Microsoft Word korxona iqtisodiyoti o`quv qo`llanma tdiu lot doc



Yüklə 1,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/9
tarix20.10.2022
ölçüsü1,08 Mb.
#65583
1   2   3   4   5   6   7   8   9
14-y-Korxona-iqtisodiyoti.Oquv-qollanma.-Maxmedov-E.X-va-bosh.-T-2006

n
М
n
М
Мн
М
л
×

×
+
=
â
ûð.éèë
Bu erda: 
M
o`r.yil
– korxonaning o`rtacha yillik quvvati; 
M
n
– korxonaning yil boshidagi quvvati; 
M
v
– yil mobaynida kiritiluvchi quvvati; 
M
l
– yil davomida ishlab chiqarishdan chiqariluvchi (yo`q qilinuvchi) quvvat; 
n

, n
2
– ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishdan yoki tugatilgan ishlab 
chiqarish quvvatlari yo`q qilingandan to yil oxirigacha o`tgan to`liq oylar soni. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash bilan bog`liq 
bo`lgan mazkur chora-tadbirlar, ko`pincha ishlab chiqarish quvvatlari balansini 
tuzish yo`li bilan amalga oshirilib, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari va ularni 
ta`minlash manbalariga bo`lgan eqtiyoji aniqlanadi. 
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha xulosalar
xulosalar
xulosalar
xulosalar
Bino, inshoot, mashina, qurilma, asbob-uskuna va boshqa meqnat vositalaridan 
iborat bo`lgan asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt 
mobaynida ishtirok etib, natural shaklini saqlab qoladi qamda ularning qiymati ishlab 
chiqarilayotgan maqsulotga asta-sekinlik bilan qismlarga bo`lib o`tkaziladi. 
Asosiy fondlar ishlab chiqarish moddiy-texnika bazasining asosi qisoblanadi. 
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati va meqnatning texnik jiqatdan qurollanish 
darajasi asosiy fondlarga bog`liq bo`ladi. 
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati – bu, ishlab chiqarishning barcha 
zaqiralaridan foydalangan qolda ishlab chiqarish mumkin bo`lgan maqsulotning 
maksimal qajmidir. 


108
Ekspluatatsiya jarayonida asosiy fondlar jismoniy va ma`naviy eskirishga 
uchrab, bu korxona uchun ma`lum bir yo`qotishlarni keltirib chiqaradi. 
Asosiy fondlarning eskirishi bilan bog`liq bo`lgan yo`qotishlarni, ulardan 
foydalanishini yaxshilash, fond qaytimi, smenalik koeffitsienti, ishlab chiqarish 
quvvatlaridan foydalanish koeffitsienti kabi asosiy ko`rsatkichlar darajasini oshirish 
yordamida kamaytirish mumkin. 
Bu ko`rsatkichlarni fan-texnika taraqqiyoti qisobiga, asosiy fondlar tuzilmasini 
mukammallashtirish, uskunalar bekor turib qolishini kamaytirish, meqnat va ishlab 
chiqarishni takomillashtirish, xo`jalik yuritishning yangi shakllarini rivojlantirish 
yordamida yaxshilash mumkin. 
Foyda bilan bir qatorda amortizatsiya ajratmalar qam korxona asosiy fondlarini 
takomillashtirish manbai bo`lib xizmat qiladi. 
Tayanch
Tayanch
Tayanch
Tayanch iboralar
iboralar
iboralar
iboralar
Asosiy fondlar, korxonaning ishlab chiqarish apparati, noishlab chiqarish 
asosiy fondlari, aktiv va passiv, lizing, korxona asosiy fondlari tarkibi, ekspluatatsiya 
qilinayotgan asosiy fondlarning yoshi, natural baqolash, qiymat bo`yicha baqolash, 
boshlang`ich qiymat, tiklanish qiymati, qoldiq qiymati, balans qiymati, asosiy ishlab 
chiqarish fondlarining o`rtacha yillik qiymati, jismoniy (moddiy) eskirish, ma`naviy 
eskirish, amortizatsiya ajratmalari, amortizatsiya normalari, kapital ta`mirlash, 
o`rtacha ta`mirlash, joriy ta`mirlash, ishlab chiqarish quvvati.
Nazorat
Nazorat
Nazorat
Nazorat va
va
va
va muqokama
muqokama
muqokama
muqokama uchun
uchun
uchun
uchun savolla
savolla
savolla
savollarrrr
1. Asosiy fondlar nima va ularning kengaytirilgan ishlab chiqarishdagi roli 
qanday? 
2. Asosiy ishlab chiqarish fondlari tuzilmasi deganda nima tushuniladi qamda 
ularning sanoat tarmoqlari bo`yicha farqlanishiga nima sabab bo`ladi? 
3. Zamonaviy amortizatsiya siyosatining moqiyati va aqamiyati nimada? 
4. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning ekstensiv va intensiv 
ko`rsatkichlari qanday? 
5. Korxona va sanoat tarmog`ining ishlab chiqarish quvvatlarini qisoblash usuli, 
turi va tushunchalari qanday? 
6. Zamonaviy sharoitlarda asosiy fondlar va korxona ishlab chiqarish quvvatidan 
foydalanishni yaxshilashning qanday yo`nalishlari mavjud?
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya e
e
e
etiladigan
tiladigan
tiladigan
tiladigan adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
1. O`zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to`g`risida”gi Qonuni. 
Qonun va qarorlar. T., “O`zbekiston”, 2004., №3 
2. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taqdid, taraqqiyot 
shartlari va kafolatlari. T., “O`zbekiston”, 1997. 
3. Maqsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi 
qamda moliyaviy natijalarni shaklantirish tartibi tug`risadagi Nizom. -T.: 1999, 5 fevral’. 


109
4. Maxmudov e.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv.qo`ll. –T.: O`zbekiston 
yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2004. 
5. Akromov e.A Korxonalarning moliyaviy xolati taxlili. – T.: Moliya, 2003.-223 
b. 
6. «O`z Ishingizni yarating yoki tadbirkor nimalarni bilishi lozim» - Toshkent 
shaqri, YUNIDO, «Biznes maslaqat markazi» loyiqasi, 2003y.
7. Abdukarimov I.T. va boshqalar Korxona iqtisodiy saloqiyati taqlili. T.: 
«Iqtisodiyot va ququq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 
8. Ekonomika predpriyatiya. Uchebnik dlya VUZov. 3-e izdanie /Pod. red. 
V.YA.Gorfinkelya, V.A.SHvandara. - M.: YUniti-Dana, 2003.
9. O.I. Volkov, ekonomika predpriyatiya, Uchebnik. M., “INFRA-M”, 2000. 
10. G.I. SHepelenko. ekonomika, organizatsiya i planirovanie proizvodstva na 
predpriyatii. Uchebnoe posobie. Rostov-na-Donu, Izd. TSentr “MART”, 2000. 
11. V. G. Gruzinov. ekonomika predpriyatiya Uchebnik 2-e izd. M.: «YUniti Dana» 
2003.
12. Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy v spiskax M.: Prior-izdat 2003. 
13. Autsorsing: Sozdanie vo`sokoeffektivno`x i konkurentosposobno`x 
organizatsiy. Uchebnoe posobie / Pod red. B.A.Anikina M.: Infra – M 2003. 
14. Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy M.: Izd-vo PRIOR 2002. 
15. Sergeev I.V ekonomika predpriyatiya. 2-e izd. perab. i dop. Uchebnoe posbie 
M.: FiS 2004. 
16. Vumek Djeyms P., Djons Deniel T. Per. s angl. Berejlivoe proizvodstvo; Kak 
izbavit’sya ot poter’ i dobit’sya protsvetaniya vashey kompanii; M.. Al’pina Biznes BUKS 
2004. 
17. Kristensen Kleyton M. Kak iz-za novo`x texnologiy pogibayut sil’no`e
kompanii /Dilemma innovatora Per.s ang. M.: Al’gina Biznes Buka 2004. 
18. http:/www.harvard. edu 
19. http:/www.capitul.ru 
20. http:/www.5b. ru 
21. http:/www.audit - center. ru 


110
VIII
VIII
VIII
VIII MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. . . . KORXONANING
KORXONANING
KORXONANING
KORXONANING AYLANMA
AYLANMA
AYLANMA
AYLANMA MABLA
MABLA
MABLA
MABLA////LARI
LARI
LARI
LARI
8.1. Aylanma mablag`lar tushunchasi, iqtisodiy tabiati va ularning korxona 
faoliyatidagi aqamiyati. 
8.2.Aylanma mablag`larning tuzilmasi va qarakati qamda ularning korxona 
iqtisodiyotiga ta`siri. 
8.3.Aylanma mablag`larni normalashtirish. 
8.4. Aylanma mablag`lardan foydalanish ko`rsatkichlari va ularning aylanishini 
tezlashtirish yo`llari.
8.1. 
8.1. 
8.1. 
8.1. Aylanma
Aylanma
Aylanma
Aylanma mablag`lar
mablag`lar
mablag`lar
mablag`lar tushunchasi
tushunchasi
tushunchasi
tushunchasi, , , , iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy tabiati
tabiati
tabiati
tabiati va
va
va
va ularning
ularning
ularning
ularning korxona
korxona
korxona
korxona
faoliyatidagi
faoliyatidagi
faoliyatidagi
faoliyatidagi aqamiyati
aqamiyati
aqamiyati
aqamiyati
Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilishda meqnat qurollari (asosiy 
fondlar) va ishchi kuchidan tashqari, aylanma
aylanma
aylanma
aylanma mablag`larga
mablag`larga
mablag`larga
mablag`larga qam ega bo`lishlari zarur. 
Aylanma mablag`lar ishlab chiqarishning aylanma fondlari va muomala fondlarini 
tashkil qilishga mo`ljallangan pul mablag`laridan iborat. Aylanma mablag`lar, 
qoidaga ko`ra, korxonaning qisob raqamida naqd pul ko`rinishida jamg`ariladi. Qar 
bir korxonaning aylanma mablag`lari asosiy fondlarning texnik qolati va maqsulot 
ishlab chiqarish dasturi bilan bog`liq. Korxona qanchalik katta va uning ishlab 
chiqarayotgan maqsulotlari turlari ko`p bo`lsa, aylanma mablag`lar shunchalik ko`p 
talab qilinadi. Aylanma mablag`lar ishlab chiqarish va uning uzluksizligini 
ta`minlashning moddiy asosi qisoblanadi.
“Aylanma mablag`lar ” atamasidan tashqari “aylanma kapital” iborasi qam 
ko`p qo`llanilib, asosan iqtisodiy nazariya va xo`jalik yuritishning xorijiy tajribasidan 
olinadi. Moqiyatiga ko`ra, aylanma
aylanma
aylanma
aylanma kapital
kapital
kapital
kapital korxona ishlab chiqarish kapitalining bir 
qismi bo`lib, uning qiymati ishlab chiqarishning qar bir tsiklida ishlab chiqarilgan 
maqsulotga o`tkaziladi qamda ushbu tovarni sotgandan so`ng korxonaga qaytariladi. 
Aylanma kapital ko`pincha korxonaning pul mablag`lari qisoblanuvchi yoki ishlab 
chiqarish jarayonida pul mablag`lariga aylantiriluvchi qarakatchan aktivlari qatoriga 
kiritiladi. 
Iqtisodiy tabiati, bajaruvchi vazifalari va ishlab chiqarish jarayonidagi o`rniga 
ko`ra, “aylanma mablag`lar” va “aylanma kapital” o`rtasida sezilarli farq yo`q. 
Korxona doimiy kapitalining tarkibiy qismi sifatida ular xom ashyo, yoqilg`i, 
energiya resurslari, yordamchi va boshqa materiallarda yuzaga keladi, shuningdek, 
ishchi kuchlarini yollash va ularning meqnatiga qaq to`lashga bo`nak (avans) 
tariqasida beriladi. Aylanma mablag`larga bo`lgan qo`shimcha talab banklardan 
olinadigan kreditlar qisobiga qoplanadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalarning aylanma mablag`larga etarli 
tarzda ega bo`lishi ularning normal faoliyat yuritishi garovi qisoblanadi. SHuni qam 
unutmaslik zarurki, ishlab chiqarayotgan maqsulot birligiga sarflanuvchi xom ashyo, 
material, yoqilg`i va energiya miqdori maqsulot sifatiga ta`sir ko`rsatmagan qolda 
qanchalik kam bo`lsa, maqsulot shunchalik arzonlashadi qamda aylanma mablag`lar 
kamroq sarflanib, ulardan foydalanish samaradorligi yuqori bo`ladi. 


111
Korxonalarning aylanma mablag`lari aylanma fondlari va muomala fondlariga 
taqsimlanadi. Bunday taqsimlash ularning moddiy−buyumlashgan tuzilishidan 
tashqari, ishlab chiqarish jarayoni va umuman, korxonaning iqtisodiy faoliyatidagi 
ishtiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, taqsimlash rejalashtirishni 
tashkil qilishda qamda korxonaning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish soqalarida 
aylanma mablag`larga bo`lgan eqtiyojini aniqlashda katta rol’ o`ynaydi. 
Aylanma
Aylanma
Aylanma
Aylanma ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish fondlari
fondlari
fondlari
fondlari−



korxona ishlab chiqarish fondlarining bir 
qismi bo`lib, bitta ishlab chiqarish tsikli davomida sarflanadi qamda natural shaklini 
o`zgartirib, o`z qiymatini to`lig`icha tayyor maqsulot tannarxiga o`tkazadi. SHu 
sababli aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonining majburiy 
elementi va ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismi qisoblanadi. 
Korxona aylanma ishlab chiqarish fondlari qatoriga xom ashyo va materiallar 
zaqirasi, yarim tayyor maqulotlar, yoqilg`i va energetika resurslari, qadoqlash va 
o`rov materiallari, eqtiyot qismlar, tugallanmagan ishlab chiqarish va kelajakdagi 
xarajatlarni kiritish mumkin. Rejalashtirish, sistemali qisob va qisobotni tashkil qilish 
uchun qulaylik yaratish maqsadida aylanma ishlab chiqarish fondlari uch guruqga 
bo`linadi: 

ishlab chiqarish zaqiralari;

tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor 
maqsulotlar;

kelgusi davr xarajatlari.
Muomala
Muomala
Muomala
Muomala fondlari
fondlari
fondlari
fondlari korxonaning tayyor maqsulot zaqirasini yaratish uchun 
mo`ljallangan pul mablag`lari, shuningdek, chek va veksellar, aktsiyadorlarning 
qarzlari, turli xil debitorlik qarzlari, bank va kassalarning qisob raqamlaridagi 
mablag`lardan iborat bo`ladi. Muomala fondlari va aylanma ishlab chiqarish fondlari 
majmuasi, korxonaning aylanma mablag`lari(kapitali)ni tashkil qiladi. 
Ishlab chiqarishda band bo`lgan aylanma mablag`lar kattaligini belgilovchi 
asosiy omillar − bu, maqsulot tayyorlashning ishlab chiqarish tsikli uzunligi, 
meqnatni tashkil qilish, texnika va texnologiyaning rivojlanish darajasi, meqnat 
predmetlari va qurollaridan foydalanish normalaridir. Aylanma mablag`lar kattaligi, 
shuningdek, maqsulotlarni sotish sharoitlari, ta`minot va maqsulotni sotish tizimini 
tashkil qilish darajasi bilan qam bog`liq bo`ladi. 
YUqorida keltirilgan qolatlardan kelib chiqqan qolda shuni aytish mumkinki, 
aylanma mablag`lardan quyidagi qollarda foydalaniladi: 

xom ashyo, material, eqtiyot qismlar qamda ishlab chiqarishni tashkil qilishda 
zarur bo`lgan boshqa meqnat predmetlari; 

ishlab chiqarish jarayonida iste`mol qilinuvchi elektr energiyasi, yoqilg`i kabi 
resurslar uchun qaq to`lash; 

korxonani tashkil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish qaqi to`lanishi; 

soliq va boshqa majburiy to`lovlarni to`lash. 
Bozor munosabatlari va deyarli barcha resurslar taqchilligi sharoitlarida 
aylanma mablag`lar, birinchi o`rinda moddiy resurslardan ratsional foydalanish va 
ularni shakllantirish zaqiralarini izlab topish qar bir korxona oldida turgan muqim 
vazifa qisoblanadi. Bunda zaqira
zaqira
zaqira
zaqira deganda, moddiy va pul resurslarini yaxshilashning 


112
yuzaga kelgan yoki yuzaga kelayotgan, lekin qali foydalanilmagan (to`liq yoki 
qisman) imkoniyatlarini tushunish lozim. 
Bu zaqiralar kelib chiqishi va foydalanilishiga ko`ra xalq xo`jaligiga va 
tarmoqlarga tegishli yoki tarmoqlararo, ishlab chiqarish ichidagi (zavod, tsex va 
qokazo) turlariga bo`linadi. «Korxona iqtisodiyoti»da ichki
ichki
ichki
ichki ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish zaqiralari
zaqiralari
zaqiralari
zaqiralari 
- ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilish qamda texnika va texnologiyani 
takomillashtirish, maqsulotlarning yangi va yanada mukammal turlarini o`zlashtirish, 
ishlab chiqarilayotgan maqsulot sifatini oshirish bilan bevosita bog`liq bo`lgan 
moddiy resurslardan foydalanishni yaxshilash imkoniyatlari, katta aqamiyat kasb 
etadi. Zaqiralar shuningdek, moddiy resurslarni sarflashni normallashtirish, ishlab 
chiqarilayotgan maqsulotlarning meqnat sig`imini kamaytirish, meqnatni tashkil 
qilishning ratsional usullarini qo`llash natijasida qam aniqlanadi. Qisqacha aytganda 
qar bir korxona, ayniqsa, yirik va mashinasozlik korxonalari qamda ularga yaqin 
bo`lgan korxonalar, moddiy va pul resurslaridan, ya`ni xususiy kapital va boshqa 
aktivlardan ratsional foydalanish bo`yicha puxta ishlab chiqilgan chora-tadbirlar 
majmuasiga ega bo`lishi zarur. 
Resurslardan samarali foydalanishning texnik-ishlab chiqarish yo`nalishlari 
qatoriga, birlamchi xom ashyoni ishlab chiqarishda foydalanishga sifatli ravishda 
tayyorlash,mashina va uskunalar konstruktsiyasini takomillashtirish, xom ashyo, 
material, yoqilg`ilarning tejamkor turlaridan foydalanish, ishlab chiqarish chiqitlarini 
kamaytiruvchi qamda ikkilamchi resurslardan maksimal darajada foydalanish va 
barcha turdagi yo`qotishlarning oldini olishni ta`minlovchi yangi texnika va 
texnologiyalarni joriy qilishni kiritish mumkin.
Resurslardan oqilona foydalanishning tashkiliy-iqtisodiy yo`nalishlari qatoriga, 
maqsulotlar material sig`imini rejalashtirish va normalashtirishning ilmiy darajasini 
oshirish, resurslarni sarflashning texnik jiqatdan asoslab berilgan norma va 
normativlarini ishlab chiqish, “eski” va “yangi” maqsulot ishlab chiqarish o`rtasida 
progressiv proportsiyalarni belgilash, meqnatni tashkil qilishning samarali usullarini 
rag`batlantirish bilan bog`liq bo`lgan chora-tadbirlar kiritiladi. 
Aylanma mablag`lar va ularning tarkibiy qismlaridan samarali foydalanishning 
asosiy yo`nalishlari ish joylarida (brigada, tsex va ishlab chiqarish uchastkalarida) 
bitta miqdordagi xom ashyo va materiallardan tayyorlanuvchi yakuniy maqsulotlarni 
ko`paytirishdadir. U ishlab chiqarishni texnik jiqatdan ta`minlash, xodimlarning 
malakasi, moddiy-texnika ta`minoti, moddiy resurslar zaqiralarini sarflash 
normalariga bog`liq bo`ladi. 
8.2. 
8.2. 
8.2. 
8.2. Aylanma
Aylanma
Aylanma
Aylanma mablag`larning
mablag`larning
mablag`larning
mablag`larning tuzilmasi
tuzilmasi
tuzilmasi
tuzilmasi va
va
va
va qarakati
qarakati
qarakati
qarakati qamda
qamda
qamda
qamda ularning
ularning
ularning
ularning korxona
korxona
korxona
korxona
iqtisodiyotiga
iqtisodiyotiga
iqtisodiyotiga
iqtisodiyotiga ta`siri
ta`siri
ta`siri
ta`siri 
Aylanma tuzilmalarni rejalashtirish va boshqarishning qozirgi paytdagi 
amaliyotida ushbu mablag`larning tarkibi va tuzilmasini baqolash va taqlil qilishga, 
shuningdek, ularning funktsional roli va qarakatiga katta e`tibor qaratiladi. Aylanma 
ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag`larining eng faol qismi bo`lsa, 
muomala fondlari ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi qamda yangi 
iste`mol qiymatini yaratmaydi. Bu erda umumiy qoida shundayki, aylanma 


113
mablag`lar doimo aylanishda bo`lishi zarur - ularning samaradorligi va korxona 
iqtisodiyotiga ta`siri aynan shunda ko`zga tashlanadi. 
Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag`larining asosiy va 
salmoqli qismi sifatida o`z tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi: 

ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish zaqiralari
zaqiralari
zaqiralari
zaqiralari – bu ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarishga 
kiritish uchun tayyorlangan qamda xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, 
yoqilg`i, xarid qilinuvchi yarim tayyor maqsulotlar, butlovchi qismlar, qadoqlash va 
o`rov materiallari, asosiy fondlarni ta`mirlash uchun eqtiyot qismlar, yoqilg`i-
moylash materiallaridan tashkil topuvchi meqnat predmetlari; 

tugallanmagan
tugallanmagan
tugallanmagan
tugallanmagan ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish va
va
va
va korxonada
korxonada
korxonada
korxonada tayyorlangan
tayyorlangan
tayyorlangan
tayyorlangan yarim
yarim
yarim
yarim tayyor
tayyor
tayyor
tayyor
maqsulotlar
maqsulotlar
maqsulotlar
maqsulotlar – bu, ishlab chiqarish jarayonida foydalanishga topshirilgan qamda ishlov 
berish va yig`uv jarayonida bo`lgan, lekin ishlab chiqarish jarayoni to`liq 
tugallanmagan qamda ushbu korxonada keyinchalik ishlov berilishi lozim bo`lgan 
meqnat predmetlari; 

kelgusi
kelgusi
kelgusi
kelgusi davr
davr
davr
davr xarajatlari
xarajatlari
xarajatlari
xarajatlari - ayni paytda ishlab chiqarilayotgan, lekin kelajakdagi 
maqsulotlarga mansub bo`lgan yangi turdagi maqsulotlarni tayyorlash va 
o`zlashtirish xarajatlari (masalan, asbob-uskunalarni qayta rejalashtirish, 
maqsulotlarning yangi turlarini tayyorlash va loyiqalashtirishga sarflanuvchi 
xarajatlar va boshqalar). 
Aylanma ishlab chiqarish fondlari aloqida tarkibiy qismlari yoki elementlari 
o`rtasidagi foizlarda ifodalanuvchi o`zaro munosabatlar aylanma
aylanma
aylanma
aylanma ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish
fondlarining
fondlarining
fondlarining
fondlarining tuzilmasini
tuzilmasini
tuzilmasini
tuzilmasini tashkil qiladi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari va muomala 
fondlari o`rtasidagi xuddi shunday foizlardagi munosabatlar korxona aylanma 
mablag`larining tuzilmasi deb ataladi. 8.1 - chizmada korxona aylanma 
mablag`larining taxminiy (namunaviy) tuzilmasi ko`rsatilgan. 
CHizmadan ko`rish mumkinki, ishlab chiqarish zaqiralari aylanma ishlab 
chiqarish fondlarining asosiy qismini tashkil qiladi. Biroq bozor iqtisodiyoti, ayniqsa, 
barcha resurslar taqchilligi sharoitlarida ishlab chiqarish zaqiralarining qaddan 
tashqari oshirib yuborilishi korxona iqtisodiyotiga salbiy ta`sir qilishidan tashqari, 
resurslarni “bog`lab” qo`yadi qamda ularning yo`qotilishiga olib keladi. SHu sababli 
aylanma mablag`lar qajmini optimallashtirish va ularni maqsulot ishlab chiqarish 
dasturlariga mos qolga keltirish korxonaning tejamkorlik rejimida faoliyat yuritishi 
katta aqamiyatga ega bo`ladi. 
õîì àø¸ âà àñîñèé 
ìàòåðèàëëàð (28%) 
Àéëàíìà èøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè (100%)
Àéëàíìà èøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè (100%)
Àéëàíìà èøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè (100%)
Àéëàíìà èøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè (100%)
Èøëàá ÷è=àðèø çàùèðàëàðè
Èøëàá ÷è=àðèø çàùèðàëàðè
Èøëàá ÷è=àðèø çàùèðàëàðè
Èøëàá ÷è=àðèø çàùèðàëàðèäà (70%)
äà (70%)
äà (70%)
äà (70%)
Èøëàá ÷è=àðèø æàðà¸íèäà 
Èøëàá ÷è=àðèø æàðà¸íèäà 
Èøëàá ÷è=àðèø æàðà¸íèäà 
Èøëàá ÷è=àðèø æàðà¸íèäà 
(30%)
(30%)
(30%)
(30%)
òóãàëëàíìàãàí 
èøëàá ÷è=àðèø 
(19%) 
òóãàëëàíìàãàí 
èøëàá ÷è=àðèø 
(19%) 


114
8.1 -chizma. Korxona aylanma mablag`larining namunaviy tuzilmasi 
Iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi korxonalarning aylanma mablag`lari ishlab 
chiqarishning texnologik tashkil etish xususiyatlariga ko`ra, bir-biridan farq qiladi. 
Bu xususiyatlarning xarakteri ishlab chiqarilayotgan maqsulot turi va murakkabligi, 
ixtsisoslashtirish darajasi, maqsulotni realizatsiya qilish sharoitlari va shu kabilar 
bilan izoqlanadi. Aylanma mablag`lar tuzilmasining tarmoqlar bo`yicha farqlanishini 
quyidagi jadval orqali bilib olish mumkin (8.1-jadval). 
8.1-jadval 
A y l a n m a m a b l a g ` l a r n i n g t a r m o q l a r b o ` y i c h a
t a q s i m l a n i s h i
Aylanma
Aylanma
Aylanma
Aylanma fondlarning
fondlarning
fondlarning
fondlarning guruq
guruq
guruq
guruq
va elementlari
va elementlari
va elementlari
va elementlari
Butun
Butun
Butun
Butun
sanoat
sanoat
sanoat
sanoat
Qora
Qora
Qora
Qora
metallurgiya
metallurgiya
metallurgiya
metallurgiya
Mashina
Mashina
Mashina
Mashina----
sozlik
sozlik
sozlik
sozlik
Energe
Energe
Energe
Energe----
tika
tika
tika
tika
Engil
Engil
Engil
Engil
sanoat
sanoat
sanoat
sanoat
Oziq
Oziq
Oziq
Oziq----ovqat
ovqat
ovqat
ovqat
sanoati
sanoati
sanoati
sanoati
1. Ishlab chiqarish 
zaqiralari - jami 
70,2 
65,0 
55,3 
98,3 
90,0 
78,8 
Jumladan: 
xom ashyo va asosiy 
materiallar, yarim tayyor 
maqsulotlar 
46,2 
23,8 
37,5 

76,7 
52,2 
YOrdamchi materiallar 
6,6 
11,0 
2,3 
24,1 
5,7 
6,1 
YOqilg`i 
1,7 
2,0 
0,7 
37,4 
0,5 
1,6 
Ta`mirlash uchun eqtiyot 
qismlar 
3,9 
11,0 
2,0 
23,0 
1,7 
2,0 


115
Qadoqlash va o`rov 
materiallari 
3,0 
0,5 
0,6 
0,3 
1,2 
11,3 
Instrumentlar, xo`jalik 
asboblari va qimmat 
bo`lmagan, tez eskiruvchi 
boshqa predmetlar 
9,8 
16,7 
12,2 
19,5 
3,2 
5,6 
2. Tugallanmagan ishlab 
chiqarish va korxonada 
tayyorlangan yarim tayyor 
maqsulotlar 
24,0 
18,3 
42,2 
0,5 
9,8 
19,5 
3. Kelgusi davr xarajatlari 
va boshqa meqnat 
predmetlari 
5,8 
16,7 
2,5 
1,2 
0,2 
1,7 
Jami
Jami
Jami
Jami aylanma
aylanma
aylanma
aylanma ishlab
ishlab
ishlab
ishlab
chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish fondlari
fondlari
fondlari
fondlari
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Aylanma fondlar tuzilmasi nafaqat sanoatning turli tarmoqlarida, qattoki bir 
tarmoq va bir korxonaning o`zida qam farqlanadi. Bunday farqlanishga turli xildagi 
xom ashyo va materiallar, ishlab chiqarish texnologiyasi va texnikasidagi farqlar, 
korxonalarning geografik joylashuvi, ishlab chiqarishning tashkil etilishi va meqnat 
taqsimoti, moddiy-texnika ta`minoti sabab bo`lishi mumkin. 
Korxonalar aylanma mablag`lari tarkibi va tuzilmasiga xo`jalik yuritish 
qobiliyati va uning samaradorligiga rioya qilish qoidalari katta ta`sir ko`rsatadi. 
YA`ni korxona ishlab chiqarish zaqiralarini va aylanma mablag`larning 
ta`minlanganligini qaddan tashqari oshirishga intilmasligi zarur. Amaliyotning 
guvoqlik berishicha, bu, resurslarning qalok bo`lishiga va sun`iy tanqislikning yuzaga 
kelishiga sabab bo`ladi. SHu sababli xom ashyo va materiallarni sarflashning 
texnologik normalariga rioya qilish, ularni saqlashni to`g`ri yo`lga qo`yish, chiqitlar 
va yo`qotishlarni kamaytirish, zamonaviy va arzon materiallardan foydalanish katta 
aqamiyat kasb etmoqda. Biroq arzon materiallardan foydalanish doim qam korxona 
imkoniyatlari va xoqishidan kelib chiqavermaydi va tashqi muqit, birinchi o`rinda 
ishlab chiqarishdagi qamkorlar, baqoni shakllantirish, umumiy iqtisodiy barqarorlik 
va boshqa omillar bilan qam bog`liq bo`ladi. 
Korxona iqtisodiyotiga aylanma mablag`larning tarkibi va tuzilmasidan 
tashqari, ularni ishlab chiqarish, takror ishlab chiqarish va muomalaning turli 
bosqichlarida izlab topish katta ta`sir ko`rsatadi. Aylanma mablag`larning to`liq 
aylanishi uch bosqichdan iborat bo`lib, bu jarayonda maqsulot ishlab chiqariladi va 
sotiladi. 
Birinchi
Birinchi
Birinchi
Birinchi bosqichda
bosqichda
bosqichda
bosqichda aylanma mablag`lar pul shaklidan moddiy boyliklarning 
ishlab chiqarish zaqiralariga aylanadi, ya`ni pul - tovar (D-T). 
Ikkinchi
Ikkinchi
Ikkinchi
Ikkinchi bosq
bosq
bosq
bosqich
ich
ich
ich ishlab chiqarish, yani maqsulotni tayyorlash jarayonini o`z 
ichiga oladi. Bu bosqichda aylanma mablag`lar va birinchi o`rinda aylanma fodlar 
tugallanmagan ishlab chiqarish va yarim tayyor maqsulotlar qoliga keltirilib, tovar 
shaklini oladi (T). 
Uchinch
Uchinch
Uchinch
Uchinchiiii bosqichda
bosqichda
bosqichda
bosqichda aylanma mablag`lar tovar maqsuloti shaklida muomalaga 
kiritilib, sotiladi va yana pul shaklini oladi (T-P). 
SHu tariqa aylanma mablag`lar barcha bosqichlardan o`tib, to`liq aylanishni 
amalga oshirishini quyidagi tarzda aks ettirish mumkin: 


116
1-bosqich - pul-tovar (P-T); 
2-bosqich - ishlab chiqarish (I.CH); 
3-bosqich - tovar-pul (T-P). 
SHuni qayd qilib o`tish muqimki, korxonaning aylanma mablag`lari bir 
vaqtning o`zida uchala bosqichda qam pul mablag`lari, ishlab chiqarish zaqiralari, 
tugallanmagan ishlab chiqarish, yarim tayyor va tayyor maqsulotlar ko`rinishida 
mavjud bo`lishi mumkin. Korxonaning aylanma mablag`lari qarakati ma`lum bir 
iqtisodiy qonunlar asosida ishlashi qamda ulardan ishlab chiqarish va takror ishlab 
chiqarishning barcha bosqichlarida oqilona foydalanishni ko`zda tutishi qam muqim 
aqamiyat kasb etadi. Bu qonunlardan va aylanma mablag`lardan foydalanish 
qoidalaridan chetga chiqish aylanma mablag`larning etishmasligiga yoki 
samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin. 
8.3. 
8.3. 
8.3. 
8.3. Ayl
Ayl
Ayl
Aylanma
anma
anma
anma mablag`larni
mablag`larni
mablag`larni
mablag`larni normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish
SHakllanish manbaiga ko`ra, aylanma mablag`lar xususiy va qarzga olingan 
turlarga bo`linadi. 
Xususiy
Xususiy
Xususiy
Xususiy aylanma
aylanma
aylanma
aylanma mablag`lar
mablag`lar
mablag`lar
mablag`lar doimo korxona ixtiyorida bo`lib, xususiy resurslar, 
asosan foyda qisobiga shakllanadi. Korxonaning xususiy aylanma mablag`lari 
qatoriga ish qaqi bo`yicha qarzlar, ta`minotchilar yoki qamkorlar qarzlari, 
buyurtmachilarning tayyorlangan maqsulot uchun to`lagan pullari kabilarni kiritish 
mumkin. Bu mablag`lar xususiy mablag`larga tenglashtirilgan mablag`lar yoki 
korxonaning barqaror passivlari deb ataladi. 
Qarzga
Qarzga
Qarzga
Qarzga olingan
olingan
olingan
olingan aylanma
aylanma
aylanma
aylanma mablag`lar
mablag`lar
mablag`lar
mablag`lar doimo qarakatda bo`lmaydi qamda 
korxonaning maqsulotlarni sotishdagi qiyinchiliklar, moddiy-tovar boyliklar bilan 
ta`minlash, maqsulot ishlab chiqarish dasturini oshirib bajarish va boshqa 
vaqtinchalik eqtiyojlarni qoplash uchun foydalaniladi. Ular qatoriga bank kreditlari, 
kreditorlik qarzlari (tijorat kreditlari) va boshqa passivlarni kiritish mumkin. 
Aylanma mablag`larni boshqarish maqsulot ishlab chiqarish va sotish 
jarayonining uzluksizligini ta`minlashda aylanma mablag`lardan iloji boricha kamroq 
foydalanishda ifodalanadi. Bu esa korxona aylanma mablag`lari aylanishining barcha 
bosqichlarida mos ravishda minimal, lekin etarli tarzda ratsional taqsimlanishi 
zarurligini anglatadi. Bu vazifa o`z navbatida moddiy resurslar zaqiralari va 
xarajatlarini normalashtirish tufayli muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. 
Aylanma
Aylanma
Aylanma
Aylanma mablag`larni
mablag`larni
mablag`larni
mablag`larni normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish korxonaning uzluksiz ishlashi 
ta`minlaydigan moddiy boylik va boshqa resurslarning minimal, lekin etarli 
zaqiralarini shakllantirish uchun zarur bo`lgan pul mablag`larini aniqlashda 
ifodalanadi. U ichki zaqiralarni aniqlash, ishlab chiqarish tsikli davomiyligini 
qisqartirish va tayyor maqsulotni tezroq sotish imkon yaratadi. 
Biroq amaliyotda korxonalarning barcha aylanma mablag`lari qam 
normalashtirilmaydi. SHu sababli aylanma mablag`lar normalashtiriluvchi va 
normalashtirilmaydigan turlarga taqsimlanadi va ular qozirgi bozor munosabatlari 
sharoitlarida qam o`z aqamiyatini yo`qotmagan. 
Normalashtiriluvchi aylanma mablag`lar qatoriga korxona omborlaridagi ishlab 
chiqarish zaqiralari (xom ashyo, materiallar, yoqilg`i, unchalik qimmat bo`lmagan 


117
predmetlar va jiqozlar), tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari va 
ombordagi tayyor maqsulotlar kiritiladi.
Normalashtirilmaydigan aylanma mablag`lar, bu – xaridorlarga berib 
yuborilgan tayyor maqsulot yoki tovarlar, qisob raqamidagi pul mablag`laridir. 
Korxonalar faoliyatida barcha aylanma mablag`lar salmog`ida 70-80%ni 
tashkil qiluvchi normalashtiriluvchi aylanma mablag`lar asosiy o`rin tutadi. Aylanma 
mablag`larni normalashtirish tejamkorlik rejimiga rioya qilish va resurslardan oqilona 
foydalanish imkonini yaratadi. 
Resurslarni normalashtirish jarayonida aylanma mablag`larning norma va 
normativlari belgilanadi. 
Aylanma mablag`larning normasi, korxona moddiy-tovar boyliklarining 
minimal zaqiralarini tavsiflaydi qamda ishlab chiqarilayotgan maqsulot birligiga 
to`g`ri keluvchi pul o`lchovida, zaqira kunlari va zaqira normalarida qisoblanadi. 
Aylanma mablag`larning normativi aylanma mablag`lar normasini, normasi 
aniqlangan ko`rsatkichga ko`paytirishni ifodalaydi qamda qoidaga ko`ra, pul 
ko`rinishida o`lchanadi. U quyidagi formula asosida qisoblanishi mumkin: 
N
ay.m
qN
ich.z
Q N
t.ich 
Q N
t.m 
Bu erda: 
N
ich.z
- ishlab chiqarilgan zaqiralar normasi; 
N
t.ich 
– tugallanmagan ishlab chiqarish normasi; 
N
t.m
- tayyor maqsulot normasi. 
Aylanma mablag`larni normalashtirish va ayniqsa, moddiy resurslarni sarflash 
normalarini belgilashda quyidagi tamoyillarga amal qilish lozim: 

normalarning progressivligi va dinamikligi; 

normalarning 
iqtisodiy 
va 
ishlab 
chiqarish−texnikaviy 
jiqatdan 
asoslanganligi; 

xom ashyo, material, yoqilg`i, elektr energiyasi va boshqa resurslar 
o`lchamini to`g`ri tanlash; 

chiqit va yo`qotishlarning oldini olish; 

eskirgan normalarni qayta ko`rib chiqish qamda ularni fan-texnika taraqqiyoti 
yutuqlariga mos qolga keltirish. 
Moddiy va boshqa resurslarni normalashtirishda bir nechta usullar qo`llaniladi. 
Amaliyotda quyidagi usullar ko`proq uchraydi: 
1. O`tgan yillar davomida amalda sarflangan resurslar to`g`risidagi qisobot 
ma`lumotlarini o`rganish qamda bir necha yillar davomida ro`y bergan pasayishlarni 
qisoblashga asoslanuvchi statistika-tajriba usuli. 
2. Laboratoriya tajribalariga asosan yaratilgan qamda instrumentlar va 
yordamchi materiallar sarflanishi normasini aniqlashda qo`llaniluvchi -
laboratoriya−texnikaviy usuli. 
3. YUzaga kelgan ishlab chiqarish sharoitlaridan tashqari boshqa 
korxonalarning ilg`or tajribalari va yutuqlarini qam qisobga olish imkonini beruvchi, 
moddiy resurslardan foydalanishni normalashtirishning mukammalroq usuli 
qisoblanuvchi – qisob-taqliliy usuli. 


118
Korxona aylanma mablag`larini normalashtirish tadbirlari ishlab chiqarish 
zaqiralarini normalashtirish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiqarishning optimal 
kattaligi, tayyor maqsulot qoldiqlari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash bilan 
bog`liq vazifalarni echishga olib keladi. 
Ishlab
Ishlab
Ishlab
Ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish zaqiralarini
zaqiralarini
zaqiralarini
zaqiralarini normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish,,,, korxonaning uzluksiz faoliyat 
yuritishini ta`minlash maqsadida amalga oshiriladi. Agar ishlab chiqarish zaqiralari 
normativlardan past bo`lsa, ishlab chiqarish jarayonining izdan chiqishi, ishchi kuchi 
va uskunalarning bekor turib qolishi, korxonaning ishlab chiqarish va iqtisodiy 
ko`rsatkichlari pasayishiga olib kelishi mumkin. SHu bilan bir paytda, ishlab 
chiqarish zaqiralarining belgilangan norma va normativlardan oshib ketishiga qam 
yo`l qo`ymaslik kerak, chunki bu mablag`larning “muzlab” qolishiga va natijada 
korxona va davlatning zarar ko`rishiga olib keladi. 
Ishlab chiqarish zaqiralari joriy, sug`urta (kafolatli), tayyorlov (texnologik) va 
mavsumiy turlarga bo`linadi. 
Joriy
Joriy
Joriy
Joriy zaqira
zaqira
zaqira
zaqira −



bu, materiallar etkazib berish oralig`ida ishlab chiqarishni 
moddiy resurslar bilan ta`minlash uchun zarur bo`lgan zaqiradir. Joriy zaqiralar 
material etkazib berish davri, oralig`i qamda xom ashyo va boshqa materiallarning 
sutkalik sarflanishiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`ladi. 
Misol
Misol
Misol
Misol.... Non kombinati bir sutkada 10 tonna un sarflaydi, tegirmondan esa bir 
oyda bir marta un qabul qiladi. YA`ni etkazib berish oralig`i 30 kunni tashkil qiladi. 
Demak, unning maksimal darajadagi joriy zaqirasi 300 (10x30) tonnani, o`rtacha 
joriy zaqirasi 150 (10x30:2) tonnani, un qar o`n kunda etkazib berilgandagi minimal 
joriy zaqirasi esa 50 (10x10:2) tonnani tashkil qiladi. 
SHu tariqa joriy zaqiralar qajmi ko`p jiqatdan etkazib berish oralig`iga bog`liq 
bo`ladi: oraliq qanchalik kichik bo`lsa, zaqira shunchalik kam bo`ladi. Bundan kelib 
chiqqan qolda joriy zaqira miqdorini quyidagi formula asosida topish mumkin: 
Z
max
q M
o`r
x T
t.ts
Bu erda: 
M
o`r
– ushbu materialdan o`rtacha sutkalik foydalanish miqdori (T., dona); 
T
t.ts
– etkazib berish oralig`i yoki ta`minot tsikli, kunlar.
Sug`urta
Sug`urta
Sug`urta
Sug`urta (
(
(
(kafolat
kafolat
kafolat
kafolat) 


) zaqirasidan
zaqirasidan
zaqirasidan
zaqirasidan ta`minotda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan 
uzilishlar yoki ko`zda tutilmagan qolatlarda foydalanish mo`ljallanadi. Ko`pincha 
sug`urta zaqirasining miqdori joriy zaqira normasining 50% miqdorida belgilanadi 
qamda quyidagi formula asosida qisoblanadi: 
Z
str
q M
o`r
x (T
1
Q T
2
Q T
3
Q T
4

Bu erda: 
T

– materialni yuklash uchun ketadigan vaqt; 
T

– materiallar yo`lda bo`ladigan vaqt; 
T

– materiallarni omborga qabul qilish vaqti; 
T

– materiallarni foydalanishga tayyorlash vaqti. 
Sug`urta zaqirasi omborda joriy zaqira bilan birgalikda saqlanadi qamda undan 
umuman farq qilmasada, aloqida qisobga olinadi va faqat korxona raqbariyatining 
ruxsati bilangina sarflanadi. 


119
Tayyorlov
Tayyorlov
Tayyorlov
Tayyorlov (
(
(
(texnologik
texnologik
texnologik
texnologik) 


) zaqirasidan
zaqirasidan
zaqirasidan
zaqirasidan xom ashyo va materiallarni ishlab 
chiqarishga kiritish uchun tayyor qolga keltirishda foydalaniladi. Bunday zaqiralar 
ishlab chiqarishning o`ziga xos xususiyatlari va texnologiyalariga ega bo`lgan 
korxonalardagina yaratiladi. Bunday korxonalar qatoriga yog`-moy kombinati, 
yog`ochni qayta ishlash korxonasi kabilarni kiritish mumkin. Mazkur qollarda 
tayyorlov zaqirasi miqdori tayyorlov texnologiyasi va operatsiyalariga mos qolda 
normaga solinadi. 
Mavsumiy
Mavsumiy
Mavsumiy
Mavsumiy zaqiralar
zaqiralar
zaqiralar
zaqiralar asosan uchta sababga ko`ra yuzaga keladi: birinchidan, 
xom ashyo tayyorlashning mavsumiyligi; ikkinchidan, uni iste`mol qilishning 
mavsumiyligi; uchinchidan, materiallarni etkazib berishning mavsumiyligi. 
Mavsumiy zaqiralar qajmi xuddi joriy zaqiralar qajmi kabi, o`rtacha bir sutkada 
iste`mol qilish va mavsumiy zaqiralar yaratilishi lozim bo`lgan vaqtga asosan 
aniqlanadi. 
Ishlab chiqarish zaqiralarini normalashtirish, ishlab chiqarishda qo`llaniluvchi 
qar bir meqnat predmeti (xom ashyo va materiallar, yordamchi materiallar va 
boshqalar) uchun aloqida amalga oshiriladi qamda bu o`z navbatida ishlab chiqarish 
zaqiralarini yaratishda aylanma mablag`larga bo`lgan eqtiyojni aniqlashga asos bo`lib 
xizmat qiladi. 
Misol
Misol
Misol
Misol.... Poyabzal ishlab chiqaruvchi korxonada (xarajatlar smetasiga ko`ra) 1 
chorak uchun180 ming so`m miqdordagi xom ashyo va asosiy materiallarni 30 kunlik 
zaqira normasida; 54 ming so`m miqdordagi yordamchi materiallarni 40 kun zaqira 
normasida; 27 ming so`m miqdoridagi qadoqlash va o`rov materiallaridan 20 kun 
zaqira normasida sarflash ko`zda tutilgan. Bunday sharoitlarda asosiy vositalar 
normativi (eqtiyoji) quyidagicha bo`ladi: 
Xom ashyo va asosiy materiallar 
bo`yicha 
ñûì
ìèíã 
60
30
90
180
=
х
Qo`shimcha materiallar bo`yicha 
ñûì
ìèíã 
24
40
90
54
=
х
Qadoqlash 
va 
o`rov 
materiallari 
bo`yicha 
ñûì
ìèíã 
6
20
90
27
=
х
Tugallanmagan
Tugallanmagan
Tugallanmagan
Tugallanmagan ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarishni
chiqarishni
chiqarishni
chiqarishni normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish
normalashtirish.... Tugallanmagan ishlab 
chiqarish bo`yicha aylanma mablag`lar normativini aniqlash korxona faoliyatidagi 
eng murakkab va ko`p meqnat talab qiluvchi jarayon qisoblanadi. Tugallanmagan 
ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarishning turli bosqichlarida - xom ashyoni texnik 
nazorat bo`limi (TNB) tomonidan qabul qilishdan to tayyor maqsulot omboriga 
topshirgunga qadar ishlov berilayotgan maqsulotlarni ko`rsatshi mumkin. 


120
Tugallanmagan ishlab chiqarish bo`yicha aylanma mablag`lar normativi 
miqdori quyidagilarga bog`liq bo`ladi: 
1.Maqsulot ishlab chiqarish qajmi. 
2.Maqsulot ishlab chiqarish uchun sarflanuvchi joriy xarajatlar, ya`ni tannarx. 
3.Xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishga kiritish vaqtidan to tayyor 
maqsulot chiqishigacha bo`lgan ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi. Ishlab 
chiqarish tsiklining davomiyligini topishda quyidagi formuladan foydalaniladi: 
тан
транс
контр
техн
ц
ич

Yüklə 1,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin