Microsoft Word maq al-fargoniy ziyouz com doc

IV. Tabiatdagi in’ikos haqiqatmi, yolg‘onmi? 

 

Quyosh osmonda o‘z nurlarini atrofga, hamma yoqqa bab-baravar tarqatadi. Bu nurlarning 

taqdirlari bir xil emas, uning har xilligi yo‘lda to‘sib qoladigan jismlarning tabiatiga, ya’ni ta’siriga aks 

ta’sir hosil bo‘ladiki, bu aks ta’sir havo, chang, suv, tuproq, oyna, o‘simlik organizm xususiyatlarining 

har xilligiga bog‘liq. Odam esa Quyosh nurining organizmga ta’sirini o‘z aql-idroki bilan idora etish 

imkoniyatiga ega. Umuman, Quyosh nuri jismning ichidan o‘tib ketishi mumkin yoki jism uning 

yo‘nalishini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Nurning qaytishi natijasida jismning hajmi haqiqatdagiga 

qaraganda boshqacharoq ko‘rinadi, ya’ni odam sezadigan narsa nohaqiqat bo‘lib chiqib qoladi. 

Al-Farg‘oniy tushuntiradi: «Quyosh va Oyning sharq va g‘arbdagi miqdorlari osmonning 

o‘rtasidagi miqdoridan katta ko‘rinadi, biz Quyoshni botayotganida, ya’ni jismning boshi ufqqa 

yaqinlashib oz-ozdan ko‘rinmay qolayotganida ko‘ra olamiz. U ufqni jismning oxirgi qismi botguncha 

---

Ahmad al-Farg’oniyning fanniy olami 

 

 

www.ziyouz.com кутубхонаси 

4

kesib o‘tadi. Oy ham shunday: ufqning sharqi va g‘arbida meridiandagidan kattaroq ko‘rinadi. Chunki 

unda Oy meridiandagidan bizga yaqinroq ko‘rinadi. Lekin dengiz sathi doimo matematik ufqdan 

baland turadi, shuning uchun bizning ko‘zimiz turgan sath bilan matematik ufq orasida farq bor. 

Ularni sovuq kunlari yoki yomg‘ir tufayli, bahor havosida, namlik katta bo‘lganda, qish kunlarida 

kattaroq ko‘ramiz. Shunday kunlarda Quyosh va Oy chiqish va botish oldidan juda katta bo‘lib 

ko‘rinadi. Xuddi shu singari odam toza suvning qa’rida biror narsani ko‘rsa, u narsaning haqiqiy 

shaklidan katta ko‘radi. Sof suvdagi narsalar chuqurroqda ko‘rinadi. Yoritgichlarning ufq yaqinida 

katta bo‘lib ko‘rinishining sababi ham xuddi shunday»(1, 14). 

Al-Farg‘oniy izohlagan bu hodisa ilmi keyinchalik geometrik optika, undan keyin fizik optika va 

hozir optalmologiya fanlarining tarixiy zamini bo‘lib qoldi. 

Hyp bor — soya bor. Quyosh va Oy tutilishining sababi mana shu ziddiyat. Al-Farg‘oniy buni 

hammabop qilib tushuntiradi: «Agar Oy Quyoshga ro‘baro‘ bo‘lib, bosh va dumga yaqin bo‘lsa, u 

holda Oyda Yerning soyasidan shimolga ham, janubga ham uzoqlasha oladigan hech qanday kenglik 

yo‘q. Agar Oy Yerning soyasiga kirsa, Yer uni Quyosh nurlaridan to‘sib qo‘yadi va undan chiqquncha 

tutiladi, chunki Quyosh bilan bir vaqtda harakat qiladi» (1, 90). So‘ngra aytiladi: «Ammo Quyosh 

tutilishlariga kelsak, bu hodisa Oy Quyosh bilan birlashganda ro‘y beradi. Agar Oy bosh va dumda 

bo‘lsa, Quyosh yo‘lidan chetga uzoqlashtiradigan kenglamasi bo‘lmaydi. Oy bizning ko‘zimiz bilan 

Quyosh oraligida bo‘lganda, biz uning tutilganini kuzatamiz»(1, 91). 

Demak, al-Farg‘oniy uqdirib o‘tmoqchiki, osmondagi ikkita katta yoritgich, aslida, ularning biri 

yorituvchi, ikkinchisi yoritiluvchi, ya’ni haqiqat biz ko‘rib turgandek emas. Ha, nur manbai ham, soya 

manbai ham harakatda. Bu masalalar bilan hozir osmon mexanikasi, kosmik dinamika shug‘ullanadi. 

Shunisi qiziqki, osmon jismlarining har ikkitasini birgalikda olib qaraganda, bir-birining ta’sirini bilib 

olish mumkin, lekin sistema uchta jismdan iborat deb qaralsa, uni hozircha bilish mumkin 

bo‘lmayapti. Bu esa, falsafadagi bilish nazariyasi muammolariga kiradi.