Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

207 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

İsim fəslində cins, kəmiyyət və hal kateqoriyaları ərəb və fars dillərilə müqayisəli şəkildə izah edilir və isimlər iki əsas 

qrupa ayrılır: "ismi-cins" (məs.: heyvan, daş, ağac) və "ismi-ələm" (şəxs adları: Ali, Həsən, Hüseyn). Maraqlıdır ki, 

kəmiyyət anlayışı öz sözümüzlə ifadə edilir: "San ikidir: "müfrəd" (tək) və "cəm". 

M.Əfşar da türk (Azərbaycan) dilində ismin yeddi halı olduğunu qeyd edir; "əhvali-ism": "mübtəda və münada", 

"izafə", "məfuli-ileyh", "məfuli-bih", "məfuli-məəh", "məfuli-fih", "məfuli-minh" (müasir terminlərlə: adlıq, yiyəlik, 

yönlük, təsirlik, birgəlik, yerlik, çıxışlıq hal). Bunlar müasir dilimizdə  işlənən hallarla tərtibinə görə uyğun gəlir. Fərq 

yalnız halların adlarında və birgəlik halın ("məfuli-məəh") müasir dilimizdə ismin bir halı kimi göstərilməməsindədir.  

"İzafət" - bir şeyin bir ismə əlaqə və aidliyini göstərir, iki növü var: "izafəi-lamiyyə" (ağacıŋ barı, dostuŋ cəfası) və 

"izafəi-bəyaniyyə" (qızıl yüzük, gümüş kasə). Bu birləşmələrdə birinci tərəf  "müzafün ileyh" (təyin edən), ikinci tərəf  isə 

"müzaf" (təyin edilən) adlandırılır. 

"İsmi-sifət" bəhsində sifətin tərifi verilir, sifətin aid olduğu isim "mövsuf" (vəsf olunmuş) adlandırılır və qeyd edilir 

ki, "türk dilində sifət ilə mövsuf arasında mütabiqət (uzlaşma) yoxdur; nə sanda, nə cinsdə və nə başqa hallarda və həmişə 

mövsufdan müqəddəm düşür, məsələn: yaxşı  kişi/ kişilər/ kişilərin". Sifətin üç dərəcəsi göstərilir: "adi", "izafi" və "əla". 

Maraqlıdır ki, -cıq//-cik; -cığaz//-cigəz (oğlancıq-oğlancığaz, övrətcik-övrətcigəz) və -ca//-cə (yaxşıca, ağca, gözəlcə) 

şəkilçiləri ilə düzələn sözlər ayrıca, "ismi-təsğir" adı ilə, incə saitli və qalın saitli sözlər "xəfif" (yüngül) və "səqil" (ağır) 

terminlərilə verilir. 

"İsmi-mənsub"- bir şəxsin bir yerə və ya mütləq bir sifətə nisbətlənməyini ifadə edir, məs; şirvanlu, gəncəli, güclü. 

"İsmi-ədəd"- say, miqdar göstərən kəlmələrdir. Bunlar da, öz növbəsində, üç yerə ayrılır: "əsli": 1."əhad" (təkliklər); 

2."əşərat" (onluqlar); 3."miət" (yüzlüklər); 4."uluf" (minliklər), "tərtibi" (bir şeyin miqdarilə birgə  mərtəbəsini (sırasını) 

göstərir, məs; yeddinci, dördinci) və "kəsri". "İsmi-məkan" (çəmənlik, tikanlıq); Yaxına işarə edən "bu" və uzağa işarə edən 

"o //ol" sözləri "ismi-işarə" adı ilə  əvəzliklərdən ayrı verilir, lakin qeyd edilir ki, "o" işarə üçün olduğu kimi, həm də 

"zəmiri-ğayib"dir (III şəxs əvəzliyi), məs; mən, sən, o; işarəylə göstərilən "müşarün ileyh" adlandırılır. Şəxs bildirən, şəxsə 

nisbət verən bütün anlayışlar (şəxs əvəzlikləri ("zəmiri-münfəsil"), mənsubiyyət ("zəmiri-müttəsil"),  şəxs ("zəmiri-rəbti") 

və xəbərlik ("zəmiri-fel") kateqoriyaları) əvəzliyin növləri kimi "ismi-zəmir" adı altında birləşdirilir. Şəxs əvəzlikləri belə 

qruplaşdırılır: "zəmiri-mütəkəllim" ("söyləyən": mən, biz // bizlər), "zəmiri-müxatəb" ("xitab olunan": sən, siz //sizlər) və 

"zəmiri-ğayib" ("hazırda olmayan": o, olar //onlar).