Microsoft Word Маруза матн Тупрок-усимлик Zionet22

 
2.
 
Bo‘z tuproqlar-dengiz sathidan 250-700m och tusli bo‘z tuproqlar, 500 (700)- 900m. 
tipik , 900 m. balanlikda to‘q tusli bo‘z tuproqlartarqalgan. Odatda to‘q tusli bo‘z tuproqlar past 
tog‘ va tog‘ yonbag‘irliklarida (nishabligi 5
0
-10
0
) o‘rta toshli, melkozemi kam bo‘lgan 
delyuvial-prolyuvial yotqiziqlar ustida rivojlanadi. To‘q tusli bo‘z tuproqlar profili ham qisqa, 
(chimli qatlam 3-5sm, chim osti qatlami 4-7sm), gumus bu qatlamlarda 2,0-2,5 foyizni tashkil 
qiladi, mexanik tarkibi esa o‘rta va qisman o‘rta qumoqlidir. Tipik va och tusli bo‘z tuproqlar 
esa tog‘ oldi prolyuvial tekisliklarida rivojlanadi. Qo‘riq sharoitda ular uchun juda qisqa 3-5sm 
lekin uncha mustaxkam bo‘lmagan chimli qatlam bo‘lib, u odatda o‘rta qumoqli, och tusli bo‘z 
tuproqlar esa engil qumoqli, kam gumusli (1,1-2,2%), tuproq yuzasida mayda toshchalarning 
mavjudligi bilan xaraktyerlanadi. Bu tuproqlarda karbonatli qatlamlar, ayniqsa tipik bo‘z 
tuproqlarda , yaxshi ifodalangan.
SHuni takidlash o‘rinliki, tipik va och tusli bo‘z tuproqlar profilida genetik 
qatlamlarning to‘la shakllanishi ular rivojlanayotgan relefga bog‘liq bo‘ladi. Darhaqiqat yassi 
to‘lqinsimonli, nishabi kam ifodalangan prolyuvial tekisliklarda bu tuproqlarning genetik 
qatlamlari yaxshi ifodalangan bo‘lib, ular qalin melkazemli (100-150sm) qatlamga ega. Ularda 

---

41
o‘ziga xos morfogenetik belgilar yaqqol ifodalangan. Agar bu tuproqlar past tog‘li, supasimon 
yoki o‘r-qirli relefda rivojlansa, ular qisqa profilli bo‘lib o‘ta skeletli va shag‘alli bo‘ladi.
3
. Sahro qumli tuproqlar- bu bevosita Nurota tekisliklari bepoyon Qizilqum hududi bilan 
tutash bo‘lgan tekis relefli sharoitda rivojlangan. O‘simlik dunyosi asosan polin (supurgi) va 
sho‘ralardan iborat, o‘t o‘simliklari (chim hosil qiluvchilar) juda kam. Bu tuproqlarda genetik 
qatlamlar deyarlik ifodalanmagan chim va chim osti qatlamlarida 0,4-0,6% gumus bo‘ladi, lekin 
mexanik tarkibi qumli bo‘lganligi sababli shamol yeroziyasiga chalingan, shuning uchun bo‘lsa 
kyerak, tuproqning yuza qismi mayda shag‘allidir. Odatda bu tuproqlar tarqagan hududlardan 
chorva uchun yaylov sifatida foydalaniladi. 
Yuqorida bayon etilgan malumotlar asosida shuni takidlash mumkinki, Nurota tog‘ va 
tog‘ oldi tekisliklarida tarkib topgan tuproqlar O‘zbekistonda shu nom bilan tarqalgan barcha 
tuproq tiplaridan, dastavval ularda morfogenetik takomillanishi o‘ta quruq sharoitda kechishi,
gumus miqdorining kamligi hamda bu qatlamning katta emasligi, o‘simlik dunyosining 
kamligi, mexanik tarkibini toshchaliligi, suv, ayniqsa shamol yeroziyasiga chalinganligi, bo‘z 
tuproqlarni esa sho‘rlanishga moyilligi kabi o‘ziga xos hududiy belgilarning mavjudligi bilan 
ajralib turadi. Umuman olganda, Nurota tumani xo‘jaliklarida keng tarqalgan tipik bo‘z 
tuproqlar dehqonchilik uchun yaroqli hisoblanadi. Bu tuproqlarni suv manbalari mavjud
bo‘lsa, sug‘orma dehqonchilikda keng jalb qilish mumkin. Och tusli bo‘z tuproqlar ham 
sug‘orma dehqonchilik uchun yaroqli, lekin bunda kuchli sho‘rlanish jarayonining bo‘lishi 
mumkinligini hisobga olgan holda o‘zlashtirish ishlarini tashkil qilish zarur. Quyida, yuqorida 
bayon qilingan tuproq tiplarining tavsifi byeriladi. 
Bo‘z tuproqlar poyasining iqlimi ancha o‘zgaruvchandir. Bunga, shu joyning o‘ziga xos 
xususiyatlari sabab bo‘lmoqda. SHu munosabat bilan tipik tuproqlar va unda o‘sadigan
o‘simliklar xislatlarida bazi xususiyatlar yuz byerganligi aniqlangan. 
Umumiy kuzatishlarning, qisman tajriba matyeriallari bilan tasdiqlangan yakunlariga 
asosan, quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish mumkun: (Suchkov, 1959) 
A) O‘rta Osiyoning janubida ( Boysun,Kitob, SHaxrisabz ) tipik bo‘z tuproqlarning 
profili ancha byerchlangan: 
B) tipik bo‘z tuproqlarda gumus kamroq, kavyernoz va illyuvial karbonatli gorizont 
unchalik yaxshi bilinmaydi va u balandroqdagi qatlamda joylashgan: 
V) O‘rta Osiyo tog‘ etaklari polosasining markaziy qismidagi ya’ni CHirchiq-Ohangaron 
massivi Zarafshon daryosiinig yuqori va o‘rta oqimi hamda Farg‘ona vodiysining 
balandliklaridagi bo‘z tuproqlar eng tipik hisoblanadi. 
Tipik bo‘z tuproqlar profilining morfologik xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
1)gumus gorizonti yuzaroq joylashgan karbonatli gorizont va chuqur joylashgan gipsli 
gorizont etarli darajada aniq bilinib turadi: 
2)gumusli oraliq gorizont bilan o‘rindosh joylashgan va chuvalchang hamda qurtlarning 
aktiv faoliyati tufayli vujudga kelgan kavyernoz (g‘ovak) gorizont ham uchraydi. 
Gumusli gorizont (A-gorizont). Qalinligi 12-16 sm. Odatda sur rangli bo‘ladi va salgina 
qo‘ng‘ir tusli bo‘lib tovlanadi. Ustki (4-5 sm qalinlikdagi) qismi tangasimon qatlamli (yoki 
mayda uvoqchali) srukturadagi tuproqlardan tashkil topgan. Efemyerlarning mayda ildizchalari 
asosan shu qatlamda pastroqda (12-16sm qalinlikdagi qavatda) salgina qo‘ng‘ir rangli bo‘lib 
tovlanadigan och tusli bo‘z tuproq joylashgan. Bu qatlam bir muncha zichlashganligi, unchalik 
mustahkam bo‘lmagan uvoqchali strukturasining yaxshi bilinmasligi, ildizlarning kamligi va 
yer kavlaydigan qurtlarning yullari bo‘ladi. 
Karbonatli uyumlar, mustahkam konkretsiyalar (qattiq holdagi yangi yaralmalar) va 
psevdomeitsellar shaklida kalsiy karbonat vujudga keltirilgan yaralmalarning bo‘lishi bilan 
xaraktyerlanadi. Karbonatli yaralmalarning soni va morfologik yaqqolligi pastga qarab, 90-110 
sm-gacha tobora oshadi, keyin yana kamaya boshlaydi. Gorizontning ustki qismida (20-50 sm-li 
qavatda) kavyernoz (g‘ovak) qatlam qavat borligi aniq bilinib turadi. CHuvalchanglar yul yasab 
va qo‘ng‘izlar qattiq devorli uyalar qurib bu qavatni ilma-teshik qilib yuborgan va bu yullarga 

---

42
ohak to‘lgan bo‘ladi. Gorizontning ustki qismi qo‘ng‘ir-sarg‘ish buz rangli, quyi qismi esa 
sarg‘ish-rangli bo‘ladi. 
Tuproqlarning gorinzantal yoki kenglik bo‘yicha tarqalish qonuniyati xaqidagi ma’lumot 
V.V.Dokuchaev va uning izdoshlari yerishgan yutiklarning eng muximlaridan hisoblanadi va bu 
qonuniyat tuproq hosil bo‘lishidagi Dokuchaev konsepsiyasidan bevosita kelib chiqadi. CHunki 
tuproq hosil qiluvchi omillar tekisliklarda jo‘g‘rofik kenglik bo‘ylab cho‘zilgan mintaqaviylik 
qonuniga bo‘ysinganligidan, bu omillarning mahsuli bo‘lgan tuproqlar ham mintaqlar bo‘yicha 
tarqalgan. SHu bilan birga biologik iqlim mintaqalarining chegaralari ko‘pchilik xollarda tuproq 
mintaqalari chegaralariga to‘g‘ri keladi, lekin hamma vaqt ham bunday xolat 
kuzatilmaydi,chunki tuproq tashkil topishida mintaqaviy omillar bilan birga mintaqaviy 
bo‘lmagan omillar ham ishtirok etadi. Biroq tuproq hosil qiluvchi omillar o‘z ta’sirlarining 
jo‘g‘rofik ko‘lamiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi. 
Birinchi guruhga keng jo‘g‘rofik miqyosdagi quruqlikning o‘lkan xududlariga ta’sir 
ko‘rsatuvchi omillar - iqlim, organizmlar va o‘lkaning yoshi kiradi. Tuproq tiplarining bir-
biridan keskin farq qiladigan guruxlarining jo‘g‘rofik joylashish qonuniyati ana shu qonunlarga 
bog‘liq. Tuproq hosil qiluvchi jinslar, relef, mikroiqlim va odam faoliyati ikkinchi gurux 
omillariga kiradi. Bu omillar tuproq tipi ichidagi kichikroq taksanomik birliklar bo‘lib, ichki 
tipchalar, tuproq ayirmalarining paydo bo‘lishida rol uynaydi.
YUqorida qayd qilinganidek, bu omillar va ularning ta’sirida hosil bo‘lgan tuproqlar ham 
jo‘g‘rofik mintaqaviylik qonuniyatiga buysunadilar. 
Jo‘g‘rofik kenglik mintaqalari matyeriklarning tekislik qismlariga xos bo‘lib, uning 
mohiyati shundan iboratki, eng ko‘p tarqalgan tuproq tiplari xar xil kenglikda mintaqalar 
shaklida joylashib, shimoliy yarim sharda shimoldan janubga qarab iqlim o‘zgargan sari 
qonuniy ravishda biridan keyin ikkinchisi o‘rin oladi. Lekin, tuproqlarning taraqqiyotiga relef, 
o‘simlik va boshqalarning rivojlanishidagi ta’siridan tuproqlarning jo‘g‘rofik kenglik bo‘ylab 
mintaqlar hosil qilishi, hamda tuproqlarning joylanishi iqlim mintaqalariga qat’iy bog‘liq deb 
hisoblash to‘g‘ri emas.
V.V.Dokuchaevning ta’kidlashicha tuproqlarning gorinzontal kenglik bo‘yicha 
(geografik) tarqalishining mohiyati shundaki, ya’ni yer yuzida, asosiy tuproq tiplari xar xil 
kenglikda xududlarga o‘xshash joylashgan shimolliy yarim sharda shimoldan ekvatorga qarab 
issiqlik va yorug‘likning oshib borishiga parallel ravishda biri ikkinchisi bilan almashib boradi. 
 
Tuproqning paydo bo‘lishi va rivojlanishida iqlimning roli juda katta. Iqlim
tuproqning paydo qiluvchi asosiy omillarning biri bo‘lib o‘simlikka va mikrobiologik
jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi, tuproq paydo bo‘lish jarayonida aktiv ishtirok etadi. 
Iqlim bu atosfyera xolati va tuproqqa ta’sir etuvchi atmosfyera jarayonlari,eng
avvalo issiqlik va suvning bosh miqdoriyko‘rsakichidir.
Iqlim geologik vaqt nuqtai nazardan o‘zgaruvchan xoldir. Tuproq paydo bo‘lishi
jarayoning enyergetikasi iqlim sharoiti bilan bog‘liq. 
Iqlim tuproqlarning yer yuzida qonuniyatli tarqalishiga sababchidir.Yer iqlim bir
necha omillarning o‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladi , ularning asosiylari
quyidagilar; 1. Quyosh nuri enyergiyasining kelishi va sarflanishi; 2. Issiqlik va namlikni
qayta taqsimlovchi atmosfyera sirkulyasiyasi; 3. Atmosfyera sirkulyasiyasidan
ajralmaydigan nam almashinuvchi; Bu omillarning har biri joyning jug‘rofik holati 
(kenglik, balandlik va h,k.) bilan bog‘liq.
Radiatsiya balansi deganda, yer yuzasiga
yutilgan radiatsiya va samarali nurlanish orasidagi farq tushiniladi. Radiatsiya balansi
yer yuzasining har xil joylarida bir xil emas. CHunki, u ko‘p omillar, jumladan joyning
kengligi, yuzaning tuzilishi, xududning namlanish darajasi kabilar bilan bog‘liq. 
O‘zbekiston xududi iqlim xususiyati bo‘yicha subtropik iqlim sharoitiga to‘g‘ri
keladi. O‘rta Osiyo xududlarida atmosfyera yog‘inlarining miqdori nihoyatda notekis
bo‘lib, bu tog‘tizmalarining joylanishi qiyaliklar ekspozitsiyasi va orfografiyasining

---

43
boshqa xususiyatlari bilan bog‘liq. 
Saxro mintaqasidagi yillik yog‘in miqdori 100ml
dan kam bo‘lsa, tog‘larda bu ko‘rsatkich 1000mmni tashkel qiladi. 
Namlik va quyosh radiatsiyasi tuproqqa ta’sir qilib, ularning asosiy
xususiyatlaridan biri -gidrotyermik rejimni vujudga ketiradi. Tuproqshunoslik amaliyotida
tuproq suv rejimining omili iqlim tavsifi ekanligi T.I.Visotskiy tomonidan ko‘rsatib
byeradi. 
Tundradan janubga tomon iqlim asta-sekin yumshab yaxshilana boradi. SHuning
uchun ham Rossiyaning markaziy va janubiy viloyatlarida podzol, sur tusli o‘rmon
tuproqlari, qora tuproq, kashtan tuproq, qo‘ng‘ir turpoq va bo‘z tuproqlar singari yaxshi 
rivojlangan mitaqaviy tuproqlar uchraydi. 
Tuproqlarning geografik kenglik bo‘yicha tarqalishi 
Bizga ma’lumki litosfyerada tuproqlar ma’lum tabiiy qonun asosida tarqalgan. Har qaysi 
tipdagi tuproq o‘ziga hos geografik mintaqada uchraydi. Tuproqlarning bunday xilda 
tarqalishini dastlab A.Byeruniy keyinchalik Rossiyada V.V. Dokuchaev va N.M. Sibirsev 
aniqlaganlar. V.V. Dokuchaev «Tabiiy zonalar haqida ta’limot» (1898 y) asarida tuproq 
qoplamining geografik gorizontal va vyertikal tarqalishida sekin asta bir biri bilan almashinib 
borish qonuniyatlarini batafsil ochib byerdi. Tuproq tiplarining ekvatordan qutbga tomon, 
shuningdek, tekislikdan tog‘likka ko‘tarilish bilan asta-sekin o‘zgarib borishini va har qaysi 
tipdagi tuproqning o‘ziga xos joyni egallashini tuproq zonasi deb atadi va tuproqlar gorizontal 
va vyertikal tarqalish qonunlari asosida tarqalganligini aniqladi. Tuproqlarning geografik 
tarqalishi tuproq hosil qiluvchi omillar bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi va shu sababli tuproq tiplari 
ham o‘zgarib boradi. «Tuproqning eng muhim, ya’ni asosiy tiplari, - deb yozadi N.M. Sibirsev, 
- yer yuzida zonal ravishda tarqalgandir». Lekin tuproq tiplarining gorizontal zonallik qonuni 
asosida tarqalishi turli mahalliy sharoitning tog‘lik, gidrogeologik va geologik xususiyatlariga 
ko‘ra qisman o‘zgarishi mumkin. Tuproqning vyertikal zonallik qonuni asosida tarqalishini 
V.V. Dokuchaev quyidagicha ifodalaydi: «Dengiz sathidan eng baland tog‘lar cho‘qqisiga 
ko‘tarilish bilan tuproqning vyertikal zonalari ekvatordan qutbga tomon harakat qilganday 
izchillik bilan almashinadi».
Bundan tashqari, tuproqning introzonal qonun asosida tarqalishi mahalliy sharoitga xos 
bo‘lgan turli tabiiy faktorlar ta’siriga bog‘liq. Masalan, qora tuproq yoki bo‘z tuproq zonasidagi 
gidrogeologik omillar ta’sirida paydo bo‘lgan o‘tloqi, sho‘rhok va botqoq tuproqlar introzonal 
tuproqlar hisoblanadi. Demak, yer yuzida tuproqlar umumiy tabiiy qonun, ya’ni tuproq zonalligi 
qonuni asosida tarqalgan, har qaysi tuproq zonasida o‘ziga xos tipdagi tuproq tarqalgan. Ayrim 
viloyat, hatto kichik bir tuman xududida hamda ko‘pincha, bir necha xil tuproq tiplari uchrashi 
mumkin. Asosiy sababi shu xudud sharoiti-ya’ni tuproq hosil qiluvchi omillarning turlicha 
ta’siri bo‘lishidir. Tekislik qismida quyidagi gorizontal tuproq zonalari uchraydi (shimoldan 
janubga tomon): 
1)
Tundra tuproqlar zonasi; 
2)
Podzol tuproqlar zonasi; 
3)
Sur tusli o‘rmon tuproqlar zonasi; 
4)
Qora tuproqlar zonasi; 
5)
Kashtan va qo‘ng‘ir tusli tuproqlar zonasi; 
6)
Bo‘z tuproqlar zonasi; 

---

44
7)
Qizil tuproqlar zonasi; 
Bu zonalarda uchraydigan asosiy tuproqlardan tashqari, har qaysi zonada shu joyning 
tabiiy sharoitiga qarab yuqorida kayd etilgandek, introzonal tuproqlar ham uchraydi. 
 
Yuqorida byerilgan 7 ta tuproqlar o‘zining kelib chiqishi, rivojlanishi, unda kechadigan 
fizik kimyoviy va biokimyoviy xossalariga ko‘ra bir biridan turlicha farq qiladi. SHuning uchun 
tuproqlarning muhim va asosiy xususiyatlarini o‘rganishda ularni ma’lum guruhlarga ajratish, 
ya’ni tuproq klassifikatsiyasini ishlab chiqish lozim. 
V.V. Dokuchaev tuproqning paydo bo‘lishidagi hamma tabiiy omillarning ahamiyatini 
e’tiborga olib, tuproqlarni uch sinfga-