Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

542 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

 

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

543 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

 

 

18-19, April 2014, Baku, Azerbaijan 

 

 

PROCEEDINGS 

SECTION III 

ENGINEERING SCIENCES 

 

 

COMPUTER SCIENCE AND ICT 

 

 

 

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

544 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

HAVA HƏRƏKƏTI DISPETÇERININ ÖYRƏDILMƏSI ÜÇÜN SIMULYATOR-             

TRENAJOR SISTEMININ LAYIHƏLƏNDIRILMƏSI 

 

L.N. ƏHMƏDOV, Ş.M. HÜMBƏTZADƏ 

Milli Aviasiya Akademiyası 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Hava nəqliyyatının idarə edilməsi prosesi ən mürəkkəb və  məsuliyyətli istehsalat sahələrindən biridir. Mülki hava 

nəqliyyatında sərnişin, yük və poçt daşınması bunlara aiddir. Hava nəqliyyatının təşkilində əsas etibarilə 3 abstrakt şəxs – 

pilot, dispetçer və texniki işçi iştirak edir. İndi isə bu anlayışları konkretləşdirək. 

Pilot – konkret olaraq hər hansı hava gəmisini idarə edən və öz hava gəmisinin konkret uçuşda təhlükəsiz, səmərəli və 

effektiv şəkildə qabaqcadan nəzərdə tutulmuş marşrutla və zamanda A nöqtəsindən B nöqtəsinə gəlməsini təmin etməlidir. 

Pilotun vəzifəsinin icra edilməsində onun köməyinə hava gəmisində quraşdırılmış aeronaviqasiya avadanlıqları  və yer 

üzərində hava hərəkətinin idarə edilməsi dispetçeri çatır. Dispetçerin məsuliyyət sahəsi konkret pilotun məsuliyyət 

sahəsindən qat-qat genişdir. Dispetçer onun səlahiyyət zonasında olan bütün hava gəmilərinin təhlükəsiz, səmərəli və 

effektiv şəkildə A nöqtəsindən B nöqtəsinə getməsini təmin etməlidir. Dispetçer HHİE prosesini yerinə yetirmək üçün onun 

hava məkanı barədə məlumatı olmalıdır. Müasir aeronaviqasiya avadanlıqları ilkin, ikincili radarlardan gələn Mode A, C və 

S rejimində göndərilən siqnalı emal edir, ADS-B, ADS-C və MLAT sensorlarından gələn məlumatı emal edə bilər. 

Dispetçer ilə pilot arasında radio efir vasitəsilə danışıq gedir, dispetçer ona kursun və  eşelonun dəyişilməsi haqqında 

göstərişlər verir, pilot isə bu məlumatın qəbulunu təsdiq edir. Hava hərəkəti dispetçerinin əldə etdiyi radar məlumatı, onun 

pilot ilə radio kanallar vasitəsilə danışmasını və HHİE prosesi üçün digər alət və vasitələrə malik olması tam və bütünlüklə 

aeronaviqasiyasını xidmətini təmin edən texniki personalın üzərinə düşür.  

Mülki aviasiyada qeyd olunan konkret şəxslər hava hərəkətinin təhlükəsizliyi təmin etmək üçün yüksək professionallıq 

səviyyəsinə malik olmalıdır. Pilotlar üçün uçuş biliklərinin və vərdişlərinin əldə edilməsi, təkmilləşdirilməsi, uçuş saatının 

yığılması  məqsədilə tikilmiş  və 2010-cu ilin oktyabr ayında istismara verilmiş Trenajor Mərkəzi bu sahədə mühüm yer 

tutur. Burada quraşdırılmış avadanlıq və simulyatorlar bütün müasir tələblərə cavab verir və  tədrisə  gələn  şəxslərin 

keyfiyyətli bacarıqlara malik olmasına şərait yaradır. HHİE dispetçerləri üçün bu şərait hal-hazırda “Azəraeronaviqasiya” 

Hava Hərəkəti İdarəsinin yeni binasında AirCon 2100 sistemi üzərində yaradılmaqdadır. Texniki personal üçün isə trenajor 

modelini yaratmaq, təəssüf ki, mümkün deyil. Belə ki, trenajor modelinin məqsədi – hər hansı nasazlığın, problemin 

yaranması zamanı görüləcək işlərin avtomatlaşdırılması, standart şəraitdə icraat vərdişlərinə yiyələnmə prosesidir. Texnikin 

qarşısına çıxa biləcək problemlər o qədər çoxdur ki, onları yalnız müəyyən qruplara təsnifləşdirib, ümumi göstərişlər 

vermək mümkündür.  

Cari işdə dispetçer üçün trenajor proqramı hazırlanmışdır. Bu proqramda hazır ssenarilər verilmişdir ki, bu ssenarilər 

müəyyən fövqəladə halları təsvir edir. Proqramda radar məlumatının qəbulu və AFTN şəbəkəsi ilə uçuş planlarının qəbulu 

və emalı imitasiya edilmişdir.  

Proqramda aşağıdakılar imitasiya edilmişdir: 

- 

Radar məlumatının qəbulunun imitasiyası; 

- 

AFTN şəbəkəsi ilə uçuş planlarının qəbulunun imitasiyası; 

- 

AFTN şəbəkəsi ilə meteoməlumatın qəbulunun imitasiyası; 

- 

Radar və plan məlumatının korrelyasiyası (avtomatik və əl ilə); 

- 

Safety Nets (STCA, APW, MSAW) funksiyaları; 

- 

Hava gəmisi ilə radio kanal vasitəsilə danışığın imitasiyası; 

- 

Müəyyən zaman ərzində uçuşlar barəsində statistik məlumatın çıxarılması; 

- 

Müəyyən çevik pəncərələrin – qadjetlərin istifadəsi imkanı və s. 

Proqram Embarcadero XE5 proqramlaşdırma mühitində yaradılmışdır. Proqramın xəritələrinin yaradılmasında AIP 

(Aeronautical Information Package – Aeronaviqasiya İnformasiyası Toplusu) məlumatından götürülmüşdür. Proqram 

trenajor modeli olduğuna görə, burada müəyyən şərti sadələşdirilmiş təsvir formalarından istifadə edilmişdir.  

---