Microsoft Word islom ensik ziyouz com doc

SHAHRISTONIY, Muhammad ibn Abd al-Karim ash-Shahristoniy (1075 -1153) -
shofi’iylik mazhabi faqihi, ash’ariylar, oqimiga mansub ilohiyotchi, din va diniy-falsafiy 
ta’limotlar tarixchisi, faylasuf U Eronning Xuroson viloyatidaga Shahriston sh.da 
tug‘ilgan. Sh. 10 dan ortiq asar yozgan ulardan ash’ariylar ilohiyot tizimining bayoni, 
Qur’onga sharhlar (ismoiliylar ruhidagi sharhlar)dan parchalar saqlanib qolgan. Uning 
Ibn Sino bilan bahs, shuningdek "Dinlar va mazhablar haqida kitob" ("Kitob al-milal va-
n-nihal") asari (1127) din tarixiga oid eng mashhur va e’tiborli kitoblardan biridir. Muallif 
o‘z asarining 1-qismida islom tarixini, 2-qismida esa, O’rta yer dengizi atrofi va Sharq 
xalqlari e’tiqodlari va diniy-falsafiy ta’limotlarini bayon etgan.
SHIALIK (arab. - guruh, tarafdorlar) -islomdagi asosiy yo‘nalishlardan biri, O’zining 
tarqalishi va ijtimoiy-siyosiy mohiyati jihatidan sunniylikdan keyin 2-o‘rinda turadi. Hozir 
jahondagi musulmonlarning qariyb 8%i Sh.ka mansub hisoblanadi. Sh. 7-a. o‘rtalarida 
xalifa Ali(kv) hokimiyati tarafdorlaridan iborat siyosiy guruh sifatida vujudga kelgan. 7-
a. oxirlariga kelib, Iroq va Eronda keng tarqalgan va islomdagi mustaqil diniy 
yo‘nalishga aylangan. Sh. boshda har qanday ixtilof va aqidaviy farkdardan xoli holda, 
faqat siyosiy harakat sifatida namoyon bo‘lgan. Keyinroq diniy ixtiloflar, aqidaviy farkdar 
vujudga kelgan. Sh. diniy-aqidaviy ta’limotda, marosim va urf-odatlarda sunniylikdan 
ma’lum darajada farq qiladi. Diniy-siyosiy harakat sifatida xalifalar hokimiyatiga qarshi 
kurash olib borgan zamindor guruhlarning, hatto xalq qo‘zg‘olonlarining mafkurasi 

---

Islom Ensiklopediyasi 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
349
sifatida ham maydonga chiqqan. Sh. aslida zamindor guruhlar o‘rtasidagi hokimiyat 
uchun kurash oqibatida vujudga kelgan bo‘lsa-da, bu ixtiloflar ko‘pincha diniy 
ta’limotdaga tafovut shaklida namoyon bo‘lgan. Sh. tarafdorlari (shialar) sunniylar kabi 
Qur’onni ilohiy deb e’tirof etadi, lekin ayrim o‘ta reaktsion ruhdagi oqimlari xalifalar 
davrida uning ayrim qismlari tushirib qoldirilgan deb hisoblaydi. Sh. ilohiyotchilari 
Qur’onning mazmunini majoziy talqin qilish yo‘li bilan o‘z ta’limotlarini asoslaydi. 
Sunnada hadislar masalasida esa, ular faqat Ali(kv) va uning tarafdorlari nomi bilan 
bog‘liq bo‘lgan hadislarni tan olgan va shunday hadislardan iborat mustaqil to‘plamlar 
tuzgan. Bu to‘plamlar Axbor deb atalgan. Sunniylikda e’tirof etilgan diniy aqidalardan 
farq qilib, Sh.da tavhid, adl, nubuvvat, imomat, qiyomatdan iborat 5 ta aqidaga e’tiqod 
qilinadi. Bulardan 4 aqida - tavhid (Allohning yagonaligani e’tirof etish), adl (adolat, 
Allohning odilligi, ya’ni takdir aqidasi), nubuvvat (payg‘ambarlik), qiyomat yoki ma’od 
(oxirat kunining kelishi va o‘lganlarning tirilishi), asosan, sunniylik ta’limoti bilan mos 
tushadi. 5-aqida imomat (imomlar hokimiyatini e’tirof etish) esa, sunniylikka va sunniy 
xalifapar hokimiyatiga zidliga bilan farq qiladi. Sh. Ali(kv) va uning avlodlaridan iborat 
o‘n ikki imom hokimiyatini tan oladi. Shu munosabat bilan barcha xalifalarni, xususan 
dastlabki xalifalardan Abu Bakr, Umar va Usmonni hokimiyatni zo‘ravonlik bilan egallab 
olgan shaxslar sifatida qoralaydi. 874-878 y.lar orasida 7-9 yoshida bedarak yo‘qolgan 
12-imom Muhammad al-Mahdiyni ular "yashiringan" hisoblaydi, zamona oxir bo‘lganda 
uning qaytib kelishini va adolat o‘rnatishini kutadi (imomi Mahdiy, imomi oxir zamon). 
Bu tasavvur malum darajada sunniylikda ham tarqalgan. Ba’zi urf-odat va 
marosimlarda, shariat normalarida ham Sh. bilan sunniylik o‘rtasida ma’lum tafovutlar 
bor. Shialar sunniylar kabi Makka va Madinani muqaddas hisoblash bilan birga, Karbalo, 
Najaf sh.larida joylashgan TTT. imomlari qabrlarini ham ziyorat qiladi. Sh. shariatida 
ja’fariylik mazhabi hukmron bo‘lib, shialar imom Husaynga motam tutadi, shaxsey-
vaxsey deb nom olgan motam yurishlari o‘tkazadi va h.k. O’rta asrlarda Sh. ichida 
ixtiloflar yuz bergan, natijada ko‘p firqalar vujudga kelgan. Bulardan zaydiylar, 
ismoiliylar, ibodiylar va b. hozir ham mavjud. Sh. hoz. vaqtda Eronda hukmron e’tiqod 
hisoblanadi. Iroq, Afgoniston, Hindiston va Pokistonda shialar bor. Ozarbayjon va 
Tojikistonda (Pomirda ismoiliylar) aholining muayyan qismi Sh.ka e’tiqod qiladi.
SHIBLIY, Abu Bakr Dulaf ibn Jahdar (ibn Ja’far) (861-946) - bag‘dodlik so’fiy, al-Junayd 
va al-Hallojning eng yaqin shogirdi va safdoshi. Samarrada tug‘ilgan, otasi xalifaning 
bosh hojibi, amakisi -Iskandariyada amir ul-umaro bo‘lgan. Sh.ning o‘zi xalifa al-
Muvaffaqning hojibi vazifasida ishlagan. 40 yoshida Shim. Erondagi Damovand viloyati 
voliysi etib tayinlangan, biroq to‘satdan bundan voz kechib, Bag‘dodning mashhur 
so’fiylaridan Xayr an-Nassoj huzurida (majlis) "tavba" qilib so’fiylikni ixtiyor etgan. 
Dastlabiga hissiyotga o‘ta beriluvchan xarakterli Sh. al-Halloj targ‘ib etgan "o‘ta" 
so’fiylikka moyillik bildirgan. Biroq, ta’qib etishlar, so‘ngra al-Hallojning qatl etilishi uni 
o‘z qarashlarini o‘zgartirishga majbur etib, al-Junayd va tarafdorlari kabi ehtiyotkorona 
mavqeni tutishiga sababchi bo‘lgan bo‘lsa kerak. Sh. al-Hallojdan yuz o‘girib, uni 
mumtoz shaxslar mulki bo‘lgan "sirlar"ni ochganlikda qoralaganligi haqida ma’lumotlar 
bor. Al-Halloj qatlidan so‘ng Sh.ning hulqi juda g‘alati bo‘lib qolgan. Uning g‘alati qiliqlari 
(qimmatbaho kiyimlari va mushk anbarlarini yoqib yuborishi, o‘zini o‘zi qiynoqqa solishi 
va b.) hissiyotga o‘ta beriluvchanligi uni telba deb hisoblashlariga olib keldi, shuning 
uchun bu davrda g‘ayrifikrlovchilar va bid’atga qarshi kurash olib borayotgan Bag‘dod 
hukmron doiralari unga e’tibor bermaganlar. Sh.ni shuningdek, badavlat xonadonda 
tug‘ilganligi va o‘sha paytda shu kurash tashabbuskorlaridan bo‘lgan molikiylar 

---

Islom Ensiklopediyasi