Microsoft Word Маруза матн Тупрок-усимлик Zionet22

normal, o‘tuvchi 
va 
anormal
sinflarga ajratadi. Har qaysi 
sinfdagi asosiy tip hisoblangan tuproqlarni o‘z navbatida, ayrim xususiyatlariga ko‘ra, bir necha 
guruh va xillarga bo‘ladi. Keyinchalik N.M. Sibirsev V.V.Dokuchaev klassifikatsiyasidagi 
sinflar nomini o‘zgartirib, ularni 
zonal,introzonal
va 
azonal
sinflar deb nomlashni taklif etadi. 
Tuproqlarning vyertikal yoki poyaslar qonuni bo‘yicha tarqalish qonuniyati ham birinchi 
marta V.V.Dokuchaev tomonidan qayd qilingan. Vyertikal mintaqaviyliklik qonunining 
moxiyati shundaki, dengiz satxidan baland tog‘ cho‘qqilariga ko‘tarilgan sari tuproqlarning bir 
necha vyertikal mintaqaviylik joylanishi kuzatiladi, ya’ni ekvatordan shimoliy qutbga qarab 
yurganda biri ikkinchisini almashttiradi. V.V.Dokuchaev Kavkaz tog‘larini o‘rganib, ularni 
tabiiy sharoitlari bilan tanishgach, shunday fikrga kelgan. «Kavkaz tog‘larida qora 
tuproqlarning borligini qayd kilish bilan birga, tog‘larning o‘ziga xos maxalliy o‘simlik va 
iqlim xusiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan qator vyertikal tuproq mintaqalarining mavjudligini ham 
ko‘rish mumkin». Keyinchalik bu qonuniyat S.A.Zaxarov, L.I.Prasolov, S.S.Neustruev, 
I.P.Gyerasimovlar tomonidan o‘rganildi va to‘ldirildi. Bu olimlar tog‘larda, tekisliklarga 
nisbatan bioiqlim sharoitlari va tuproqlarning genetik tiplari xilma-xil bo‘lishligini aniklaganlar. 
Masalan tog‘larda keng tarqalgan sovuq nam o‘tloqlarda, sovuq dasht va cho‘l landshaftlari 
tekisliklarda uchraydi. Umuman olganda tog‘ tuproq tiplarini ham tekisliklarda uchraydigan 
tuproqlarning ekologik-genetik guruxlariga kiritish mumkin. Xar qanday tog‘ tizimi, o‘ziga xos 
bo‘lgan tuproqlarni vyertikal mintaqaviylik strukturasi bilan farqlanadi. Tuproqlarning vyertikal 
mintaqaviylik strukturasi quyidagi omillarga bog‘liq bo‘ladi: 
1.Tog‘li o‘lkalar tuproqlarining gorinzontal mintaqaviylik tizimida tutgan o‘rniga. 
2.Tog‘larning balandligiga. 
3.Tog‘li o‘lkalarning havo massasi xarakatining asosiy yunalishiga nisbatan tutgan o‘rniga 
4.Tempyeratura almashinishining mavjudligiga birinchi ikkala omil ma’lum tuproq bioiqlim 
viloyatidagi tog‘ tizimida uchraydigan vyertikal mintaqaning soni va ularning umumiy 
joylashish tarkibini belgilaydi. Uchunchi va turtinchi omillar ayrim tog‘ tizimlarida tuproqlar 
vyertikal mintaqaviyligi umumiy tizimidan chetga chiqishiga sabab bo‘ladi. Kam havo masasi 
yo‘lida joylashgan yon bag‘irlarida juda ko‘p atmosfyera yog‘in to‘g‘ri keladi.Ko‘pchilik 
tog‘larda ana shu geomorfologik nuqtalarga dunyoda bo‘ladigan yog‘in-sochinning absolyut 
maksimumi to‘g‘ri keladi. (Ximolay, SHimoliy Alp tog‘ tizimi) 
Bu yerda tog‘ namli o‘rmon va tog‘-o‘tloqi tuproqlari keng tarqalgan. Tog‘larning doimiy 
shamol bo‘lib turadigan yon bag‘irlari juda quruq bo‘lib, bu yerda vyertikal tuproq 
mintaqalarining quruq iqlim spektrlari hosil bo‘ladi. Ularning tarkibida (ichida) tog‘ o‘rmon 
tuproqlari juda kam yoki umuman yo‘q bo‘lib, tog‘-cho‘l, tog‘-dasht va tog‘ o‘tloq dasht 
tuproqlari keng tarqalgan. SHunday qilib tog‘li o‘lkalarda tuproqlarning hosil bo‘lishi va 

---

45
tarqalishida yon bag‘irlarining ekspozitsiyasi katta ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqlarning vyertikal 
mintaqaviyligi o‘rta Osiyo va Kavkaz tog‘larida yaqqol ko‘zga tashlanadi. o‘rta Osiyo 
tog‘larida vyertikal mintaqaviylik och tusli bo‘z tuproqlardan boshlanadi. Xozirgi zamon tuproq 
geografiyasi fanida bu narsa xech qanday shubxa tug‘dirmaydi. Lekin och tusli tipik buz 
tuproqlar tog‘ tuproqlarimi yoki tekislik tuproqlarimi degan muammo ba’zi bir tuproqshunos 
olimlar o‘rtasida tortishuvga sabab bo‘lmoqda. 
Avtomorf tuproqlar deb grunt suvlari 5 metrdan chuqqurlikda joylashgan tuproqlarga 
etiladi. CHo‘l zonasining tuproqlari turon pasttekisligi relefi jihatdan ancha murakkab, unda 
qadimiy qoldiq-baland platolar (baland tekisliklar) pastroq qoldiq – tog‘lar, tog‘ etaklaridagi 
qiya tekisliklar, qadimgi va xozirgi allyuvial tekisliklar uchraydi.
CHo‘l mintaqasining iqlimi quruq va kontinental. Yillik yog‘in sochin miqdori 80-100mm. 
ni bug‘lanish esa 1500 mm.ni tashkil etadi. Namlanish koefitsenti 0,1 dan kichik. 
YOg‘ingarchilik qisqa muddatli. Avtomorf tuproqlar asosan cho‘l zonasida keng tarqalgan. 
Sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar, cho‘l miintaqasining cho‘l qumli tuproqlari, taqirli tuproqlar 
avtomorf tuproqlar hisoblanadi. Avtomorf tuproqlarning sizot suvlari 5 metrdan pastda 
joylashgan bo‘ladi. 
Giromorf tuproqlar jumlasiga sizot suvlari (0,5-3,0 metr) bo‘lgan sharoitda, doimiy kapilyar 
namlik ta’sirida xosil bo‘ladigan o‘tloq, botqoq, botqoq-o‘tloq tuproqlar va sho‘rxoklar kiradi. 
Gidromorf tuproqlarning xossalari sizot suvlarining sathi, minyerallashganlik darajasi va 
shuningdek davriy ravishda toshqin suvlari rejimiga bog‘liq. Tuproqning namlanib turish holati, 
shu yerdagi tuproq hosil qiluvchi ona jinslarning mexanik tarkibi. fizikaviy xossalariga bog‘liq.
Gidromorf tuproqlar cho‘l va bo‘z tuproqlar zonalarida tarqalgan bo‘lib, daryolarning quyi 
tyerrasalari, relefi chuqur bo‘lgan joylarda, ko‘l atrofi, daryo va ko‘llarning qurib qolgan 
pastliklari va tog‘ oldi qiya tekisliklari hamda tog‘ oldi yoyilmalarini katta maydonlarini 
egallaydi.
Bunday normal ya’ni tuproqlar tarqalishining qonuniyatga bo‘ysunmagan xolati,tog‘larning 
nisbatan joylashish xolatiga bog‘liq. Bu xolat, ya’ni tog‘ tizimining boshqa tog‘lar bilan 
dengizdan to‘sib qo‘yilganilgi, dengiz qirg‘og‘ida yoki quruqlik markazida joylashganligi 
asosan tog‘ iqlimining namligiga ta’sir qiladi. 
Sug‘oriladigan yerlarning 60 % ga yaqinini bo‘z tuproqlar mintaqasida, qolganlari cho‘l 
zonasida joylashgan. Sug‘oriladigan yerdarda yarim gidromorf va gidromorf tuproqlarning eng 
ko‘p qismi Xorazm viloyatida bo‘lib, yer osti sizot suvlari 1 m dan yuqori bo‘lgan maydonlar 
19% ni, 1-2 mdan yuqori bo‘lgan maydonlar esa 8% tashkil etadi. Bu tuproqlar daryo va 
deltalarda vodiylarda keng tarqalgan. ( Mirzacho‘l, Qarshi, Farg‘ona). 
Tuproqlardan ko‘proq foydalanish maqsadida ko‘p joylar o‘zlashtirilmoqda. CHunki 
cho‘l zonasi tuproqlarda sho‘rlanish jarayoni ketayapti, bu hosildorlikni ancha pasaytirishga 
olib keladi. Bu jarayon ayniqsa cho‘l zonasida va och tusli bo‘z tuproqlar zonasida kuchli
bormoqda.