Microsoft Word maq al-fargoniy ziyouz com doc

II. Ilmiy g‘oyani fikriy eksperiment usuli bilan isbotlash mumkin 

 

Odatda, ilmiy g‘oya, avvalo, gipoteza shaklida ta’riflanadi, deyiladi. Bu gipoteza to‘qmi yoki 

puchmi, bu masalani amaliyot hal qilib beradi. Agar to‘q bo‘lsa, gipoteza nazariyaga aylanadi, puch 

bo‘lsa — chippakka chiqadi. Falsafada nazariya bilan praktika orasidagi munosabat qadimdan shu 

vaqtgacha qiziqarli muammolardan hisoblanib kelinmoqda. Bu sohada har xil «izm»lar ham paydo 

bo‘lgan. Pozitivizm, ratsionalizm, irratsionalizm, empirizm shu jumladandir. Lekin al-Farg‘oniyda 

masalaning hal etilishi boshqacharoq: praktika fikran ham bo‘lishi mumkin va u haqiqatligi 

isbotlangan g‘oyadan boshlanadi. 

Olimlarning masalaga qarashlari har xil bo‘lishi mumkin, lekin haqiqat bitta. Mana shunday 

haqiqiy g‘oyalardan biri Yer va osmonning sfera shaklidaligidir. Al-Farg‘oniy aytadi: «Osmonning sfera 

shaklida ekanligi haqida olimlar orasida kelishmovchiliklar mavjud emas. Haqiqatan, osmon o‘zidagi 

barcha yoritgichlar bilan birga, biri — shimolning boshida, ikkinchisi janubning oxirida bo‘lgan ikki 

harakatlanmaydigan qutb atrofida aylanma harakat qiladi»(1, 13). Bu fikr osmon haqida. U davom 

etadi: «Shunday qilib, barcha olimlar Yerning quruqlik va dengizga tegishli hamma qismlari bilan 

birgalikda sfera shaklida ekanini tan olganlar»(1, 15). Bu esa haqiqatga nazariy jihatdan yondashish 

edi. Amaliyotda qanday? Bu savolga javob berish uchun al-Farg‘oniy, avvalo, qisman ko‘rinadigan 

narsani umumlashtirish usulidan foydalandi. Al-Farg‘oniy O‘rta Osiyoda(O‘zbekistonda), Iroqda, 

Misrda o‘z ko‘rganlarini butun Yer kurrasi miqyosi qadar umumlashtiradi. 

Ko‘rish vositasining umumlashtirilishi: «Uning dalili shuki, Quyosh, Oy va hamma harakatlanuvchi 

yoritgichlar Yerning turli taraflarida bir vaqtda chiqmaydi ham, botmaydi ham. Yerdan qaraganda, 

ulardan sharqiy vaziyatda bo‘lganlari g‘arbiy vaziyatda bo‘lganlaridan oldinroq chiqishini ko‘ramiz» (1, 

15). Bu fikrning asosida ko‘rish sezgisi yotadi. Lekin bu sezgi fikran eksperiment tufayli aytilgan sezgi. 

Keyinchalik bu fikran sezgi sof sezgiga aylandi: Kolumb (XV asr) va Magellan (XVI asr) al-Farg‘oniy 

tusmol bilan aytganlarini amalda o‘z ko‘zlari bilan ko‘rdilar.  

Fikran umumlashtirish: «Shimol va janubdagi bir-biridan uzoqlikda joylashgan vaziyatlar orasida 

ham xuddi yuqoridagi kabi hodisa mavjud. Agar Yerda janubdan shimolga qarab yurilsa, kishiga unga 

shimol tomonda botuvchi bo‘lgan ba’zi yoritgichlar chiquvchi bo‘lib ko‘rinadi va botmaydigan bo‘lib 

qoladi. Xuddi shu singari janub tomonda unga ko‘rinadigan ba’zi yoritgichlar ko‘rinmaydigan bo‘lib 

qoladi va doim bir xil tartibda botadi. Biz bayon etganlarning hammasi Yerning shar shaklida va yer 

sirtining dumaloq ekanini isbotlaydi»(1, 16).