G R A M M A T I K A
OTLARNING KICHRAYTIRISH, HURMATLASH VA
ERKALASH SHAKLLARI
O‘zbek tilida munosabat ifodalovchi kichraytirish, erkalash , hurmatlash
otlari mavjud bo‘lib, hurmat, erkalash, kichraytirish kabi ma’nolarni
bildiradi. Ular quyidagi qo‘shimchalar bilan yasaladi:
˗
cha:
kuchukcha, uycha
˗
choq, -chak, -chiq:
– toychoq, kelinchak, qopchiq
˗
(a)loq
: qizaloq, bo‘taloq
˗
jon:
onajon, Rustamjon
˗
xon:
Lolaxon, akaxon
˗
oy
: Hulkaroy
˗
begim:
Xonzodabegim
˗
nisa:
Zaynabnisa
˗
bonu
: Xurshidabonu
˗
bibi:
Kumushbibi
˗
bek:
Otabek, Azizbek
˗
boy
: Mirzakarimboy, Tursunboy
˗
gina:
qizgina, bolagina
˗
vachcha
: amakivachcha
Eslab qoling:
Otlarda son
O‘zbek tilida ko‘plik –
lar
qo‘shimchasi yordamida hosil qilinadi.
Odam – odam
lar
, mashq – mashq
lar,
qiz – qiz
lar.
Son+ot shaklida
-lar
qo‘shimchasi ishlatilmaydi: ikki o‘quvchi (ikki
o‘quvchilar emas), uch kun ( uch kunlar emas).
-lar
qo‘shimchasi ko‘plikdan tashqari hurmat ma’nosini ham bildiradi.
Otaml
ar,
buvim
lar.
! Eslab qoling:
hurmat ma’nosini ifodalash uchun ko‘plikdan oldin
egalik qo‘shimchasi bo‘lishi
kerak.
Oyi
+m+lar.
Ota
+ng+lar.
Uchinchi
shaxs bundan mustasno: Nigoraning buvi+
lar+i.
17
O‘zbek tilida ko‘plikdagi otlarda quyidagi hollarda
–lar
ishlatilmaydi:
1.
Donalab sanalmaydigan predmetlarga nisbatan – tuz, suv, choy,
guruch
2.
Odam tanasining juft a’zolari – oyoq, qo‘l, ko‘z, lab, qosh
3.
Mavhum (abstrakt) otlar – sevgi, mehr, yaxshilik, yomonlik, kuch
Ba’zan bunday otlarga -
lar
qo‘shimchasi qo‘shilishi mumkin, bunda
quyidagi ma’nolar tushuniladi:
1.
Donalab sanalmaydigan otlarga qo‘shilganda tur, har xillk, nav
ma’nolari:
Supermarketda choylar ko‘p (qora choy, ko‘k choy, “Ahmad”choy).
2.
Odam tanasi a’zolariga qo‘shilganda ma’no kuchayadi.
ko‘zlari chiroyli, qoshlari qora.
3.
Mavhum otlarga qo‘shilganda ma’no kuchayadi:
yaxshiliklar, ko‘p yomonliklar.
4.
Vaqt bildiruvchi otlarga qo‘shilganda taxmin ma’nosini bildiradi:
Dushanbalari men bo‘shman. Tunlari uxlamayman. (Qaysi dushanba va
qaysi tun ekanligi noma’lum).
5.
Atoqli otlarga qo‘shilganda, ma’noni umumlashtiradi: Bugun
Sevaralar kelishmadi-ya (Sevara va uning do‘stlari ma’nosida) .
Grammatik mavzu bo‘yicha mashqlar
5-mashq.
–lar qo‘shimchasini qo‘shish mumkin bo‘lgan so‘zlarni toping.
Ko‘p daraxt, bir gala qush, to‘rt yigit, qo‘g ‘oz, quyosh, oy, yurak, til,
qo‘rquv, sog ‘inch, jahl, ko‘cha, oyoq, tish, shim, kuch, baxt, tarix, fan,
bayram, din, xudo, meva.
Dostları ilə paylaş: |
