Microsoft Word maq al-fargoniy ziyouz com doc

V. Olam manzarasining rivojlanishi. 

 

Olam, kosmos manzarasi va u haqdagi fan doimo o‘zgarib turadi. Yerni o‘z tarkibiga olgan 

Quyosh sistemasining paydo bo‘lganiga o‘rtacha hisob bilan olti milliard yil bo‘ldi. Yigirma milliard yil 

ilgari yulduzlar, galaktikalar, pulsarlar, kvazarlar ham yo‘q edi. Lekin ular o‘rnida materiyaning boshqa 

ko‘rinishlari bor edi. Al-Farg‘oniy zamonida osmon manzarasi qanday edi? U aytadi: «Haqiqatan, 

barcha yoritgichlar harakatlarini o‘z ichiga oluvchi sferalar soni sakkizta. Ularning yettitasi 

harakatlanuvchi yoritgichlar uchun, sakkizinchisi esa oliy sfera bo‘lib, barcha qo‘zg‘almas yoritgichlarni 

o‘z ichiga oladi, ya’ni bu ekliptika sferasidir. Ular shar shaklida bo‘lib, bir-birlarining ichiga joylashgan. 

Ularning eng kichiklari Yerga eng yaqinlari bo‘lib, ular Oy sferasi, ikkinchisi — Merkuriyniki, uchinchisi 

— Veneraniki, to‘rtinchisi —Quyoshniki, beshinchisi — Marsniki, oltinchisi — Yupiterniki, yettinchisi — 

Saturnniki, sakkizinchisi — qo‘zg‘almas yulduzlarniki»(1, 46—47).  

Bu fikr hammaga ma’lum edi. Lekin quyidagi fikrni al-Farg‘oniy aytgan: «Ammo qo‘zg‘almas 

yoritgichlar sferasi bu ekliptika sferasi bo‘lib, uning markazi Yerning ham markazi. Ammo 

harakatlanuvchi yoritgichlarning yettala sferalari markazlari Yer markazidan chetda, turli tarafda 

joylashgan. Mana shu sferalarning hammasidan eng kattasi — sakkizinchisidir»(1, 47). Bu — ajoyib 

fikr, ya’ni ilgarilari olamning markazi Yer, binobarin, Yerning markazi olamning markazi, deyilar edi. 

Vaholanki, al-Farg‘oniy fikricha, endi markaz ikkita, hatto undan ham ko‘p. 

U yana davom etadi: «Yetti sfera har birining qarama-qarshi ikki vaziyati mavjud. Ulardan biri 

sferaning Yerdan eng uzoq masofasi, ikkinchisi eng yaqin masofasidir. Ulardan eng uzog‘i 

yoritgichlarning apogeyi, eng yaqini esa peregeyi deyiladi. Agar yoritgichlar o‘z sferasi eng uzoq 

masofasining yarmida, ya’ni apogeyli qismida bo‘lsa, uning ekliptikadagi ko‘rinma harakati sekin 

bo‘ladi. Agar uning Yerdan uzoqligi ortsa, sferadagi o‘rtacha harakati kamayadi. Agar u sferaning eng 

yaqin yarmisida bo‘lsa, uning ekliptikadagi ko‘rinma harakati tezlashadi, o‘rtacha harakati esa ortadi. 

---

Ahmad al-Farg’oniyning fanniy olami 

 

 

www.ziyouz.com кутубхонаси 

5

O‘zgarmas o‘rtacha harakat yoritgichning bir xil holatdagi harakatidir. Yoki yoritgichning deferentdagi 

tekis harakatidir. Typg‘yn harakat ekliptikada ro‘y beradigan ko‘rinishdir» (1, 47). Mana bu yerda 

harakatning miqdori har xil ekanligi aniqlanib qoldi: samoviy jism vaqt o‘tishi bilan o‘z joyini 

o‘zgartiradi, ya’ni, harakat qiladi degan fikr boyidi. Harakatning ham katta-kichigi bo‘lar ekan! Ular: 

«sekin harakat», «o‘rtacha harakat», «tezlanishli harakat», «tekis harakat», «turg‘un harakat». 

Ularning har xilligini keyinchalik kinematika tekshira boshlagan, sababini esa Nyuton dinamikasi 

aniqlagan. 

Al-Farg‘oniy zamonida yulduzlar bir qo‘zg‘almas sakkizinchi sferada o‘rnashgan deb tasavvur 

qilingan bo‘lsa, hozir u sferaga kiruvchi yulduzlar milliardlab galaktikaning faqat vakillari bo‘lib, 

galaktikalar markazlari sanab bo‘lmaydigan darajada har xil sferalarga ega.