Microsoft Word musa qasimli doc
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
30 Mirzədavud Bağır oğlu Hüseynov 2 may 1920 – dekabr 1921 Azərbaycan SSR xalq xarici işlər komissarı yanvar 1923 – yanvar 1924 ZSFSR xalq xarici işlər komissarı Azərbaycanın dövlət və ictimai xadimlərindən biri də Mirzədavud Bağır oğlu Hüseynovdur. M.Hüseynov 1894‐cü ilin martında Bakı şəhərində ruhani ailəsində anadan olmuşdur. O, 1906‐cı ildə ödənişsiz şəhər məktəbini bitirmiş və Bakı realnı məktəbinə daxil olmuşdur. Bu dövrdə baş vermiş Rusiya inqilabı onun dünyagörüşünün formalaşma‐ sında mühüm rol oynamışdır. Şəhərdə baş verən nümayiş və çıxışlar zamanı kapitalistlərin və çar jandarmasının nümayiş və mitinq iştirakçılarına qarşı cəza tədbirləri M.Hüseynovun hərəkata qoşulmasında mühüm rol oynamışdır. O, məktəbdə gizli müsəlman şagird dərnəyi təşkil etmişdir. Sonra şəhərdəki müsəlman (azərbaycanlı) şagird dərnəklərini birləşdirmişdir. Bu dərnəklərin əsas məqsədi müsəlmanları çar hökuməti zülmündən azad etmək idi. Dərnəklərdə siyasi mühazirələr oxunur, siyasi tarix öyrənilirdi. 1913‐cü ildə Bakı realnı məktəbini müvəffəqiyyətlə bitirən M.Hüseynov Moskvaya gedərək Kommersiya İnstitutunun iqtisadiyyat fakültəsinə daxil olmuşdur. O, Moskvada oxuduğu dörd il ərzində əsas diqqətini siyasi iqtisadı və dövlət maliyyəsini dərindən öyrənməyə vermişdir. 1917‐ci ilin may ayında tam kursu dinləmiş və bütün imtahanları verib Bakıya qayıtmışdır. 1917‐ci ilin iyulunda M.Hüseynov Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsinə Bakı müsəlman tələbələri tərəfindən nümayəndə göndərilmiş və onun şurasına seçilmişdir. M.Hüseynov 1917‐1918‐ci illərdə Bakıda müsəlman tələbələri arasında inqilabi iş aparmış, tələbə komitəsi yaratmış, Bakı Müsəlman Beynəlmiləl Partiya komitəsinin katibi olmuş və Bakı zəhmətkeşləri, Ağdaşda, Kürdəmirdə qaçqınlar arasında inqilabi təbliğat aparmışdır. 1918‐1919‐cu illərdə M.Hüseynov Hümmət Partiyasının üzvü, sədrin müavini, sonra isə sədri kimi Bakının müsəlman fəhlələri arasında iş aparmışdır. O, eyni zamanda bu dövrdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Maliyyə Nazirliyində şöbə müdiri vəzifəsində çalışmışdır. 1919‐cu il mayın 6‐12‐də Bakı proletariatının tətili baş verdi. Tətilin əsas səbəbi ingilis komandanlığının denikinçilərə su və dəmiryolu ilə silah göndərməsinə qarşı yönəlmişdi. Tətil zamanı bütün mədən, zavod, fabrik, elektrik stansiyaları və s. yerlərdə işlər dayandırıldı. Tətilin təşkilatçılarından biri M.Hüseynov idi. AXC hökuməti tətilin təşkilatçılarını və fəal iştirakçılarını təqib və həbs etməyə başladı. Tezliklə həbs olunacağından xəbər tutan M.Hüseynov gizli inqilabi fəaliyyətə keçmişdir. M.Hüseynov 1919‐1920‐ci illərdə Sabunçu, Balaxanı, Suraxanıda fəhlələr arasında gizli təbliğati və təşviqati iş aparmışdır. 1920‐ci il fevralın 11‐12‐də Bakıda gizli şəraitdə Azərbaycan kommunist təşkilatlarının I qurultayı keçirilmişdir. Qurultayın keçirilməsi və fəaliyyətində M.Hüseynov yaxından iştirak etmişdir. Qurultayda M.Hüseynov hazırki vəziyyət haqqında məruzə etmişdir. Qurultayın qəbul etdiyi qətnamədə göstərilirdi: «Azərbaycan kommunist təşkilatlarının birinci qurultayı indiki vəziyyətə dair edilən məruzəni dinləyib qeyd edir ki, Azərbaycan Respublikasının yaşadığı kəskin təsərrüfat və iqtisadi böhran, fəhlə və kəndlilərin son dərəcə ağır halı mövcud kapitalist və mülkədar üsul‐idarəsinin labüd nəticəsidir və ancaq onu məhv etməklə aradan qaldırmaq olar». Qurultay AK(b)P MK‐nın Ə.Bayramov, D.Bünyadzadə K.Ağazadə, V.Yeqorov, Ə.Qarayev, B.Naneyşvili, H.Sultanov, Y.Rodionov, M.Pleşakov, A.Yusifzadə, M.Hüseynov və b. ibarət tərkibini seçdi. Fevralın 12‐də keçirilmiş AK(b)P MK‐nın birinci plenumu Büro və Rəyasət Heyəti seçmişdir. M.Hüseynov AK(b)P MK Rəyasət Heyətinin sədri təsdiq edilmişdir. 31
AK(b)P MK‐nın ilk azərbaycanlı rəhbəri olmuş M.Hüseynov bu vəzifəyə seçildikdən sonra partiyanın sıralarının artması və təşkilatlarının sayının çoxalması sahəsində xeyli iş görməyə başladı. M.Hüseynov bu dövrdə RK(b)P Qafqaz Ölkə Komitəsinin təşəbbüsü nəticəsində yaradılmış Hərbi inqilabi qərargahın sədri kimi başqa inqilabçılarla bərabər AXC hökumətini devirəcək XI Qızıl ordu komandanlığı ilə birlikdə ordu hissələrinin və Bakı fəhlələrinin birgə hərbi əməliyyatı planının tərtibində fəal iştirak etmişdir. 1920‐ci il aprelin 26‐da AK(b)P MK‐nın və Bakı Bürosunun birgə təcili iclası keçirilmiş və üsyana rəhbərlik etmək üçün Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsi yaradılmışdır. Onun tərkibinə A.Əlimanov, D.Bünyadzadə, Ə.Qarayev, Q.Musabəyov, N.Nərimanov və H.Sultanovla birlikdə M.Hüseynov da daxil olmuşdur. Aprelin 27‐dən 28‐nə keçən gecə AXC hökuməti süqut etdi, Azərbaycan parlamenti buraxıldı, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti təşkil edilməyə başlandı. Bu münasibətlə Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin əhaliyə etdiyi müraciətdə deyilirdi: «Müsavat Partiyasının hökuməti… bu gün hakimiyyəti Azərbaycan İnqilab Komitəsinə – Fəhlə, Kəndli və Əsgər Deputatları Sovetlərinin Ümümazərbaycan qurultayı çağırılanadək Azərbaycan Kommunist Partiyası tərəfindən yaradılan müvəqqəti Fəhlə‐kəndli hökumətinə təslim etdi». Aprelin 28‐də Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin iclasında yeni sovet hökuməti – N.Nərimanov başda olmaqla Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Xalq Komissarları Soveti təşkil olundu. N.Nərimanov Azərbaycan XKS‐nin sədri və xalq xarici işlər komissarı, M.Hüseynov XKS sədrinin müavini və xalq maliyyə komissarı təsdiq edildi. M.Hüseynov N.Nərimanov Bakıya gələnə kimi rəsmi olaraq istər Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinə, istərsə də Azərbaycan SSR XKS‐ə sədrlik etmiş, Azərbaycan MİK və Azərbaycan SSR XKS‐ nin verdiyi dekret və sərəncamları imzalamışdır. 1920‐ci il mayın 5‐də M.Hüseynovun sədr kimi ilk imzaladığı dekretlərdən biri Azərbaycan kəndlilərinin uzun illərdən bəri həsrətində olduğu torpağın onlara verilməsi haqqında dekret olmuşdur. Dekretdə deyilirdi: «Xan, bəy, mülkədarların bütün torpağı, habelə bütün monastr, kilsə, vəqf və məscid torpaqları, bütün heyvanları və avadanlığı ilə birlikdə heç bir ödənc (açıq və ya gizli) alınmadan, torpaqdan bərabər istifadə prinsipi ilə zəhmətkeş xalqa verilir». 1920‐ci il iyulun 20‐dən sonra M.Hüseynov Moskvada olmuş, Rusiya ilə Azərbaycan arasındakı münasibətləri aydınlaşdırmış, hər iki sovet respublikası arasında qarşılıqlı münasibətləri nizama salmağa, Şərqdə görüləcək işlərin planını hazırlayıb əlaqələndirməyə çalışmışdır. O, yuxarıdakı məsələlər haqqında V.İ.Lenin və G.Çiçerin ilə hərtərəfli söhbət etmişdir. M.Hüseynov eyni zamanda III İnternasionalın 29‐31 iyul tarixində Moskvada keçirilən iclaslarında iştirak etmişdir. 1920‐ci il sentyabrın 17‐də Bakıda Şərq xalqlarının I qurultayı çağırıldı. Qurultayda Avropa və Asiya ölkələrinin 1900‐ə yaxın nümayəndəsi iştirak etdi. M.Hüseynov qurultayın nümayəndəsi olmuş və fəaliyyətində yaxından iştirak etmişdir. Qurultay özünün daim fəaliyyət göstərəcək icraiyyə orqanını – Təbliğat və Fəaliyyət Şurasını seçdi. Onun tərkibinə N.Nərimanov, S.Kirov, G.Orcokinidze, M.Sübhi, Heydər Əmioğlu, Y.Stasova və b. ilə yanaşı M.Hüseynov da daxil oldu. 1920‐ci il oktyabrın 2‐də Bakı Sovetinin sessiyası keçirildi. Sessiyanın gündəliyində birinci məsələ xalq xarici işlər komissarının «Çevriliş zamanından Sovet Azərbaycanının xarici siyasəti haqqında» məruzəsi idi. Bu məsələ haqqında M.Hüseynov geniş və ətraflı məlumat vermişdir. O, məruzəsində Sovet Azərbaycanının yaxın qonşuları olan Gürcüstan və Ermənistanla, Azərbaycan neftinə böyük maraq göstərən Qərb dövlətləri ilə apardığı siyasi münasibətlərdən ətraflı danışmışdır. Eyni zamanda qeyd etmişdir ki, Tiflisdə olarkən ona Antanta dövlətlərinin nümayəndələri yaxınlaşmış və Azərbaycan üçün çox xeyirli mal mübadiləsi təklif etmişlər. Onlar Azərbaycan mazutunun əvəzində qatar, vaqon, sistern və s. verməyə hazır olduqlarını bildirmişlər. M.Hüseynov məruzəsində demişdir: «Bütün məsələ ondadır ki, biz öz neftimizə ancaq əmtəə kimi baxmırıq. Yox. Neft indi bizim qüdrətimizdir, … təkcə mal əldə etməyə deyil, cənab imperialistlərə şərtlərimizi qəti surətdə təklif etməyə imkan verir». 1921‐ci il mayın 6‐19‐da I Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayı oldu. M.Hüseynov qurultayın Rəyasət Heyətinə seçilmiş və qurultayın gündəliyinin 6‐cı məsələsinə dair – «Xarici siyasət haqqında» 32
məruzə etmişdir. O, məruzəsində bildirmişdir ki, Azərbaycan İnqilab Komitəsi çevrilişin ilk günündən Sovet Rusiyası ilə birlikdə Antantanın simasında bütün imperialistlərə qarşı mübarizə aparacağını bəyan etmişdir. Sovet Rusiyası indi bizə köməklik göstərir, biz də inqilabı müdafiə etmək məqsədi ilə borcumuzu yerinə yetirərək Sovet Rusiyasına neft göndəririk. Avropanın Litva, Estoniya, Almaniya, İtaliya, Finlandiya və s. ölkələri ilə dostluq müqaviləsi bağlanmışdır və demək olar ki, müstəqilliyimizi tanıyırlar. 1920‐ci il mayın 14‐də M.Hüseynov Bakıdakı İran, Hollandiya, İsveç, Danimarka, sonra isə Litva və Estoniya nümayəndələri ilə görüşərək Sovet Azərbaycanının onlarla hərtərəfli əlaqələr qurmağa hazır olduğunu bildirmişdir. M.Hüseynov xalq xarici işlər komissarı kimi bir sıra dövlətlərə məktub, nota və teleqramlar göndərmiş, Tiflisdə ingilis və fransız nümayəndələri ilə əsirlərin dəyişdirilməsinə dair danışıqlar aparmış, Bakıdakı xarici ölkə nümayəndəlikləri, Azərbaycanın xaricdəki nümayəndəlikləri ilə yazışmalar aparmışdır. Bununla belə, onun xalq xarici işlər komissarı işlədiyi müddətdə Azərbaycanın xarici ölkələrdəki nümayəndəlikləri ləğv edilmiş, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən xarici dövlətlərin nümayəndəlikləri respublikadan çıxarılmışdır. M.Hüseynov I Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayında Azərbaycan MİK üzvü seçilmiş və Azərbaycan MİK‐in mayın 21‐də keçirilmiş I sessiyasında Azərbaycan XKS tərkibinə daxil olmuş, xalq xarici işlər komissarı və Ali İqtisadi Şuranın sədri təsdiq edilmişdir. M.Hüseynov bu dövrdə Azərbaycanın əsas siyasi rəhbərlərindən biri kimi respublikada sovet hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi, sosialist tədbirlərinin həyata keçirilməsi, yeni sovet iqtisadiyyatı və mədəniyyətinin yaradılması uğrunda var qüvvəsi ilə çalışmışdır. Azərbaycan MİK 1922‐ci il 15 may tarixli qərarı ilə XXİK‐i ləğv etdi. Azərbaycan XKS isə iyunun 21‐ də bu barədə müvafiq qərar qəbul etdi. 1922‐ci ildə Moskvaya çağırılmış M.Hüseynov RSFSR milli işlər komissarının müavini vəzifəsində çalışmışdır. 1922‐1929‐cu illərdə M.Hüseynov bir sıra rəhbər vəzifələrdə çalışmışdır. O, ZSFSR XKS sədrinin müavini, xarici işlər komissarı, maliyyə komissarı olmuşdur. M.Hüseynov bu vəzifələrdə Zaqafqaziya respublikalarının sənayesinin, kənd təsərrüfatının inkişaf etməsi, maliyyə cəhətdən möhkəmlənməsi sahəsində xeyli əmək sərf etmiş və özünü böyük və bacarıqlı təşkilatçı kimi göstərmişdir. M.Hüseynov bu dövrdə Zaqafqaziyada ağır sənayenin və kimya sənayesinin inkişaf etdirilməsinə böyük diqqət yetirmişdir. O, qeyd edirdi ki, kənd təsərrüfatının səmərələşdirilməsi, yeni fabrik və zavodların tikilməsi kimya sənayesinin inkişafından asılıdır. ÜİK(b)P MK M.Hüseynovu Moskvaya çağırmış və onu rəhbər partiya işinə göndərmişdir. O, 1931‐ 1934‐cü illərdə Tacikistan Kommunist Partiyası MK‐nın birinci katibi vəzifəsində çalışmışdır. Tacik xalqı birinci beşillikdə sənayeləşmə sahəsində bir sıra nailiyyətlər əldə etmişdir. Tacik xalqının bu müvəffəqiyyətlərində M.Hüseynovun da zəhməti böyük olmuşdur. O, Tacikistanın mərkəzi Stalinabadın elektrikləşdirilməsi və radiolaşdırılmasında, kollektivləşmənin genişlənməsində, savadsızlığın ləğvində xeyli iş görmüşdür. M.Hüseynov ömrünün son illərində Moskvada işləmişdir. 1934‐1937‐ci illərdə o, RSFSR Xalq Maarif Komissarlığında qeyri‐rus natamam və orta məktəblər idarəsi rəisinin müavini işləmişdir. O, SSRİ‐də sənayeləşmə və kollektivləşmənin başa çatdığı bir dövrdə savadsızlığın tamamilə ləğv edilməsi və ümumi yeddillik təhsil sisteminə keçilməsi, yeni‐yeni məktəblərin açılması sahəsində əzmlə çalışmışdır. M.Hüseynov dəfələrlə AK(b)P MK, ÜİK(b)P MK Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi, Orta Asiya bürolarının, Azərbaycan, ZSFSR, Tacikistan, SSRİ MİK üzvü, plenum, konfrans, sessiya və qurultayların nümayəndəsi olmuşdur. M.Hüseynov 1937‐ci ildə repressiya edilərək öldürülmüşdür. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|