Microsoft Word maq al-fargoniy ziyouz com doc

VI. Olamdagi jismlar sifati va miqdori. 

 

Al-Farg‘oniy zamonida samoviy jismlar sifati to‘rt xil deb tasnif etilgan: 1) Quyosh; 2) Oy; 3) 

sayyoralar; 4) yulduzlar. Al-Farg‘oniy yulduzlarni ham sifatlarga ajratgan: «Birinchi kattalikdagi 

yulduzlar o‘n beshta, ikkinchi kattalikdagilari — qirq beshta, uchinchi kattalikdagilari — ikki yuz 

sakkizta, to‘rtinchi kattalikdagilari — to‘rt yuz yetmish to‘rtta, beshinchi kattalikdagilari — ikki yuz o‘n 

yettita, oltinchi kattalikdagilari — oltmish uchta ekan. Ularning xiralari to‘qqizta, bulutsimon juftlari 

esa beshta. Bulutsimon juftlari — «Haq’a» bilan «Nasra» bir juftga o‘xshashdir, chunki ular kichik 

yulduzlar bo‘lib, bulutga o‘xshash to‘plangan»(1, 67). Demak, al-Farg‘oniy katta-kichikni, yorug‘-

xirani, o‘xshashlikni sifat sifatida ko‘radi. O‘sha vaqtda, hatto hozir ham ko‘zga ko‘rinadigan 

yulduzlarning soni 1022ta bo‘lib, yorug‘lik darajasi aniqlanmay qolganlari yo‘q. Eslatib o‘tamiz: hozir 

radioteleskop va shunga o‘xshagan elektron asboblar yordamida bilingan yulduzlar soni benihoya 

ko‘p, ya’ni hozir olamda nechta yulduz borligining hech qanday astronom adog‘iga yetgan emas. Al-

Farg‘oniy hisob-kitobiga qaraganda, eng xira yulduzlarning soni eng yopyg‘ yulduzlarga qaraganda 

to‘rt marta ko‘p. Ehtimoliyat nazariyasi nuqtai nazaridan qaralganda, hozir ham shunday bo‘lishi ajab 

emas. 

Endi miqdor haqida gan ketar ekan, uzoqlikni o‘lchash ham miqdorni aniqlashga kiradi. Al-

Farg‘oniy yozadi: «Yulduzlarning kattaliklari bo‘yicha sanog‘ini bayon etganimizdan so‘ng ularning 

Yerdan uzoqliklari miqdorini bayon etamiz. Ammo Ptolemey o‘z kitobida faqat Quyosh bilan Oyning 

Yerdan uzoqligi miqdorini bayon etgan. Unda oldin biz ko‘rgan sferalar markazlarining Yer markazidan 

uzoqliklari va epitsikllarining miqdorlaridan tashqari, o‘zga yoritgichlarning uzoqliklari haqida eslatma 

mavjud emas. Agar Oyning ikki sferasi, ya’ni deferenti va epitsikldagi eng uzoq masofalarining 

hammasini olsak, u holda Merkuriyning Yerdan eng yaqin masofasi hosil bo‘ladi. Bu qoidani 

Merkuriyga tatbiq qilsak, Zuhroning ikkala sferadan eng uzoq masofasining hammasi hosil bo‘ladi»(1, 

73). 

 Demak, al-Farg‘oniy Ptolemeyda yo‘q narsani aniqladi, to‘ldirdi va Oy, Merkuriy va Veneraga 

tegishli miqdor o‘lchash usulini yaratdi. Al-Farg‘oniy davom etadi: «Oyning Yerdan eng yaqin 

masofasi Yer yarim diametrining 33 martasi, yarmi va yarmining o‘ndan biri, u yuz ming va to‘qqiz 

ming mil va yigirma olti mil. Oyning Yerdan eng uzoq masofasi Merkuriyning Yerdan eng yaqin 

masofasi bo‘lib, u Yer yarim diametri 64 martasi va yettidan biri. Bu ikki yuz ming va sakkiz ming 

besh yuz qirq ikki mil» (1, 74). Bundan o‘n ikki asr ilgari o‘lchangan bu miqdorlar hozirgi 

o‘lchamlardan farq qilishi mumkin. Lekin al-Farg‘oniy bu yerda keltirgan raqamlarning ajoyib tomoni 

bor: bu — qiyosiy usul, miqdorlar munosabati. Bu esa, bilish metodlarida katta ahamiyatga ega. 

Yana: «Agar olamdagi jismlarni kattaliklari bo‘yicha tartiblasak, avval Quyosh, ikkinchi o‘rinda o‘n 

beshta katta turg‘un yulduzlar, uchinchi — Merkuriy, to‘rtinchi — Saturn, beshinchi — tartib bo‘yicha 

qolgan turg‘un yulduzlar, oltinchi — Mars, yettinchi — Yer, sakkizinchi — Zuhro, to‘qqizinchi — Oy, 

o‘ninchi — Merkuriy turadi» (1, 77). Ha, bu ham bir qiyoslash usulining namoyon bo‘lishidir. 

Hozirgi zamon osmon mexanikasida har bir samoviy jism nuqta deb qabul qilinadi va uning 

---

Ahmad al-Farg’oniyning fanniy olami