Microsoft Word Materiallar Full

 

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

478 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

TƏDRİSİN AŞAĞI  PİLLƏSİNDƏ INGİLİS DİLİNDƏ ŞİFAHİ NİTQİN                               

İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİNDƏ ƏYANİ VASİTƏLƏRİN ROLU  

 

Həcər ABDULLAYEVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

 

Nitq insanlar arasında ünsiyyətin başlıca vasitəsidir. O insan fəaliyyətinin məhsulu olmaqla yanaşı, həm də cəmiyyəti 

yaşadan başlıca amillərdən biridir. Tədrisin aşağı pillələrindən başlayaraq xarici dilin tədrisinin ən mühüm məqsədlərindən 

biri də bu dildən üsiyyət vasitəsi kimi sərbəst istifadə etməyi aşılamaqdan ibarətdir. Nitqin nə qədər mürəkkəb və çoxşaxəli 

bir proses olduğunu nəzərə alsaq ünsiyyət vərdişlərinin aşılanmasının da bir o qədər çətin və  məsuliyyətli iş olduğunu 

təsəvvür edə bilərik. Mükəmməl nitq vərdişlərinin aşılanması müəllimdən yüksək peşəkarlıq tələb edir. Hər bir qrupun  

müxtəlif  əqli xüsusiyyətlərə, bilik, bacarıq və  vərdişlərə malik olan öyrənciləri olduğundan təlim prosesinin səmərəsini 

artırmaq üçün müəllimin müxtəlif üsul və vasitələrdən istifadə etməsi zəruridir. Bu günə  qədər uşaq psixologiyasına 

əsaslanaraq yazılan pedaqoji ədəbiyyatlarda pedaqoqlar, metodistlər, psixoloqlar tədris işində  əyani vasitələrin rolu 

haqqında kifayət qədər geniş söhbət açmışlar.  

Dahi çex pedaqoqu Y.A. Komenski demişdir: “Duyğularımızda olmayan bir şey şüurumuzda da yoxdur.” Komenskinin 

təklif etdiyi əyanilik prinsipi aşağı siniflərdə nitqin inkişaf etdirilməsində yaxşı  nəticə verir. Belə ki, ingilis dilində yeni 

sözləri mənimsətməkdə  rəngli  şəkillərdən,  ətraf mühitdən götürülmüş canlı  əşyalardan, animasiyalardan istifadə etdikdə 

şagirdlər tərəfindən sözlərin yadda saxlanması və istifadə edilməsi asanlaşır. Duyğu orqanlarından alınan siqnallar əqli işi 

stimullaşdırır, nəticədə  təxəyyül, təsəvvür, qavrayış kimi təfəkkür prosesləri fəaliyyət göstərməyə başlayır. Bu mürəkkəb 

proseslərin vəhdətdə  fəaliyyəti müəllimin tədris etdiyi materialların  şüurlu mənimsənilməsinin və  həmişəlik yadda 

saxlanılaraq, lazım olduqda tətbiq edilməsinin qarantıdır. 

Böyük rus pedaqoqu K. D. Uşinski isə əyaniliyin nitq vərdişlərinin yaradılaraq inkişaf etdirilməsindəki rolunu başqa bir 

tərəfdən  əsaslandırmışdır. O yazır: “ Əgər sizə girdiyiniz sinifdə söz almaq çətindirsə, həmin sinfə  şəkil aparın.” 

Müşahidələr sübut edir ki, həqiqətən də  şagirdlərə müəyyən süjetli şəkillər  əsasında danışmaq daha asan, cəlbedici və 

maraqlıdır. Belə ki, bu zaman onlar sərbəst şəkildə, məcbur edilmədən öz fikirlərini ifadə edirlər. Heç də təsadüfi deyildir 

ki, bu gün Azərbaycanda nəşr olunan aşağı sinif ingilis dili dərsliklərində  rəngli  şəkillərə  əsaslanan tapşırıqlar üstünlük 

təşkil edir. Bu cür dərsliklərdən istifadə olunması şagirdlərdə ruh yüksəkliyi yaradır və onların ingilis dlində sərbəst danışıq 

vərdişlərinə yiyələnməsini sürətləndirir. 

Əyani vasitələrdən dil dərslərinin istənilən mərhələsində istifadə etmək olar: yeni materialın öyrədilməsində,  əvvəl 

tədris olunan materialların təkrarında, ev tapşırıqlarının yoxlanılmasında,  şagirdlərin böyük əksəriyyətinə qaranlıq qalan 

məsələlərin izahında və s. Müxtəlif dil aspektlərinin tədrisində  əyani vasitələrdən istifadəyə heç bir məhdudiyyətin 

qoyulmaması da onların necə geniş imkanlara malik olmasının bariz sübutudur. Ustad müəllim istər leksikanın, istər 

qrammatikanın, zərurət yarandıqda hətta fonetikanın belə tədrisini heç bir çətinlik çəkmədən əyaniləşdirə bilər.  

Nitq prosesində şagirdlərin səhv tələffüzü müəllimin düzgün şəkildə təkrarı, sonra isə şagirdlərin xor şəklində bir neçə 

dəfə düzgün tələffüzü ilə əyaniləşir və birdəfəlik aradan qaldırılır. Dinləmə aparatı vasitəsilə mətn parçaları və dialoqların 

dinlənilməsi gələcəkdə intonasiyalı  tələffüzün və qüsursuz nitqin olmasının ilkin bünövrəsini təşkil edir. Kütləvi olaraq 

çətin yadda qalan sözlərin, səslərin dil kabinetlərində qrafik və cədvəllər vasitəsilə əyaniləşdirilməsi də səmərəli üsullardan 

biri hesab olunur. Çünki divardan asılan materiallar dərs prosesində şagirdlərin qeyri-iradi olaraq diqqətini cəlb edir və göz 

yaddaşlarına həkk olunmuş olur. 

Şifahi nitqin anlaşıqlı  və informativ olması üçün zəngin söz ehtiyyatının olması vacibdir. Buna görə  də leksik 

materialın tədrisinin  əyaniləşdirilməsi son dərəcə  zəruridir. Təbii ki, dərs prosesində rast gəlinən bütün sözlərin 

əyaniləşdirilməsi çox vaxt itkisinə  səbəb ola bilər. Lakin yeni və  çətin sözlərin  əyani tədrisində böyük fayda vardır. 

Təcrübəli müəllimlər yeniliklərdən istifadə edərək sözləri oyunlar vasitəsilə, maraqlı  və  rəngarəng üsullarla, şəkil və 

prezentasiyalarla mənimsədirlər.  

Qrammatik materiallar qabaqcıl müəllimlər tərəfindən  əksər hallarda qrafik və  cədvəllərdə müqayisəli  şəkildə  tədris 

olunur. Məsələn, sifətin dərəcələri cədvəl şəklində təqdim olunduqda və canlı nümunələr göstərildikdə yüksək səmərə verir. 

Biliyin qiymətləndirilməsində kartoçkalardan da istifadə edilə bilər. Kartoçkalarda yazılan cümlələr üzərində qrammatik 

qaydaların tətbiqini yoxlamağın və qiymətləndirməyin müxtəlif üsulları vardır. Dərs prosesində rast gəlinən bu cür 

nümunələrin sayını sonsuza qədər artırmaq mümkündür.  

Beləliklə müşahidə və təcrübələrin yekunu olaraq qeyd etmək lazımdır ki, əyani vasitələrdən düzgün və yerində istifadə 

edildikdə dili müvəffəqiyyətlə tədris etmək və sərbəst nitq vərdişlərinə malik olan şagirdlər yetişdirmək olar.