Microsoft Word Materiallar Full

 

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

476 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

SAVAD TƏLİMİ DÖVRÜNDƏ NİTQ VƏ TƏFƏKKÜRÜN İNKİŞAFI  

 

Nərmin QULİYEVA 

Qafqaz Universiteti (Magistr) 

[e-mail] 

 

Ana dili tədrisində savad təlimi çox mühüm bir məsələdir. Təlim prosesinin başlanğıcı savad təlimidir. Savad təliminə 

normal  şəkildə başlamaq üçün uşaqların dilini, nitqinin inkişafını, savad təliminə hazırlıq səviyyəsini diqqətlə öyrənmək 

lazımdır. I sinifə gələn altıyaşlıların səviyyəsinin öyrənilməsi uşaq məktəbə gələnədək təşkil olunmalıdır. Şagirdlərə rabitəli 

şifahi nitq üzrə ilkin vərdişlərin aşılanması, başqalarının nıtqini dinləməyi, eşitməyi,  nitq səslərini düzgün tələffüz etməyi, 

nitqin səs mədəniyyətinə yiyələnməyi, nitqə nəzarət etməyi və nöqsanları aradan qaldırmağa səy göstərməyi, kiçikhəcmli 

mətnlərdən ibarət imla yazmağı oyrətmək savad təlimində başlıca məqsədə nail olmaq üçün  yerine yetirilməli olan 

vəzifələrdən bir qismidir. Savad təlimi dövrünün müvəffəqiyyəti müəllimin  şagirdlərə  nə  dərəcədə    bələd olmasından 

asılıdır. 

Kiçikyaşlı  məktəblilərin  əyani-obrazlı  təfəkkürü tədricən inkişaf edir. Onlar gördükləri  əşya və hadisələrin bir neçə 

mühüm cəhətlərini ayıra bilir Əgər uşaq ümumilləşdirmə apara, mücərrədləşdirmə üzrə ilkin vərdişlərə yiyələnə bilmirsə, 

bu, onun təcrübəsizliyi, biliyinin azlığı və qırıq-sökük olması ilə izah edilməlidir.  

Savad təlimi dövründə nitq inkişafı üzrə  iş nitqin bütün səslərini və sözlərin düzgün tələffüzü; lüğət ehtiyatının 

zənginləşdirilməsi; sözlərdən cümlələrin və rabitəli nitqin qurulmasını  əhatə edir. Bu dövrdə  tələffüz və nitq səslərinin 

qavranılması sahəsindəki səhvlər daha xarakterik olur.  

Məktəbə yenicə  gəlmiş  uşaqların nitqi müxtəlif nöqsanlarla dolu olur. Bəzi uşaqların nitqində  tıntınlıq, kəkələmək, 

pəltəklik kimi xüsusiyyətlər olur. Bundan başqa, danışarkən sözləri axıradək tələffüz etmək, səs buraxmaq, səs artırmaq, bir 

səsi başqasıyla  əvəz etmək, səslərin yerini dəyişik salmaq, yerli şivə xüsusiyyətlərinə yol vermək,  ədəbi tələffüz 

normalarına riayət etməmək kimi hallar da özünü göstərir. Belə nöqsanlar uşaqların savada yiyələnməyinə mane olur və 

uzun müddət yazıda da öz əksini tapır. Ona görə  də, müəllim uşaqların tələffüzünə müntəzəm surətdə  nəzarət etməli, 

düzgün tələffüz nümunəsi verməklə  həmin nöqsanların aradan qaldırılmasına nail olmalıdır. Bu məqsadlə  uşaqların 

diqqətini hər bir səsin tələffüz məxrəcinin düzgünlüyünə cəlb etmək, düzgün tələffüz olunmayan sözləri hecalarla tələffüz 

etdirmək, onları cümlə içərisində  işlətməyi tələb etmək, bir səsin düzgün tələffüz olunmaması ilə sözün mənasının necə 

dəyişdiyini başa salmaq lazımdır. Ən zəruri hallarda şagird loqopedə göstərilməlidir Səslənmə etibarilə yaxın olan s-ş, ş-y, 

s-z, ç-c, q-ğ, r-l, d-t, b-p və s. səslərin hecalarda cüt-cüt tələffüzünün tələb etmək lazımdır. Belə səslərin sözlərin səs təhlili 

prosesində fərqləndirmək olar.  

Şagirdlərin lüğət ehtiyatınn zənginləşdirilməsi  əlifba dərsliyinin sütunlarında verilmiş sözlərlə başlanır. Sütunlar və 

mətnin lüğəti uşağın həyatı,  ətraf  aləm haqqında çox rəngarəng sözlərlə  zəngindir. Sütunlardakı sözlərin mənası  bəzən 

şagirdlərə çatmır. Bunun səbəbi isə həmin sözlərin  müxtəlif sahələrə aid olması ilə bağlıdır.  

Uşaqların nitqinin və  təfəkkürünün inkişaf etdirilməsinin mənbələri arasında müşahidələr mühüm yer tutur. Təbiət 

hadisələri və  əşyalar uşaqlarla söhbət aparmaq üçün çox əlverişlidir. Müəllim  şagirdlərin lüğət ehtiyatını yeni sözlərlə 

zənginləşdirmək üçün ekskursiya, gəzinti, müşahidə prosesində və əşya dərsində, həmçinin əyani vəsaitdən istifadə etməklə 

nail olur . Bunlardan əlavə, şagirdlərin şəxsi həyat təcrübəsi, əmək prosesi, onların əməyi, oyunları, əyləncələri, oyuncaqlar, 

şəkillər, müəllimin təşkil etdiyi müşahidələr lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsinin mənbələridir.  Ətraf aləm üzrəində 

müşahidə prosesində onunla fəal təmasda  şagirdlər müxtəlif  əşyalarla, onların nədən düzəldilməsi ilə tanış olur, forması, 

rəngi, dadı, xarici görünüşü, insanlara faydası  və s. cəhətlərinə görə onları qruplaşdırır, təsnif edirlər.  Şagirdlər ayrı-ayrı 

əşyaları ümumi başlıq altına yığırlar: inək, qoyun, it, pişik, camış, keçi, donuz-ev heyvanlarıdır, sağsağan, qaranquş, 

sığırçın, sərçə, bülbül-vəhşi quşlardır və s. Belə çalışmalar şagirdlərin məntiqi təfəkkürünü inkişaf etdirir.  

Şagirdlərin cavablarının bütöv, yoxsa qısa, yarımçıq olması haqqında müzakirələr aparılır. Əksər müəllimlər  cavabın 

tam olmasını  tələb edir. Bəzən sorğu, müşahidə prosesində tez-tez şagirdlərə: “Tam cavab ver” – deyə müraciət edirlər. 

Ekskursiyada gördüklərindən danışarkən, şəkil üzrə hekayə qurub nəql edərkən planın maddələrinə tam cavab tələb etmək, 

əsinə dialoqu yeknəsək edir. Elə suallar var ki, ona bir sözlə cavab vermək kifayətdir. Belə hallarda cavab elə sualın köməyi 

ilə aydın olur: “Neçənci sinifdə oxuyursan?”  “Məktəbə kiminlə gedirsən?” və s. Bir sözlə, canlı danışıq dilində, sual-cavab 

şəklində dialoji nitqdə hə, yox, yaxşı, olar, olmaz, oxudu, gözəldir və s. sözlərlə cavab vermək mümkündür.  

Suallar tədricən elə qoymalıdır ki, şagirdlər tərəfindən  bir neçə cümlə ilə cavablandırılsın : “Cırtdan gecə nə etdi?”, 

“Əvvəlcə keçinin hara getməsində, sonra canavarın gəlməsindən danış” və s. Beləliklə belə sualların köməyi ilə  uşaqlar üç-

dörd cümlədən ibarət kiçik hekayə qurmağa hazırlanırlar. Şagirdlər öz fikrini müstəqil ifadə etməyi öyrənirlər. Şagirdlərdə 

mənaca bir-birinə yaxın cümlələri məntiqi ardıcıllıqla düzmək bacarığı yaranır və inkişaf edir. 

Savad təlimi  lüğət üzrə aparılan  işlə əlaqədar şagirdlərə cümlə qurmaq sahəsində də müəyyən vərdişlər aşılanır. Cümlə 

qurmaq şagirdləri üç-dörd cümlədən ibarət kiçik hekayə qurmaq üzrə işə  hazırlayır, onların rabitəli nitqini inkişaf etdirir. 

Müəllim lüğət üzrə işlə cümlə qurmaq və rabitəli nitq üzrə iş arasında qırılmaz əlaqə yaratmalıdır. Şagirdlərin mənimsədikləri 

yeni sözlərin əksəriyyəti onların fəal lüğətinə keçməli və müxtəlif çalışmaların köməyi ilə fəallaşmalıdır. 

---