Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

3.11. Lazer  planalması (LP) 
 
Lazer planalması qeydə alınmış dalğa uzunluğu ilə monoxromatik 
şüalanmanın istifadəsinə əsaslanır. Lazerin dalğa uzunluğunun sabitliyi yer və 
başqa planetlərin orbital parametrlərini dəqiqləşdirməyə, yer qabığının müxtəlif 
bloklarının dəyişməsini təyin etməyə imkan yaradır. 
Lidar spektrometriyasından geoloji məqsədlər üçün istifadə edilir ki, bu da 
impulsun şüalanma mənbəyindən (lazer) qidalanan fəal planalma qrupuna daxildir. 
Lidar spektrometriyası – Müasir geoloji fəal obyektlərin üzərində 
konsentrasiya yaratmış mikroelementləri və ya onların birləşmələrini aşkar 
etmək məqsədilə, atmosferin üst qatlarında aparılan geokimyəvi planalmadır. 
Üsulun mahiyyəti - Atmosferin üst qatlarını  fəal zondlamaq və distansion 
spektral analizin nəticələrini qeyd etməkdən ibarətdir. 
Lazer texnikasının təkmilləşdirilməsi onun geoloji məqsədlərlə istifadəsi 
üçün yeni imkanlar açır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

37 
 
IV. GENERALİZASİYA SƏVİYYƏSİNƏ GÖRƏ 
 KOSMİK PLANALMA MATERİALLARININ NÖVLƏRİ 
 
Kosmik planalma materiallarını generalizasiya səviyyəsi, müşahidə dərə-
cəsi və həlletmə imkanlarına görə - Qlobal, kontinental, reqional, lokal və dəqiq 
növlərə ayırmaq olar. 
Qlobal kosmik şəkillər APS-ləri başqa planetlərə uçarkən böyük, yüksək-
likdən əldə edilir. Qlobal kosmik şəkillərdə Yerin yarımkürələri və ya yer səthinin 
böyük bir sahəsi  əks olunur (şəkil 7). Qlobal kosmik şəkillər 1:50 000. 000 
miqyasdan kiçik neqativlərdən alınır ki, onların da həlletmə imkanları bir çox 
kilometrlədir. Qlobal şəkillər, yer kürəsinin sferikliyi, atmosfer dumanının və bulud 
örtüyünün təsirindən təhrif olması hesabına təsvirin nəzərə çarpacaq deformasiyası 
və perspektivliyi ilə fərqlənir. Geologiyada qlobal kosmik şəkillər iri geotektonik 
strukturların qırışlıq qurşaqların, qədim və cavan platformaların qalxan və 
plitələrinin qarşılıqlı  əlaqələrinin öyrənilməsi, ayrı-ayrı qitələrin sərhədlərinin 
təyini,yer kürəsinin ümumi geoloji xəritəsinin tərtibi və  dəqiqləşdirilməsi üçün 
istifadə edilir. Bü şəkillərlə uzunluğu minlərlə kilometr olan xətti strukturların və 
diametri bir neçə yüz kilometrə  bərabər kontinental əhəmiyyətli dairəvi 
əmələgəlmələrin tam dəqiqliklə aşkarı mümkündür. 
Kontinental kosmik şəkillər bir neçə min km yüksəklikdən, YSP-dən və 
İKG-dən aparılan televiziya, şəkilçəkmə və radiolokasiya (RL) planalmalarının 
köməyi ilə əldə olunur. 
Adətən, böyük təhrifli, kontinental səviyyəli generalizasiyaya malik şəkil-
lərin həlletmə imkanları bir neçə km-ə bərabər olduğundan, onlar böyük sahələ-
rin tədqiqatında yararlıdır (şəkil;8) və ayrı-ayrı qitələrin geoloji xəritəsinin 
tərtibində və dəqiqləşdirilməsində istifadə edilə bilər. 
 
Şəkil 7. Yerin AMC  “Zond-7” ilə  70  km-ə yaxın məsafədən  alınmış , qlobal 
səviyyəli generalizasiyaya  malik kosmik  şəkli (KŞ). 

38 
 
Reqional kosmik şəkillər yüz min kvadrat kilometrlərlə sahəni əhatə edir. 
Onlar iri platforma qurumlarını  və  qırışıq sahələri sərhədləndirməyə, iri 
lineament sistemlərini, müxtəlif mənşəli və diametrli dairəvi strukturları 
deşifrələməyə imkan verir və ifrat dərəcədə yüksək həlletmə qabiliyyətinin 
olması ilə fərqlənir. 
 
Şəkil 8. Mərkəzi  Avropanın ərazisini  əhatə  edən kontinental  səviyyəli 
generalizasiyaya  malik  kosmik  şəkil (KŞ). 
 
Regional kosmik şəkillər tektonik və geomorfoloji rayonlaşdırmada, geo-
loji məzmunlu ortamiqyaslı xəritələrin tərtibində müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. 
Onlarda  ənənəvi üsullardan fərqli olaraq, dərinlik strukturlarını öyrənməyə 
imkan yaradan “işıqlandırma” (nüfuzetmə) effekti aşkar edilir. Regional kosmik 
şəkillərlə müxtəlif strukturformasion kompleksləri, deşifrələmək və  bəzi qırıl-
ma, pozulmalırının kinematik səciyyəsini təyin etmək mümkün olur. Bu kate-
qoriyalı kosmik şəkillər xalq təsərrüfatında istifadə edilən planalma materialla-
rının  əksər hissəsinə aiddir. Bu şəkillər  İKG-lər, yerin “Salyut” tipli USS-lar 
(şəkil 9), “Meteor” seriyalı meteoroloji peykləri və s. ilə çəkilir. Onların çatış-
mayan cəhəti şəkillərin yer səthinin sferikliyindən irəli gələn təhrifi və bununla 
əlaqədar olaraq, müxtəlif miqyaslı olmasıdır. Bu tip şəkillərin üstünlüyü görü-
nüş sahəsinin genişliyi, kiçik detalların ümumiləşdirilməsi və yüksək informa-
siya qabiliyyətinin olmasıdır. 
Lokal kosmik şəkillər də, regional kosmik şəkillər kimi çox geniş yayıl-
mış materiallardır. Onlar xalq təsərrüfatında, o cümlədən geologiyada işlədilən 
şəkillərin 90%-dən çoxunu təşkil edir. Bu şəkillərin çəkilmə yüksəkliyi 150-300 
km,  əhatə sahəsi 100 min km
2
, həlletmə imkanları on metrlərlədir. Planalma 
(şəkilçəkmə)  İKG-dən və ya avtomatik fotokameralarla, YSP-dən isə  teleka-
mera və skanerlərlə aparılır. Lokal kosmik şəkillər, strukturformasion və maddi 
kompleksləri ayırma və sərhədləndirməyə, geoloji formaların daxili strukturunu 
açmağa, müasir geoloji prosesləri, qırılma, pozulmalarının kinematikasını, 

39 
 
qırışıqlıq və qırılma strukturları arasındakı əlaqəni, vulkanik və intruziv fəaliy-
yəti öyrənməyə imkan verir. Onlar geoloji məzmunlu irimiqyaslı  xəritələrin 
tərtibi və dəqiqləşdirilməsində istifadə edilir. Regional və lokal səviyyəli gene-
ralizasiya olan şəkillərlə aparılan birgə iş daha çox məlumat verir. Birincilər - 
geniş əhatə, ikincilər isə yüksək fotoinformativliyə malikdir. 
Dəqiq kosmik şəkillər uzun fokuslu obyektivlərin köməyi ilə alınır. Onlar 
məlumatlılığına görə yüksəklik aerofotoşəkillərlə çox yaxındırlar və belə 
şəkillərdən istifadə etməklə, lokal kosmik şəkillərdə  aşkar edilmiş geoloji 
sərhədlər, intruziv massivlərin hüdudları və s. dəqiqləşdirilir, bəzən isə dərinlik 
strukturları aydınlaşdırılır. 
 
Şəkil  9. Regional səviyyəli generalizasiyaya  malik kosmik  şəkil (KŞ). Krım  
yarımadası.  “Salyut-4”. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

40 
 
V. BAŞLANĞIC MƏLUMATLARIN İLKİN İŞLƏNİLMƏSİ VƏ 
ŞƏKİLLƏRİN GEOLOJİ MƏQSƏDLƏRLƏ ÇEVRİLMƏSİ 
 
5.1. İlkin işlənilmə məsələləri 
 
Distansion cihazlarla alınmış məlumatların əksəriyyətinin sürətlivizual və 
ya avtomatik deşifrələnməsi mümkün deyildir. Yüksəklikdəki daşıyıcılarda 
quraşdırılmış ötürücülər ilkin məlumatı aşağıdakı formalarda qeydə alır: 
a) maqnit lentinə yazılmış siqnallar (işarələr); b) rəqəmli formaya 
çevrilmiş maqnit lentinə yazılmış analoq siqnallar; c) neqativlər.  
Bu məlumatlardan sonrakı istifadə  aşağıdakı formalardan birinə çevril-
məklə həyata keçirilir: a) pozitiv şəkillər və ya fotodiapozitivlər; b)
 
Kompyüter 
proqramlarında işləmək üçün yararlı, maqnit lentinə yazılmış rəqəmli məlumat-
lar; c) Kompyüter proqramlarında qurulmuş diaqramlar və qrafiklər; d)maqnit 
lentindəki analoq yazılar. 
Beləliklə, məlumatların ilkin işlənilməsində üç əsas  əməliyyat mövcud-
dur: 1) fotoqrafik işlənilmə; 2) maqnit lentinə yazılmış siqnalların analoqdan 
rəqəmli formaya çevrilməsi və kompyüter proqramlarında işləmək üçün yararlı 
yazının alınması; 3) şəklin rəqəmli formada göstərilməsi və  əksinə, rəqəmli 
formada yazılmış məlumatlardan şəklin alınması. 
 Məlumatların ilkin işlənilməsinin davamı - Şəkil formalaşarkən miqyas 
təhrifini dəf etmək üçün onların korreksiyası, məlumatı verərkən və qeyd edər-
kən yaranmış maneənin aradan qaldırılması, şəkillərin sıxlığına görə düzülməsi, 
ziddiyyətin azaldılması  və ya artırılması  və s. ibarətdir. Bu əməliyyatlar, 
praktiki olaraq, avtomatik rejimdə aparılır. Ona görə də, hesablayıcı kompleks 
daxil olmaqla, mürəkkəb cihazlar tələb olunur. 
 
5.2. Geoloji məqsədlər üçün şəkillərin çevrilməsi 
Yer səthinin geoloji deşifrələmədə tətbiq edilən ilkin işlənmiş və korrektə 
olunmuş  şəkillərinin, o cümlədən digər qrafik materiallarının çevrilməsi, dis-
tansion zondlamanın qarşısında qoyulmuş geoloji problemlərin həllinə xidmət 
edən müəyyən xüsusiyyətləri daha əyaniləşdirmək və ya gücləndirmək məqsədi 
daşıyır. Bu zaman müxtəlif məsələlər həll olunur ki, onlardan daha geniş 
yayılanlar aşağıdakılardır: l) rəng çalarına görə təsvir elementlərinin ayrılması; 
2) həndəsi səciyyələrinə görə obyektlərin ayrılması; 3) spektrin müxtəlif 
hissələrində onun parlaqlıq xassəsinə görə ümumiləşdirilmiş (sintez edilmiş) 
şəkillərin alınması  və geoloji obyektlərin ayrılması; 4) şəkillərdə elementlərin 
statistik xüsusiyyətlərinə görə obyektlərin ayrılması (bir və ya bir neçə  şəklin 
təhlili nəticəsində); 5) digər məlumatlarla müqayisəni asanlaşdırmaq məqsədilə 
şəkillərin uyğun formaya çevrilməsi; 6) əlavə  səsləri dəf etmək və lazımı 
siqnalların miqdarını artırmaqla şəkillərin çevrilməsi (şəkil 10). 

41 
 
 
Şəkil  10. Optik  filtrasiya üsulu  ilə  verilmiş  uzunluğun lineamentlərinin  
ayrılması (V.B.Komarova  görə). 
Lineamentlərin sxemi (a) və onun filtrasiya olunmuş  təsvirləri: lineamentlərin  şimal- 
şimali-qərb 355
0
 (b) , şərq- şimali-şərq 85
0
 (c) və şimal-qərb 300
0
 (d) diapazonlarda  
uzunluqla.  
 
5.3. Kosmik şəkillərin vizual geoloji 
deşifrələnməsində zəruri texniki vasitələr 
 
Orta  və dəqiqmiqyaslı kosmik şəkillər böyük (60-70 %) əhatəyə malikdir 
ki, bu da stereoeffekt yaratmaq üçün lazım olan sterocütün tərtibinə imkan 
yaradır. Qlobal miqyaslı  şəkillər təcrübi olaraq, stereoeffekt vermir. Kosmik 
şəkillərin deşifrələnməsində, aeroşəkillərlə  işlərkən, müəyyən cihazlardan 
istifadə edilir ki, bunlar da əsasən stereoskop, interpretoskop və stereometr-
lərdir. Lakin kosmik şəkillərin vizual alət üsulu ilə deşifrələnməsində  nəzərə 
almaq lazımdır ki, onlar obyektin əhəmiyyətli optik generalizasiyasına və 
böyük görüş sahəsinə malikdir.  
Stereoskoplar. Kosmik şəkillərin geoloji deşifrələnməsində aşağıdakı tip 
stereoskoplardan istifadə edilir: - Linzalı, güzgülü və güzgülü-linzalı. 
Linzalı stereoskop - Sadə optik sistem olub, xüsusi dayağa bərkidilmiş 
eynək və ya lornet şəkilli iki linzadan ibarətdir. Linzaların mərkəzləri arasın-
dakı məsafə 60-70 mm olur. Stereoskopun obyektləri 7 dəfə böyütmə qabiliy-
yətinə malikdir. Linzalı stereoskoplar çöl şəraitində işləmək üçün çox əlveriş-
lidir. Lakin stereoeynək və lornetlər kiçik bir sahənin stereoşəklini göstərir və 
müşahidəçinin görmə orqanlarını tez yorur. 
Güzgülü stereoskoplar sadə optik cihaz olub, çöl şəraiti üçün çox əlveriş-
lidir. Onlar, xüsusən şəkillərin quraşdırılması və fotosxemlərlə iş zamanı daha 
yararlıdır. “Siklop” güzgülü stereoskop şaquli dayaq üzərində bir-birinə nisbə-
tən 15
0
 bucaq altında  yerləşmiş iki güzgüdən ibarətdir.  Şaquli dayağın alt his-

42 
 
səsi iki müstəvidən ibarətdir. Sağ müstəviyə sağ şəkil bərkidilir, stola nisbətən 
30
0
 bucaq altında yerləşən tərpənən sol müstəvidə isə  şəklin sol stereocütü 
yerləşdirilir. Sol şəklə  güzgülərlə, sağ şəklə isə adi gözlə baxılır.    
Kosmik  şəkilləri deşifrələmək üçün istifadə edilən güzgülü-linzalı ste-
reoskoplar hərəkət edən dörd ayaqla təmin olunmuş, ümumi lövhəyə  bərki-
dilmiş  və horizontal müstəviyə nisbətən 45
0
 bucaq təşkil edən iki cüt paralel 
yerləşmiş güzgülərdən ibarətdir. Hazırda “ZDS – 1”güzgülü – linzalı stereoskop  
hərəkətsiz və ya səyyar fotolaboratoriyalarda kəsilmiş və kəsilməmiş aerofilm-
lərə, onlardan ölçüsü 53 sm olan, izi alınmış stereocüt təşkil edən  şəkillərə 
stereoskopik baxmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.   
“ZLS – 1” stereoskopu baxış cihaz stolunun və yaxud eni 510 min-dən az 
olmayan hər hansı bir hamar stolun üzərində qurulur. Cihaz fotoşəkilləri deşifrə 
etmək üçün əks olunan işıqda işləyən sərbəst işıqlandırıcı ilə təchiz edilmişdir 
və binokulyarla və ya binokulyarsız işləyə bilir. Belə ki, binokulyarsız işləyər-
kən, sahəni az böyütməklə əhatə sahəsi genişlənir, binokulyarla iş zamanı  isə 
əhatə sahəsi kiçilir, lakin böyütmə 5 dəfə artır. 
İnterpretoskop birinci dərəcəli hərəkətsiz optik cihaz olmaqla, stereocüt 
şəkillərə əks olunan işıqda, neqativlərə isə keçən işıqda baxmaq üçündür;   şə-
killəri 15 dəfə böyüdə bilir və stereomodellərlə eyni zamanda iki müşahidəçinin 
baxmasına imkan yaradır (məşvərət variantı).   
Süxurların yarım elementlərini, formasiyaların qalınlığını və digər kəmiy-
yət ölçülərini təyin etmək üçün geoloji stereometrdən istifadə edilir.  Kosmik 
şəkillərdəki sərhədləri topoqrafik xəritəyə köçürmək üçün “Lyuts” adlı cihaz-
dan istifadə olunur. Bu cihaz topoqrafik xəritə və şəkli eyni zamanda görməyə 
imkan verir. Bu cür cihazlardan biri də radialpantoqrafdır (RP-3). Cihazın əsas 
hissələrindən biri üzərinə kosmik şəkil bərkidilən prizmadır. Stolun üzərində 
yerləşən xəritə  və kosmik şəkildəki eyni nöqtələr prizmanı  əyməklə üst-üstə 
salınır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

43 
 
İ k i n c i    h i s s ə 
 
KOSMİK İNFORMASİYANIN GEOLOJİ TƏHLİLİ 
 
VI. GEOLOJİ DEŞİFRLƏNMƏNİN ƏSAS ANLAYIŞLARI   
VƏ ÜSULLARI 
 
Distansion zondlama materialları  məlumatların toplanması, işlənməsi və 
onların qeydiyyatından ibarət böyük bir sistemin tərkib hissəsidir. Düzgün təş-
kil edilmiş sistemkosmik daşıyıcıların orbitləri və  məlumatvericilərinin seçil-
məsinə, ilkin materialların toplanması, yerüstü komplekslərə verilməsi, işlənil-
məsi və  təqdim olunan materialların tipinin xarakterini əsaslandıran müəyyən  
geoloji məsələlərin həllinə doğru yönəldilməlidir. 
 
6.1. Distansion geoloji zondlamanın prinsipial sxemi 
 
11-ci şəkildə distansion zondlama sisteminin sadələşdirilmiş sxemi təsvir 
edilmişdir. Sistem bir neçə qarşılıqlı  əlaqəli elementlərdən və ya bloklardan 
təşkil olunmuşdur. 
Səhnə - Vericilərin qarşısında olan sahədir və ümumiyyətlə, sistemin ya-
radılmasında səhnənin geoloji modelinin qurulmasına xidmət edir. Səhnənin 
məsafədən öyrənilməsi onun fiziki sahə mahiyyətindən irəli gəlir.  Əksər hal-
larda işıqlandırma və ya elektromaqnit dalğalarının  əks olunmasından istifadə 
edilir. Bu zaman passiv (Günəş) və ya fəal (lazerlər, radiolakatorlar) işıqlandır-
ma mənbəyi lazım olur. 
Fiziki sahələr, yüksəklik kompleksinin daxilindəki vericilərlə ölçülür. Bu 
vericilər ölçməkdən  əlavə, məlumatları ilkin işləmə  və yerəötürmə rolunu da 
oynayır. Elektromaqnit siqnallarında kodlaşdırılmış  və ya bərk kütlə daşıyıcı-
larına, (fotolent, maqnit lenti və s.) yazılmış məlumatlar yerüstü komplekslərə 
göndərilir ki, burada da onlar qəbul olunur, işlənilir və saxlanılır. 
 
Şəkil  11. Distansion  geoloji  sxem. 

44 
 
Adətən məlumatlar işləndikdən sonra, lent kadrları formasında yazılır və 
distansion zondlama materialları kimi verilir. Ənənəyə görə onlar kosmik şəkil-
lər adlandırılır. Bu materiallardan istifadə edən şəxs öz təcrübəsinə əsaslanaraq, 
distansion zondlama materiallarını təhlil və interpretasiya edərək, səhnənin geo-
loji modelini yaratmaqla, qarşıya qoyulmuş problemin qeydiyyat formasını hə-
yata keçirir. Modelin dəqiqliyi sonuncu model ilə  səhnənin müqayisəsi və ya 
identifikasiyası (eyniləşdirilməsi) ilə yoxlanılır.  İdentifikasiya sistemi qapayır 
və materialların yararlı istifadəsinə zəmanət verir. 
Distansion zondlama sistemləri iki variantda: Təsvirə (şəklə) və ədədlərə 
istiqamətlənmiş hazırlanır. Birinci variantda distansion materiallar istifadəçiyə  
kosmik  şəkillər formasında verilməklə, vizual deşifrə üçün nəzərdə tutulur. 
İkinci variant isə geoloji və digər görüntüləri avtomatik (kompüterlə) araşdır-
mağı nəzərdə tutur. 
Distansion zondlamanın  əyani (obraz) və  ədədi variantları bir-birini ta-
mamlayır. Vizual analiz və kosmik şəkillərin geoloji interpretasiyası obrazların 
avtomatik araşdırma texnologiyasının sonradan yaranmasına, proqressiv (və 
baha) texniki təminatla bağlı olmasına baxmayaraq, öz qabaqcıl mövqelərini 
saxlayır. Bunun səbəbini dərk etmək üçün, distansion zondlama materiallarının 
avtomatik və vizual deşifrələnmənin  əsasını  təşkil edən prinsipləri müqayisə 
etmək lazımdır. 
 
6.2. Distansion  zondlama  materiallarının avtomatik   
deşifrələnməsinin prinsipləri 
 
Fiziki sahələr müəyyən formada nizamlandığı üçün, onunla əlaqədar olan 
səhnə haqqında faydalı məlumat əldə edilir. Bu nizamlanma elektromaqnit şüa-
lanması üçün (xüsusi və ya əks olunan) bir neçə parametrə aid olur. Elektro-
maqnit  şüalanmasının sahəvi nizamlanmasına görə, biz təsviri strukturlaşmış 
ayrı-ayrı sahələrə parçalanmış kimi təsəvvür edirik ki, bunlar da səhnəni 
formalaşdıran geoloji obyektlərlə müqayisə edilə bilər. Spektral nizamlanma isə 
səhnə  və onun ayrı-ayrı hissələrində spektrin müxtəlif sahələrində parlaqlıq 
olarkən özünü göstərir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qeyri - bircinsli 
səthlərin spektral səciyyələri adətən bir-birinə uyğun gəlmir. Spektr parlaqlığı 
ölçülən nöqtələr dəyişdikcə, o, qanuna uyğun yeniləşir və  hər bir sahənin bu 
göstəricisi vericinin fəzadakı yerindən asılıdır. Belə ölçülər toplusuna inteqral 
deyilir. Deşifrələyən sistem təsnif olunacaq şəkildə xeyli sayda ölçülər aparır və 
bu ölçülər obrazlar lüğətindəki etalon ölçülərlə müqayisə edilir. Lüğət 
elementlərinə uyğun gələn və ya ona yaxın olan ölçülər lazımi təsnifatı verir. 
Fərz edək ki, distansion zonlama məlumatlarına görə, iki tip obyekti 
ayırmaq lazımdır. Məsələn:( əhəngdaşları və qranitlər və ya çınqıllar və qumlar 
və s.). Müxtəlif obyektlər, fərqli spektral səviyyəyə malikdir. 12-ci şəkildə 

45 
 
fərqləndirilməsi lazım olan A və B obyektlərinin mümkün spektral əyriləri 
göstərilmişdir.  
Belə ortaya düşmüş  əyriləri laboratoriya və çöl tədqiqatları zamanı eks-
perimental yolla alırlar. Göstərilən əyrilər dalğa uzunluğunun iki intervalında: 

1 
və 

2
 yaxınlığında, bir-birindən nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqlənir. Bu fərqi 
bir - birindən seçilən avtomatik sistemlərin qurulmasında istifadə etmək olar. 
Bundan ötrü, ölçü kompleksi 

1 
və 

2
 dalğa uzunluğundakı səhnənin əks olunan 
izini (məsələn, parlaqlığını) ölçməlidir, dərkedici sistem isə onları koordinat 
müstəvisinə  gətirməklə, bu ölçuləri müqayisə etməlidir (

1
 – dalğasında  əks 
olunan izi, 

2
- dalğasında  əks olunan izi). Əgər səhnəni yalnız göstərilən iki 
sinif obyektləri formalaşdırırsa, onda biz A və B ətrafında qruplaşan və müəy-
yən statistik paylanmaya malik olan iki fərqələnən nöqtə yuvaları (klaster) 
almış oluruq. Dərkedici sistem hər hansı bir sahənin təsnifatını onun nöqtələ-
rinin  əks olunan izini bu və ya digər klasterə aid etməklə həll edir. Bu da sadə 
statistik təhlil üsulu ilə aparılır. Məsələn (klasterin mərkəzinə qədər olan məsafə 
ilə qiymətləndirilir). 
Müasir hesablayıcı texnika, dərk etmək üçün nəinki iki, hətta bir neçə 
spektral diapazon istifadə etməyə  və uyğun olaraq, ikiölçülü deyil, çoxölçülü 
əks olunan iz sahəsi qurmağa imkan yaradır ki, bu da dərketməni yaxşılaşdırır. 
Beləliklə, “öyrədən” adlandırılan çoxölçülü sahədə həllin (nəticənin) sər-
hədini təyin etmək üçün bir neçə seçimin istifadəsi əsas üsuldur. Bu da distan-
sion zondlama məlumatlarının təhlilinə kəmiyyətcə yanaşma bazası olmuşdur. 
Bu halı nəinki spektral, hətta daha mürəkkəb məkan və zaman ölçüləri üçün də 
istifadə etmək olar. 
 
Şəkil 12. Obyektlərin spektral xarakteristikalarının  ölçü məlumatlarına  görə 
əksolunmanın  ikiölçülü  fəzasının  tərtibi. 
 
6.3. Vizual deşifrələmənin prinsipial sxemi 
 
Geoloq – İnterpretatorun fəaliyyəti ilə avtomatik dərkedici sistemin işi 
arasında bir növ analogiya görmək mümkündür. Tədqiqatçı təsvirləri analiz edir 
(ölçür), müəyyən daxili eyniliyə malik olan nöqtə  yığımlarını ayırır, aşkar 
edilmiş obrazları öz yaddaşındakı ideallaşdırılmamış obrazlarla müqayisə edir, 

46 
 
bunun  əsasında ilkin obrazları  təsnifatlaşdırır. Hətta insannın və kompüterin 
işlərinin bir növ formal müqayisəsində  də insan fəaliyyətinin üstünlüyü aydın 
görünür. Birinci, onun distansion zondlama nəticələri haqqında xeyli məlumatı 
effektiv almaq, yadda saxlamaq və onları işlətmək məqsədilə bilik və təcrübə-
sindən istifadə edərək, məlumatları seçmək üçün anadangəlmə qabiliyyətinin 
olmasıdır. Hələlik insanı, hətta nisbətən sadə geoloji məsələlərin həllində isti-
fadə edilən distansion zondlama sistemindən kənarlaşdırmaq olmaz. Dərketmə 
və görmə məlumatının işlənilməsi prosesi hələ zəif öyrənilmişdir, tədqiqatçının 
gözünün optik, obyektiv beyninin isə  təsviri proyeksiyalaşdıran ekran kimi 
təsəvvür edilməsinə baxmayaraq, onlara “sadə əks” kimi yanaşmaq olmaz. 
Distansion ölçmənin məlumat forması kimi təsəvvür edilən “kosmik şə-
kil” anlayışının və kosmik şəkillərin tədqiqatçı tərəfindən görülməsinin nəticəsi 
olan “kosmik təsvirləri” bir-birindən seçmək lazımdır. 
13-cü
 
şəkildə
 
vizual
 
geoloji deşifrələmənin prinsipial sxemi göstərilmişdir. 
Sistemin girişində səhnənin ölçü məlumatlarının əsasında yaranmış kadr forma-
sında olan kosmik şəkillər durur. Şəkil tədqiqatçı tərəfindən qavranılır. Dərket-
mə fasiləsiz olaraq, bilik mənbəyinə müraciəti nəzərdə tutur. Dərketmənin nəti-
cəsində kosmik təsvir alınır. Bu da bilik mənbəyinin köməyi ilə səhnənin spesi-
fik modelinin formalaşmasına gətirib çıxarmağa zəmin yaradır. Alınmış model 
bu və ya digər formada (sxemlər, xəritələr, yazma (təsvir) və s.) qeyd edilir, 
sonra səhnənin və modelin uyğunluğu çöl tədqiqatları  və ya digər üsullarla 
yoxlanılır. Müqayisə edildikdən və uyğun korrektədən sonra model deşifrə 
materialı son məhsul kimi hazırlanır. 
İndi də bu sxemin müəyyən elementlərinin bəzi xüsusiyyətlərini nəzərdən 
keçirək. 
 
Şəkil 13. Vizual  geoloji  deşifrələmənin  prinsipial  sxemi.