Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi

ÇİNGİZ ABDULLAYEVİN YARATDIĞI DRONQO SURƏTİ 

 

Təbəssüm MUXTAROVA 

AMEA, Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi 

[e-mail] 

 

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə XX əsrin 50-ci illərində Cəmşid Əmirovun “Sahil əməliyyatı” əsəri ilə gəlmiş detektiv 

janrı ilk zamanlar zəif inkişaf etsə  də, 80-ci illərdə böyük populyarlıq qazandı. Bunun səbəblərindən biri Çingiz 

Abdullayevin 1983-cü ildə yazdığı, lakin DTK-nın arxivində qadağa qoyularaq saxlanılan “Mavi mələklər” əsəri idi. SSRİ 

dövründə,  ədəbiyyatın da biryönümlü, yalnız sovet ideologiyasına qulluq etdiyi, kolxoz-sovxoz quruculuğu haqqında 

yazılmış əsərlərin aparcı rol oynadığı, hər sözün hakimiyyət tərəfindən izlənildiyi belə dövrdə “Mavi mələklər” kimi əsərin 

yazılması DTK-nın arxivlərinin açılmasına bərabər iş hesab edilirdi. Sonradan yazıçının detektiv janrının siyasi detektiv 

qolunda yaradılmış  əsərləri də geniş  şöhrət qazandı. “Mavi mələklər” bu gün də populyarlığını itirmir. Bir fakt da qeyd 

olunmalıdır ki, Çingiz Abdullayev Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə detektiv janrının iki qolunun – siyasi detektiv və klassik 

detektiv – banisidir. 

Ç.Abdullayevin  əsərlərini iki böyük qrupa bölmək olar: birinci qrupa ayrı-ayrı  kəşfiyyatçılar, killerlər, sutenyorlar 

haqda olan əsərlər, ikinci qrupa isə ekspert-analitik Dronqonun iştirakı olan əsərlər daxildir. Dronqo personajının iştirak 

etdiyi  əsərlər onun yaradıcılığının böyük və aparıcı hissəsini təşkil edir. Çingiz Abdullayev bununla Azərbaycan 

ədəbiyyatına “canlı  xəfiyyə” Dronqo obrazını  gətirmişdir. Dronqo – balaca, lakin qorxmaz, mətanətli quşdur. Dünya 

ədəbiyyatı tarixində Şerlok Holms (A.Konan Doyl), komissar Meqre (J.Simenon), Erkül Puaro, miss Marpl (Aqata Kristi) 

və s. kimi “canlı  xəfiyyə” obrazları  sırasında Çingiz Abdullayevin yaratdığı Dronqonun da özünəməxsus yeri vardır. 

Yazıçının yaradıcılığı ilə müntəzəm tanış olan oxucu Dronqonun ötüb keçən ömrünü ilbəil izləyir, onun mənfi və müsbət 

cəhətlərini tanıyır, özünəməxsus xüsusiyyətlərinə  bələd olur. A.Konan Doyl təxəyyülünün məhsulu olan Şerlok Holmsu 

“canlandırdığı”, onu müəyyən ünvanda (Beyker-strit, 221 b) yaşatdığı kimi, Çingiz Abdullaev də Dronqoya “həyat 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

305 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

vermişdir” – o, Xaqani küçəsi, 25 ünvanında “yaşayır”, (bu, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin hal-hazırda yerləşdiyi binanın 

ünvanıdır), ona müraciət edənlərlə əlaqə yaradır və s.  

Demək olar ki, heç bir əsərdə Dronqo ləqəbli insanın  əsil adı  çəkilmir.  İlk dövrlərdə onun zahiri görkəminə görə 

cənublu olduğu, eləcə də italyanlara oxşarlığı qeyd edilir, eləcə də əvvəllər Dronqo, ayama kimi, dırnaqda yazılır, sonralar 

ilə artıq onsuz da indiyə qədər naməlum qalan qəhrəmanın adı tamamilə unudulur və o hamı tərəfindən Dronqo kimi qəbul 

edilir. Dronqonun həm Bakıda, həm də Moskvada eyni interyerə malik evi vardır. O, mühafizəkardır, mütaliəni çox sevir, 

səyahət etməyi xoşlayır, adətən, müəyyən firmanın müəyyən geyim və aksessuarlarından istifadə edir. Peşəsi ilə əlaqədar 

səfərlər etməli, vaxt itkisinə yol verməməkdən ötrü təyyarələrə minməli olur. Təyyarələrlə uçarkən bir neçə  dəfə başına 

hadisələr gəldiyinə görə, hava yollarından istifadə etməyi qətiyyən xoşlamır.  

Dronqo həm yaxşı  kəşfiyyatçıdır, həm də  təhqiqatçıdır – ekspert-analitikdir. Aristokratik zümrələrdə onun nitqində, 

davranışında artıq-əskik heç nə yoxdur, lakin məqamı  gələndə, Dronqo cinayətkarlarla ünsiyyət zamanı  oğru dilindən, 

jarqonlardan da rahat və asanlıqla istifadə edə bilir. Qanunla yanında gəzdirməyə  səlahiyyəti çatdığı silahdan, eləcə  də 

idmançı bədən quruluşu ilə bahəm əlbəyaxa döyüş fəndlərindən istifadə etməyi bacarsa da, fiziki zor işlətməkdən həmişə 

uzaq qaçmağa çalışır. Lakin zəruri an gələndə silaha da, fiziki güc tətbiq etməyə  də  əl atır və  hətta kimisə öldürməsi də 

mümkündür. Janrın tələblərinə uyğun olaraq, o evlənmir. Amma illər sonra İtaliyanın kübar nəslinə  mənsub gözəl bir 

qadınla nikaha girir, hətta dünyaya övladları gəlir. Ailəsi başqa bir ölkədə yaşadığından, həyat yoldaşı və uşaqları ilə çox az-

az ünsiyyət yarada bilir. Lakin gözəlliyə laqeyd qalan insan deyildir, hər bir şəxsin zahiri görkəminə də estet sayağı qiymət 

verir.  

Insan psixologiyasına çox gözəl bələd olan, nəzər-diqqətindən heç bir detal yayınmayan, hadiəsələri düzgün 

qiymətləndirən beynəlxalq səviyyədə tanına biləcək xəfiyyə obrazı  təbii ki, qüsurlara da yol verir, amma bunlar janrın 

tələblərinə uyğun olaraq o qədər də əhəmiyyətli yanlışlıqlar deyildir.  

2002-ci ildə “Yaramazların dairəsi” trilogiyasına daxil olan “Yaramazların qanunu”, “Yaramazların kredosu”, 

“Yaramazların vicdanı”  əsərləri üzrə Rusiyanın NTV kanalının sifarişi ilə Çingiz Abdullayev, Ramil Yamalayevin və 

Zinoviy Royzmanın ssenarisi əsasında sonuncunun rejissorluğu ilə 13 seriyalı “Dronqo” serialı  çəkilmişdir. “Dronqo” 

filmində Dronqo surətini İvar Kalnınş canlandırmışdır. Filmdə hadisələrin inkişafı “qırmızı siyahı”nın axtarışı üzrə gedir.  

2003-cü ildə Çingiz Abdullayev və Yelena Karavayeşnikova ilə birgə ssenarisi üzrə Valeri Uskov və Vladimir 

Krasnopolskinin rejissorluğu ilə yazıçının dörd əsəri – “Manyakın idrakı”, “İzinli sapma”, “Alçağın üslubu”, “Yekun 

diaqnoz” (“Рассудок маньяка”, “Допустимая погрешность”, “Стиль подлеца”, “Окончательный диагноз”) – əsasında 

on seriyalı “Lisenziyasız xəfiyyə” (“Сыщик  без  лицензии”) filmi çəkilmişdir. Burada isə Dronqo obrazı Dronov kimi 

təqdim edilmişdir. Baş rolun ifaçısı Anatoli Rotatskidir. 

Beləliklə, Çingiz Abdullayev 1988-ci ildə Dronqo obrazını yaratmaq və onu “yaşatmaq”la Azərbaycan ədəbiyyatına 

dünyada məşhur olan canlı xəfiyyə obrazı gətirmişdir.  

 

 

İ.ŞIXLININ «DƏLİ KÜR» ROMANINDA MÜASİRLİK PROBLEMİ VƏ ƏDƏBİ TƏNQİD 

 

Təranə RƏHİMLİ 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail]

 

 

İsmayıl  Şıxlının «Dəli Kür» romanı yazıldığı dövrün stereotiplərinin  əleyhinə olaraq İ.Şıxlının sosrealizmin mövzu 

standartlarını qırdığı, soy-kökə, milli-tarixi varlığa möhkəm tellərlə bağlılığı əks etdirdiyi bir əsər kimi meydana çıxmışdı. 

Tənqid «böyük romanlarımızın başlıca məziyyətlərinin – cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqlarının, tarixin aparıcı 

meyllərinin, dövrün tipik cəhətlərinin bu əsərdə ön plana çəkildiyini, dinamikanı, xarakterlərin, süjet xəttinin, mətləbin 

inkişafını  şərtləndirən müəyyənedici amilə çevrildiyini» müşahidə edirdi. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə romanın bədii 

nəsrimizin müasirlik axtarışlarına son dərəcə qüvvətli təsir göstərdiyi vurğulanırdı. “Dəli Kür” haqqında ilk tənqidi 

məqalənin müəllifi Əhəd Hüseynov əsərdəki «təzə, təravətli keyfiyyətləri» – müasirliyi, novatorluğu romanın ümumilikdə 

pafosunu, ruhunu ehtiva edən məziyyətlərlə, yeniliyin köhnəlik, maarifin cəhalət, həyat və mübarizə  eşqinin itaətkarlıq 

üzərində qələbəsi ilə izah edir. 

M.Hüseyn, Q.Xəlilov və T.Hüseynoğlu da əsərdə tarixiliklə müasirliyin vəhdəti prinsipinin gözləndiyini vurğulayırlar. 

«Mükəmməl tarixi roman nəinki mövzu və materialı, həmçinin ideyası etibarilə zəngin olmalıdır. Bu zənginlik tarixiliklə 

müasirliyin dialektik əlaqə  və  vəhdətində  təzahür edir» – məntiqi mülahizəsi ilə  çıxış edən T.Hüseynoğlu «Söz – tarixin 

yuvası» (2000) adlı  tədqiqatında.bu  əlaqə  və  vəhdəti milli tarixi romanın  ən mükəmməl nümunələrindən biri kimi «Dəli 

Kür»də müşahidə edir. Tofiq Hüseynoğlu əsərin yazıçı istedadının mühüm bir cəhətini, onun müasirlik haqqında anlayış və 

təsəvvürlərinin genişliyini meydana çıxardığını göstərir, İ.Şıxlının tarixi mövzuda, xalq həyatının keçmişindən yazanda belə 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

306 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

müasirlik mövqeyindən çıxış etdiyini vurğulayır. Lakin tədqiqatçı dövrün ideoloji təhlil meyarları ilə «Dəli Kür»ü «ən yaxşı 

inqilabi-tarixi romanlarımızdan biri kimi» təqdim edir, bu baxımdan əsərin müasirliyini də ideya cəhəti ilə səciyyələndirir, 

onun yüksək bədii dəyərini də bununla əlaqələndirir ki, müasirliyin bu şəkildə izahı tənqiddə uzun illər davam edən zərərli 

bir tendensiyanın – müasirliyi zahiri əlamətlərlə, ideya, mövzu və s. xüsusiyyətlərlə izah etməyin nəticəsi idi.  

Dövrün ədəbi yeniliyi dəyərləndirmə meyarları əsərin mürəkkəb poetikasını açmağa, ideya-məzmun mündəricəsinin, 

sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin mükəmməl izahına, tarixilik və müasirliyinin dürüst elmi mövqedən dəyərləndirilməsinə 

imkan vermirdi. Y.Qarayevin “Tənqid: problemlər, portretlər” adlı tədqiqat əsərində  yazdığı kimi, bu illərdə «Dəli Kür» 

kimi nəsr əsərini dərindən açan, «Dəli Kür»ü tənqiddə yenidən yaradan, onun həmhüquq «tənqid obrazı» olan məqaləmiz» 

hələ yazılmamışdı. 

1960-70-ci illərdə ədəbi tənqid «Dəli Kür»də müasirliyin izahında çox mühüm bir amili – əsərdə dolğun şəkildə öz 

əksini tapan millilik aspektini nəzərdən qaçırır, yaxud da məsələyə çox səthi yanaşır, bununla da əsərin  ədəbiyyatda 

müasirliyin tələblərinə  də  nə  dərəcədə cavab verməsini müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkirdi. Tənqid qismən 70-ci illərin 

sonu və 80-ci illərdə «Dəli Kür»ün millilik aspektinə münasibət bildirmişdir ki, bu münasibət daha çox romanın qəhrəman 

konsepsiyası ilə bağlı təhlillərdə yer almışdır. Tənqid «Dəli Kür»də «milli koloriti, sosial-əxlaqi mahiyyəti ilə canlandırılan 

mühit» və xarakterləri (A.Hüseynov) təhlilə  cəlb edir, əsərdə milli xarakterin «qəhrəmanın,  şəxsiyyətin simasında 

təmərküzləşərək» təqdim edildiyini (V.Yusifli) göstərir, milli təfəkkürün, milli ruhun, xalq həyatının «sədaqətli və real» 

bədii əksini romanın əbədiyaşarlığını təmin edən (M.Əliyev) başlıca keyfiyyət kimi dəyərləndirirdi. 

1990-2000-ci illərdə  tənqidin bədii təfəkkürdə milliliyə münasibətinin dərinləşməsi  İ.Şıxlının “Dəli Kür” romanının 

təhlilində də yeni fikirlərə, ədəbiyyatşünaslıq qənaətlərinə yol açır. Millilik burada əsərin əsas ideya məğzini tamamlayan, 

onun müasirliyini, zənginliyini və möhtəşəmliyini təmin edən dəyər kimi ədəbi-elmi düşüncədə yer alır. Tənqid bu 

mərhələdə millilik aspektinin əsərin müasirliyini şərtləndirən başlıca amil kimi izahına ciddi səy göstərir. Bu baxımdan 

T.Salamoğlunun «Dəli Kür»ün müasirliyini əsaslandıran nəzəri qənaəti daha məntiqəuyğundur. Tədqiqatçı romanın 

müasirliyini tarixi-milli varlığı estetik düşüncənin predmetinə çevirməsi,  əslində onu yaddaşa köçürüb ictimai düşüncəyə 

ötürməsi, ona yenidən yaşamaq hüququ verməsi kimi səciyyələndirir. T.Salamoğlu “Tarixi və çağdaş  ədəbi prosesə dair 

araşdırmalar”ında «Dəli Kür»ün müasirliyini şərtləndirən ən əlamətdar keyfiyyəti belə izah edir: «Məhz «Dəli Kür» vasitəsi 

ilə estetik şüurda özünə möhkəm yer edən və estetik şüurdan ictimai şüura keçən XIX əsrin milli varlığı (ideal varlıq 

şəklində) çağdaş milli varlıqla «dialoji» münasibətə girir, onda gedən deformasiyaları müşahidə edir, ona müqavimət 

göstərir.» 

1990-2000-ci illərdə müasir tənqid-təhlil meyarları ilə  dəyərləndirmə  əsərin nəzəri dərkinə imkan yaradır, onun 

yaradıcılıq məziyyətlərinin bütünlükdə elmi təhlili ilə  şərtlənir.  Əsərdə mühüm bir yaradıcılıq problemi kimi müasirliyin 

hansı  səviyyədə  bədii  əksini tapması da konkret cəhətlərlə izah edilir. T.Hüseynoğlu 90-cı illərin sonlarında yazdığı 

tədqiqatında «Dəli Kür»ü çağdaş elmi təfəkkürün tələbləri səviyyəsində dəyərləndirir, «əsərdə xalq taleyinin bədii inikası və 

xalq xarakterinin canlandırılmasında milliliklə sinfiliyin əlaqə  və  tənasübü məsələsinə  bədii estetik baxışın təzəliyi»ni 

müşahidə edir.   

Beləliklə, tənqid «Dəli Kür»də tarixi hadisələrə yeni baxış, yeni ifadə vasitələri ilə keçmişi daha zəngin çalarlarla 

canlandırmaq, tarixi gerçəkliyə müasirlik mövqeyindən yanaşmaq səyini yüksək dəyərləndirmişdir. 

 

 

İSMAYIL ŞIXLININ “DƏLİ KÜR” ROMANINDA FOLKLOR MOTİVİ

 

 

Turan SADIQLI  

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

 

İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanında toxunduğu mühüm məsələlərdən biri folklor məsələsidir. Belə ki, yazıçı xalq 

ruhuna, milli xalq kolorotinə dərindən bağlı idi və əsərlərində həmişə bu kimi məsələləri diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Onun 

ruhundakı millilik ideyası, adət-ənənələrə köklü surətdə bağlılıq  əsərlərinin də ruhuna və canına, qanına hopmuşdu. 

Müəllifin dilində folklor mətninə müraciət olunması bir sıra hallarda baş vermişdir. Belə ki, yazıçı ayrı-ayrı məkanları və 

lirik-psixoloji hal və vəziyyətləri təsvir etmək, daha dolğun canlandırmaq məqsədilə folklor motivindən istifadə etmişdir. 

Həmçinin müəllif hər hansı bir təbiət mənzərəsini təsvir edərkən həmin məkana daha da emosionallıq, təsirlilik vermək 

üçün bu motivə müraciət etmişdir. Bunu romanda Cahandar ağanın oğlu  Əşrəfin alaçıqdan çıxıb gəzinərkən anadillərin 

səsinə qulaq asmasından və yazıçının məlum  əfsanəni romana daxil etməsindən aydın görmək olur: “Lap yaxında anadil 

ötdü.  Əşrəf bu gözəgörünməz quşların səsini eşidən tək alaçığın qabağındakı palıdın altına getdi. Ağacın gövdəsinə 

söykənib susdu.... Anadillərin zil və  kədərli səsi eşidilirdi.  Əşrəf lap uşaqlıqdan bu quşların qəmli oxumağını dinləyəndə 

mütəəssir olurdu. O indi hər şeyi unudaraq meşəyə qulaq asdı”. Yazıçı Əşrəfin eşitdiyi səslərdən sonra keçirtdiyi hissləri 

təsvir etdikdən sonra “Anadil quşu” barəsində olan əfsanənin izahını verir. “ Deyilənə görə, onlar vaxtilə insan olmuşlar. 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

307 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

İndi bir-birini səsləyən anadillər peyğəmbərin danasını otarırmışlar. Bir gün dana itir, onlar nə qədər axtarırlarsa, heyvanı 

tapa bilmirlər. Meşənin qaranlığında, çənli-çiskinli havada hərəsi bir yana üz tutur, biri “tapdınmı?” – deyə soruşur, o biri 

isə “yox” – deyə cavab verir. Elə bu cür, bir-birlərini səsləyə-səsləyə, qorxularından dönüb quş olurlar. ” 

Təbiət və  məkanın təsvirinin obrazın psixoloji vəziyyətinin açılmasındakı rolunu romanın digər hissələrində  də 

görmək olur. Allahyar alatoranda səksəkəli şəkildə yol gedərkən “Qardaş vay” dərəsindən keçməli olur. Həm dərənin adı, 

həm də xarici görünüşü onu vahimələndirir.    Allahyar  bu  dərədən keçməyi evə çatmağa bərabər sayır. Bu vahimənin 

yaranmasında təbii ki, əfsanənin də  təsiri böyükdür: “Deyilənə görə, qarşıdakı  dərədə gecədə yeddi qardaş  xəncərdən 

keçirib yarğandan atıblar. Yaralılar səhərəcən “qardaş vay” deyə bir-birlərini çağırıb inildəmişlər. Elə o vaxtdan buranın adı 

“Qardaş vay” dərəsi qalmışdı ”. 

Yazıçı epik təsvir zamanı yer adının, yəni toponimik vahidin adının açılışına folklor yönümündən yanaşır. Bu da 

yazıçının xəlqi ruhundan və folklora bağlılığından irəli gəlir. Romanda sevdiyinin yolunu gözləyənlərin, səfərdə olan 

ərlərinin və ya nişanlılarının yolunu gözləyən qız-gəlinlərin toplaşdığı  “Ərim gəldi” qayasının adının izahı bunu deməyə 

əsas verir. 

İsmayıl Şıxlı yazıçı- müəllif nitqi ilə yanaşı, obraz nitqində də folklor örnəklərinə geniş yer vermişdir. Onun yaratdığı 

və ədəbiyyatımıza gətirdiyi dəyərli obrazlar öz xəlqi ifadə tərzləri, özünəməxsus danışıqları ilə diqqəti cəlb edirlər. Obraz 

nitqinə yerləşdirilmiş folklor mətnlərinin bir qismi obrazın  əhvalını, daxili hiss və  həyəcanlarını, o cümlədən onların 

mənəvi- psixoloji vəziyyətini göstərir. “Dəli Kür” romanında Şahnigar xanım qardaşı oğlunun evlənməsini böyük sevinclə 

qarşılayır və öz sevincini süzüb- oynamaqla, mahnı oxumaqla ifadə edir. Lakin onun zahirən görünən bu şən, şux təbiətinin 

içində müəyyən qəlbisınıqlıq var. Bu da onun çox gənc yaşından dul və  tənha qalmasından irəli gəlir.  Şahnigar xanımın 

qəlbinin dərinliklərindən gələn bu gənclik və yalqızlıq nisgili onun oxuduğu xalq mahnısının  mətnindən də açıq  şəkildə 

duyulur.  

                           İşvə bilməz, qəmzə bilməz, naz bilməz, 

                           Sevgi bilməz, söhbət bilməz, saz bilməz, 

                           Söz eşitməz, qaş anlamaz, göz bilməz, 

                           Ana, məni bir nadana verdilər, 

                           Günahıma, babalıma girdilər. 

Folklor mətninin obrazın  əhvalını lirik – romantik istiqamətdə tamamlaması motivi də  İsmayıl  Şıxlı yaradıcılığında 

xeyli qabarıqdır. Gənclik, gözəllik, sevgi duyğularına bürünmüş Salatın bulaq başında çalıb-çağıran aşığın oxuduğu 

sözlərdən xeyli təsirlənir. Çünki həmin sözlər onun daxili aləmindən, könül dünyasından xəbər verir. Şeirdə adı  çəkilən 

Salatınla onun adının təsadüfən üst-üstə düşməsi psixoloji təsiri daha da qüvvətləndirir. Burada aşığın nitqindəki folklor 

mətni onu qəbul edən, dinləyən və bu mətnin təsiri altına düşən gənc qızın könlündə, mənəvi dünyasında əks- səda verir. 

“Salatın qəribə hal keçirirdi. O bir tərəfdən addımlarını yeyinlədib tez dəyələrə çatmağa çalışır, digər tərəfdən də mahnının 

sözlərini axıradək eşitmək istəyirdi. Hərdənbir dodaqları aralanır, qımışırdı ”.  

Nümunələrdən də göründüyü kimi, yazıçı folklor mətnlərindən geniş istifadə etmişdir. Bundan əlavə, onun təsvir 

etdiyi ayrı-ayrı süjetlərin məzmununda və obrazların xarakterində  də bu ruh duyulur. Bütün bunlar İ.  Şıxlının milli 

köklərimizə, mənəvi-tarixi qaynaq və dayaqlarımıza sıx bağlılığından irəli gəlir. 

 

 

 

 “KİTABİ-DƏDƏ-QORQUD” DASTANINDA EPOSÇULUQ ƏNƏNƏLƏRİ 

 

Türkan CƏFƏROVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail]

 

 

“Kitabi-Dədə Qorqud” xalqımızın qədim dövr həyat və  məişətini özündə yüksək bədii  şəkildə  əks etdirən xalq 

eposudur. 

Bu böyük abidədə ulu keçmişimiz, qəbilə-tayfa münasibətləri dövrü, ailədaxili kəbindən imtina edib erkən toy 

mərasimlərinin yaranması, islamdan əvvəlki dövrlərdə  qızalma, qızvermə  ənənələri və s. özünü əks etdirmişdir. Uzun 

müddətdən bəri yazılı abidə kimi öyrənilən “Kitabi-Dədə Qorqud”un demək olar ki, əksər tədqiqatçıları onun türk 

xalqlarının şifahi yaradıcılıq ənənələri ilə də sıx bağlı olduğunu qeyd etmişlər. Tarixən müstəqil oğuznamələr şəklində hələ 

bizim eranın  əvvəllərindən xalq arasında məlum olan həmin oğuznamələrdə  oğuz tayfalarının həyatı, məişəti,  əxlaq və 

idarəetmə qaydaları, ilkin dövlətçilik  ənənələri özünü əks etdirmişdir. Sonradan bir yerə toplanıb dastanı yaradan bu 

oğuznamələrdə  oğuzların mədəniyyəti, tarixi yüksəlişi, daxili ziddiyyətləri, torpaq üstündə, varidat üstündəki çəkiümələri 

ilə yanaşı, etik-estetik görüşləri, əxlaqi baxışları, yüksək mənəvi dəyərləri özünü parlaq şəkildə ifadə etmişdir. “Kitabi-Dədə 

Qorqud” oğuz mədəniyyətinin mənəvi yüksəlişini, sivil mədəniyyətə doğru tarixi irəliləyişini, oğuzların erkən etik-estetik 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

308 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

düşüncəsini bütöv halda bizə yetirə bilmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da gördüyümüz milli həyat məhz qədim oğuzlarin 

tarixi taleyidir. Zəngin və çoxcəhətli oğuz-türk mədəniyyəti məhz bu qəbilə  və tayfa birləşmələrinin tarixi təkamülündə 

yaranan, inkişaf edib yüksələn və  nəhayət parçalanmalara məruz qalan qəbilə  və tayfa birləşmələrinin yaratdığı bir 

mədəniyyətdir. Maraqlı cəhətlərdən bir də odur ki “Kitabi-Dədə Qorqud” qəbilə və tayfa birləşmələrinin tarixi intibahını və 

təzahürünü bütov sistem şəklində əks etdirmişdir. Hətta bir sıra mühüm ictimai-siyasi amillər, o cümlədən islam görüşləri 

müəyyən dərəcədə izlərini qoya bilsə  də, dastanda ümumilikdə peşəkar inprovizatorçu ruhunda çıxış edən ozanın qədim 

türk  əxlaq modelini bütov şəkildə  əks etdirmə qüdrətini sarsıda bilməmişdir. Buna görə  də “Kitabi-Dədə Qorqud” təkcə 

tarixi qəhrəmanlıq, keçmişimizi əks etdirən abidə kimi yox, eyni zamanda milli adət-ənənə və mərasimlərimizi öyrənmək 

üçün dəyərli bir mənbədir. 

“Kitabi-Dədə Qorqud” boylarının sujet və kompozisiya quruluşu göstərir ki, əcdadlarımızın yaratdığı  qədim adət-

ənənə və mərasimləri, eləcə də sujet, motiv, obraz və başqa folklor vahidləri abidədə özünü güclü şəkildə qoruyub saxlaya 

bilmişdir. Zamanın nə sərt ictimai-siyasi baxışları, nə bir-birilə daimi çəkişmədə olan dini görüş və təriqətlər, ziddiyyətli və 

təzadlı dünyagörüşlər, nə  də islam əxlaqı  və dünyagörüşü abidənin  şifahi yaradıcılıq qaynaqları ilə bağlı tarixi köklərini 

sarsıda bilməmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da öz əksini tapan folklor sujet, motiv və obrazları, eləcə  də adət-ənənə, 

mərasim və xalq deyimlərini yaradan fərdlər məhz həmin dövrdən yararlanmışlar. Maraq doğuran cəhətlərdən biri də məhz 

bu qüdrətli-şifahi söz mədəniyyətinin, adət-ənənə və mərasim dünyasının yarandığı ilkin zəmin idi. 

“Kitabi-Dədə Qorqud”da qəbilə və tayfa birləşmələri arasındakı çəkişmələr və ziddiyyətlər fonunda yüksəlib inkişaf 

edən folklor yaradıcılığı müəyyən cəhətlərlə tayfanın özünün tarixi inkişafı, təkamülü, parçalanması, eləcə  də daxili 

ziddiyyətləri ilə sıx bağlı idi.  

Həmin oğuz nəslində yaranan hər bir folklor vahidi nəslin  əxlaqı, həyat və dünyagörüşü ilə bağlıdır. Ona görə  də 

“Kitabi-Dədə Qorqud”un folklor qaynaqları  əslində bu nəslin tayfa həyatından, onun tarixi intibahından kənarda qala 

bilməzdi. 

Oğuzların bu böyük qəhrəmanlıq tarixçəsində  ədəbi düşüncənin müxtəlif təzahür formaları, bədii təfəkkürdə sujet, 

motiv və obrazların törəməsi, müxtəlif zaman kəsimlərindəki transformasiya və rekonstruksiyaları özünü göstərir. Dastan 

eyni zamanda ağız ədəbiyyatımızın bir sıra kiçik janrlarının epik düşüncədə hələ Dədə Qorqud hadisələrindən xeyli əvvəl 

mövcud olduğunu, ozanların milli yaddaşdakı həmin hazır modellərdən dastanda istifadə etməsi faktını təsdiqləməkdədir. 

Bütün bunlar isə “Kitabi-Dədə Qorqud”un türk xalqlarının folklor ənənələri ilə sıx bağlı olduğunu, öz törəniş mərhələsində 

həmin qaynaqlardan bəhrələndiyini, türk xalqlarının sonradan dünyaya yayılmış bir çox sujetlərinin ilkin, ibtidai modellərini 

özündə böyük mühafizəkarlıqla qoruyub saxladığını göstərir. Dastanın bütün tədqiqat tarixində bu istiqamət başlıca 

cəhətlərdən biri kimi nəzəri cəlb edir.  

 

 

MÜSTƏQİL AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASIN YARANMASINDA VƏ