Microsoft Word Materiallar Full

ƏRƏB DİLİNDƏ SÖZLƏR VƏ MƏNALARI ARASINDA ƏLAQƏ 

 

Şəhla TANRIVERDİYEVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail]

 

 

 Ərəb dili filektiv dillərə mənsubdur. Hər bir ilk qrammatik forma əksər halda üç, bəzən də dörd samitdən ibarət olan 

kökə istinad edir. Kökdən daxili fileksiya yolu ilə müxtəlif formalı sözlər əmələ gətirilir. Məsələn: (ﻢﻜﺣhkm) kökündən-  

ﻢآﺎﺣhakim,  

ﻢﻴﻜﺣ həkim, ﻢﻜﺣ hökm, مﺎﻜﺣأ ehkam,

 

 ﺔﻤﻜﺣ hikmət, مﻮﻜﺤﻣ məhkum, ﻢﻴﻜﺤﺗ təhkim, ﻢﻜﺤﻣ möhkəm, ﺔﻤآﺎﺤﻣ mühakimə, 

ﺔﻤﻜﺤﻣ məhkəmə,  

ﺔﻣﻮﻜﺣ hökümət və s. Ərəb dili söz ehtiyatının genişliyi cəhətdən dünyanın zəngin dillərindən hesab edilir. 

Burada sinonim sözlər çox geniş təmsil olunduğundan eyni məfhum çox vaxt ən azı bir neçə söz, bəzən isə onlarla, hətta 

yüzlərlə sözlə ifadə edilə bilir. Bununla belə,  ərəb dilində  bəzən bir-birindən ciddi şəkildə  fərqlənən mənaları olan 

polisemantik (çoxmənalı) sözlər də az deyildir. Hətta tərkibində zidd mənalar olan sözlərə də çox təsadüf edilir. Sözlərin 

böyük əksəriyyəti əsl ərəb mənşəli olduğu halda alınma sözlər cüzi bir miqdar təşkil edir. Ümumiyyətlə, ərəb dilçiliyinin 

təşəkkülü barəsində elm tarixində aşağıdakı üç əsas fikir mövcuddur: 

1.  Ərəb dilçiliyi xaricdən təsir görməmiş, yerli zəmin əsasında yetişib inkişaf etmiş müstəqil bir dildir; 

2.  Ərəb qrammatikası qədim yunan elminin, xüsusilə Aristotel məntiqinin təsiri altında yaranıb inkişaf etmişdir; 

3.  Ərəb dilçiliyi qədim hind qrammatika elminin təsiri nəticəsində təşəkkül tapıb formalaşmışdır. 

Birinci fikirə istinadən rəvayətə görə,  Əməvilər dövrünün tanınmış  sərkərdələrindən biri, sonralar Kufə valisi olmuş 

Ziyad İbn Əbihi (vəf. 673) Quran-Kərimi ilk dəfə hərəkələyən Əbul Əsvəd əd-Duəliyə Quranın təhrif olunmaması naminə 

nəhvə dair bir vəsait hazırlamağı  əmr etmiş, lakin Əbul  Əsvəd  əd-Duəli  əvvəlcə bu işdən boyun qaçırmışdır.  Əd-Duəli 

sonralar bir ərəbin Quranın “Tövbə” surəsindəkiُﻪُﻟﻮُﺳَر َو َﻦﻴِآِﺮْﺸُﻤْﻟا َﻦﱢﻣ ٌءيِﺮَﺑ َﷲا ﱠنَأ“Allahın və onun peyğəmbərinin müşriklərlə 

(çoxilahlılarla)  heç bir əlaqəsi yoxdur” ayəsində “rasuluhu” əvəzinə “rasulihi” oxuduğunu görüb çox hiddətlənmiş  və 

Ziyadın yanına gedərək onun əmrini yerinə yetirməyə hazır olduğunu bildirmişdir. Belə ki, bu zaman məna təhrif olunaraq 

aşağıdakı kimi başa düşülürdü: “Allah müşriklərdən və öz peyğəmbərindən uzaqdır”. Göründüyü kimi ərəb dilində bir səs 

(sait) səhv tələffüz edilməsi ilə sözün tamamilə fərqli bir məna ifadə edilməsinə gətirib çıxarır. 

 İnsan cəsəd və ruhdan ibarət olduğu kimi kəlam da söz və  mənadan ibarətdir. Söz bir sədəfdirsə, məna o sədəfdəki 

inci, söz bir zərfdirsə, məna o zərfdəki məktub, söz bir paltar isə məna o paltardakı dilbərdir. Sözün əsl məqsədi mənanın 

ifadə edilməsidir. Söz, sanki mənanın ifadə edilməsinə xidmət edir. Ədəbi bir ifadədə gözəl bir mənaya, gözəl paltar 

geydirilir. Ədiblərin məna incilərinin sədəfləri də gözəldir. Yalnız sözlərin gözəlləşdirilməsinə çalışmaq isə adi bir məktubu 

çox bəzəkli bir zərflə göndərmək və ya çox yaşlı bir qadına gəlin paltarı geyindirmək kimidir.  

Sözlərin dəlalət etdiyi şeylərin ağlımız xaricindəki varlıqlarmı yoxsa ağlımızdakı surətlərmi (obrazlar) olduğu xüsusi 

müzakirə mövzusudur. Abbad b. Süleyman əs-Saymərî, sözlərlə  mənaları arasında təbii bir əlaqənin olduğu fikrini irəli 

sürərək yalnız sözlərdən hərəkətlə mənalarının bilinə biləcəyini, sözün tələffüz edilməsindən mənasının çıxarıla biləcəyini 

müdafiə etmişdir.  Əs-Saymərînin bu görüşü bir dərəcəyə  qədər təbiətdəki səslərin təqlidindən ortaya çıxmış sözlər üçün 

(onomatope) doğru olsa belə dillərin bütün sözlərinə  şamil edilməsi mümkün deyil və eyni şeylərin fərqli dillərdə  fərqli 

adlarının olmasını və əks mənalı sözləri açıqlaya bilməz. Bundan əlavə, bu görüşün doğru qəbul edilməsi hər insanın bütün 

---