sazişl ri, investisiyaların t hlük sizliyi üzr beyn lxalq sazişl r deyil, h m d m skunlaşma haqqında sazişl r ticar t, maliyy aspekti beyn lxalq müqavil l r v s. çıxış edir.

Beyn lxalq investisiya münasib tl rinin beyn lxalq hüquqi t nziml nm sind universal beyn lxalq sazişin hazırlanması tendensiyası l ng gets d , TRIMS-in q bulu il Uruqvay raundunda bu problem qism n d olsa h ll olunmuşdur.

M hz h min sazişin beyn lxalq investisiya münasib tl rinin bütün aspektl rini

hat etm si beyn lxalq iqtisadi münasib tl rin dig r sferalarından f rqli olaraq bu sah d ikit r fli sazişl rin v regional inteqrasiya sisteml rind ki mövcud t nzimetm mexanizml rinin rolu yüks k olaraq qalmaqdadır.