Microsoft Word Materiallar Full

MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ YENİ TERMİNLƏRİN  LÜĞƏTLƏRDƏ 

 ƏKS OLUNMA PROBLEMLƏRİ 

 

Günel PAŞAYEVA 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

 

Cəmiyyətdə baş verən siyasi,iqtisadi,ictimai dəyişikliklər,elmi texniki tərəqqi, mədəni həyatda baş verən inkişaf və 

yeniləşmələr dil və onun qanunlarına mütləq şəkildə təsir etməkdədir. Yeniliyin və  inkişafın geniş vüsət aldığı dövrdə yeni 

sözlərin yaranması zəruri hadisəyə çevrilir. Bu sözlər ya dilin öz daxili imkanları əsasında və ya başqa dillərdən alınır. Dilin 

lüğət tərkibini araşdırsaq məlum olur ki,alınmaların lüğət fondunun zənginləşməsində rolu çox böyükdür. Bu gün dünyada 

baş verən qlobal dəyişikliklər,elmin sürətli inkişafı yeni məvhumların yaranması və onların adlandırılmasını zəruriləşdirir. 

Bəzən dilin daxili imkanları,adlandırma zamanı aciz qalır və başqa dillərdən söz almağa məcbur olur. Ümümiyyətlə, 

dünyada tamamilə öz sözlərindən ibarət bir dil yoxdur. Bu baxımdan Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi də alınmaların 

hesabına günbəgün zənginləşir. Bu proses özünü terminologiya sahəsində daha qabarıq  şəkildə göstərir.Termin yaratma 

dilin öz imkanları daxilində və ya alınmalar sayəsində yeni terminlərin yaranma prosesidir və terminoloji sistemdə mühüm 

rol oynayır. Deməli “Azərbaycan dilində  də terminlər həm daxili imkanları  əsasında,həm də başqa dillərdən söz almaqla 

yaranır. Bu da dilin bütövlükdə leksik sisteminin zənginləşmə qanunauyğunluqları ilə eyniyyət təşkil edir” [1;119] Son 

dövrdə Avropa mənşəli alınmaların sayı durmadan artır. Səbəb kimi ölkəmizin inkişafı, yeniliklərə açıq olması, yaranmış 

yeni elmi, texniki, mədəni hadisələrə biganə qalmamasını göstərmək olar. Əlbəttə, yeniliklərə, yeni yaranmış bütün 

vasitələri  ölkəyə qəbul ediriksə, yaranmış yeni anlayışın adının  da dilin leksik vahidləri sırasına düşməsi labüd hal alır. 

Lakin, baxaq görək, bu adlar, adlandırmalar Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində alınma söz kimi, ümumiyyətlə,  leksik 

vahid kimi özünə yer  tuta  bilirmi?  

Lüğət (Sözlük) — Müəyyən üslubla düzülən, mənası  və ya tərcüməsi verilən və  tələffüzü göstərilən sözlərin 

toplusudur. [2] Ümumiyyətlə, lüğətlərsiz  Azərbaycan dilini təsəvvür etmək qeyri mümkündür və hal – hazırda müxtəlif 

məzmunlu lüğətlər mövcuddur. Yeni anlayışların adlandırılması,elm və texnikanın ayrı – ayrı sahələrinə aid terminlərin 

sistemə salınmasında terminoloji lüğətlərin rolu əvəzsizdir. Bu lüğətlər dilin leksikasını, sözlərin leksik – semantik mənasını 

təsvir edir. Və  məhz bu lüğətlər filoloji eyni zamanda izaahlı lüğətlərinin  əsas bazasını  təşkil edir. Terminoloji lüğətlər 

əsasən iki prinsip üzrə tərtib olunur: 1. Əlifba prinsipi ilə 2. Əlifba – yuva prinsipi ilə [ 1;310] Birinci halda terminlər əlifba 

sırası ilə verilir, ikinci prinsipdə isə bir kökdən əmələ gəlmiş eyni köklü müxtəlif mənalı sözlərin hamısı bir “yuvada”, bir 

söz altında izah edilir. Bu prinsipin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, lüğətdə eyni kökdən yaranmış sözlərin müxtəlif mənaları 

faktiki ortaya çıxarır və onların  əsas mənayla sıx bağlı olduğu diqqətə çatdırlır. Və bununla da, yeni yaranan istənilən 

anlayışın o adla bağlılığını müəyyən edərək, təsvirini və yaxud işləklik prinsipini təxmin edə bilərik. Lakin Azərbaycan 

dilində  indiyədək bu prinsipdə lüğət tərtib olunmamışdır. 

Azərbaycan dilində müxtəlif məzmunlu terminoloji lüğətlər tərtib olunmuşdur. Bu elmlərin sürətli inkişafı, tərcümə 

olunan elmi - ədəbiyyatın Azərbaycan dilinə  tərcüməsi ilə bağlı yeni yaranan terminlərin yaradılması olə  əlaqədardır.  

Yaranmış bu lüğətlər qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq bir neçə növə bölünür. məs: ikidilli, çoxdilli və izahlı 

terminoloji lüğətlər . Təkcə 1990 – 2000 – ci illərdə 11 terminoloji lüğət tərtib olunmuşdur. Hal – hazırda da yeni lüğətlər 

---