Microsoft Word Materiallar Full

CEYMS MORİYERİN YARADICILIĞINDA TÜRK MÖVZUSU 

(Müəllifin “Ayişə, Qars qızı” romanının materialları üzrə) 

 

Lalə  İSAYEVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

 

XIX əsrin birinci yarısında səyahət və macəra janrında yazdığı romanları ilə ədəbiyyat tarixində unudulmayan, əsərləri 

bir sıra dünya xalqlarının dillərinə  tərcümə edilən Ceyms Yustinian Moriyerin (James Justinian Morier, 1782-1849) 

ədəbiyyat ensiklopediyalarında diplomat, novellaçı və səyahət yazıçısı olduğu qeyd olunur. Lakin o, 1808-1818-ci illərdə 

nəşr etdirdiyi səyahət romanları ilə ədəbi aləmdə şöhrət qazansa da, Şərq mövzusunda macəra janrında yazdığı romanları ilə 

ədəbi arealın diqqətini özünə  çəkmiş,  Şərq mövzusunda yaxşı romanlar müəllifi kimi onun yaradıcılığına müasirləri, o 

cümlədən Qərbi Avropada tarixi romanlar janrının yaradıcısı Valter Skott yüksək qiymət vermişlər. Yazıçının  Şərq 

romanları  sırasında 1834-cü ildə  nəşr etdirdiyi “Ayişə, Qars qızı” (“Ayesha, the Maid of Kars”) romanı müəyyən 

məziyyətləri ilə diqqəti çəkir. Lakin ingilis ədəbi-nəzəri fikrində, eləcə də bir çox ensiklopedik nəşrlərdə yazıçının həyat və 

yaradıcılığına həsr olunmuş məqalə və annotasiyalarda “Ayişə” romanının yazıçının əsərləri ilə müqayisədə çox da böyük 

uğur qazanmadığı söylənilmiş, onun yaradıcılığının erkən dövrünə aid edilən romanların ideya-bədii və estetik səviyyəsinə 

çatmadığı polemik mühakimə kimi irəli sürülmüşdür. 

Ceyms Moriyerin sağlığında – 1846-cı ildə  təkrar Londonda nəşr olunmuş “Ayişə” romanının “Ön söz”ündə 

oxuyuruq: “Müəllif (Ceyms Moriyer – L.İ.) kitabın ilk nəşri vaxtından indiyədək  Şərqdə  (əsasən Türkiyədə - L.İ.) baş 

vermiş hər hansı dəyişikliyə cavabdeh deyildir. Belə dəyişikliyin vaqe olacağı inkar edilməzdir. Qoy hardasa otuz, yaxud 

qırx il əvvəl türklərlə  təmasda olanlar söyləsin və  həmin adamlar bunu deyəcəklər ki, onların imperiyasının həmin o 

guşələrində türklər avropalılarla ünsiyyət, əlaqə saxlamağa tələsmişlər. Onlar (türklər – L.İ.) uzun zamandan bəri onların 

özünü narahat edən həmin o şiddətli, azğın dini və milli qərəzdən tədricən canlarını qurtarırlar. Bu əsər yazılandan bəri 

təxminən on il keçən müddət ərzində dəyişiklik əsasən hiss olunan dərəcədədir” (1, s.5). 

Daha sonra yazıçı hadisələrin zaman və məkanını diqqətə çəkərək onun 1810-cu ildə Türkiyədə vaqe olduğuna işarə 

edir. 

Hər şeydən əvvəl, Ceyms Moriyer romanında Şərq aləmi ilə Qərb aləmi arasında yaranan dini ayrı-seçkilik məsələsinə 

diplomat və yazıçı mövqeyindən çıxış edərək ayrı-ayrı xalqların, o cümlədən ingilislərlə türklərin həmrəylik, əməkdaşlıq və 

yaşadığımız dünyada insan mənəviyyatını yaxından duyub dərk etmək ideyalarını təlqin edir. 

“Ayişə, Qarslı  qız” - əslində romanın bütöv adıdır. Lakin əsərdə yazıçının qarşısına qoyduğu  əsas məqsəd bir növ 

məhəbbət macərası müstəvisində firənglərlə (ingilislərlə) türklərin müqayisəsini verməkdir. Romanda baş  qəhrəmanlar 

Ayişə  və Osmondla yanaşı Süleyman və Zabitə, Stasso, Mustafa, Pəhləvan Paşa, erməni Boqos, rus generalı, Qara bəy 

---