Microsoft Word s?may?kitab?sas doc
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ SƏMAYƏ MƏMMƏD qızı MUSTAFAYEVA AVROPA VƏ AMERİKA ÖLKƏLƏRİNİN ƏN YENİ TARİXİ II HİSSƏ 1945-2007-ci illər Ali məktəblərin tarix fakültələri üçün dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi EMŞ- nın Tarix bölməsinin 15.03.2007-ci il tarixli iclasının qərarı (pr № 4), Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 9 aprel 2007-ci il tarixli 293 saylı əmrinə əsasən çap edilir . “Elm və təhsil” Bakı – 2 0 21 2 Rəyçilər: t.e.d., prof. V.H.Əliyev dos. B.M.Bəxtiyarov dos. R.İ.Əliyev Səmayə Mustafayeva. Avropa və Amerika ölkələrinin ən yeni tarixi. II hissə. (1945-2007). Bakı, “Elm və təhsil” 2021, 512 səh. 4602000000 qrifli nəşr N-98-2021 © "Elm və təhsil", 2021 3 MÜNDƏRİCAT I. ABŞ....................................................................................5 II. SSRİ (1991-ci ildən sonra Rusiya Federasiyası .............. 43 III. Almaniya (1949-cu ildən 1990-cı ilədək AFR və ADR).92 IV Fransa.............................................................................. 131 V. Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş krallığı. 170 VI. İtaliya ............................................................................. 201 VII. İspaniya......................................................................... 225 VIII. Kanada......................................................................... 242 IX. Latın Amerikası dövlətləri ............................................. 251 Çili........................................................................................ 256 Kuba ..................................................................................... 260 Meksika................................................................................ 265 Braziliya ............................................................................... 271 Argentina.............................................................................. 279 X. Mərkəzi, Şərqi və Cənubi-Şərqi Avropa ölkələri........... 286 Polşa ..................................................................................... 287 Çexoslovakiya...................................................................... 290 Macarıstan............................................................................ 293 Rumıniya.............................................................................. 296 Bolqarıstan ........................................................................... 299 Yuqoslaviya ......................................................................... 302 Albaniya ............................................................................... 307 Avstriya................................................................................ 310 XI. Şimali Avropa dövlətləri................................................ 320 Norveç.................................................................................. 320 İsveç ..................................................................................... 327 Finlandiya............................................................................. 335 Danimarka............................................................................ 340 XII. Cənubi Avropa dövlətləri ............................................. 348 Yunanıstan ........................................................................... 348 Nidarland.............................................................................. 358 İsveçrə .................................................................................. 368 4 Belçika ................................................................................. 375 Portuqaliya ........................................................................... 384 XIII. Avropa və Amerika ölkələrinin əsas inkişaf meylləri. 394 XIV. Beynəlxalq münasibətlər............................................. 407 XV. Lüğət............................................................................ 451 XVI. Böyük dövlətlərin inzibati-ərazi bölgüsü.................... 460 XVII. Xronoloji cədvəl ........................................................ 478 Məsləhət görülən ədəbiyyat ................................................. 498 5 I. AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARI İkinci dünya müharibəsinin ABŞ üçün nəticələri. ABŞ İkinci dünya müharibəsində də ən çox qazandı və Yer kürəsində özünün birinci super dövlət olduğunu bir daha təsdiq etdi. Müharibədə iştirak edən digər ölkələrlə müqayisədə onun əsas üstünlüyü ərazisinin (Havay adalarından başqa) hərbi əməliyyat meydanına çevrilməməsi və heç bir dağıntıya məruz qalmaması idi. ABŞ müharibə dövründə antihitler koalisiya- sının əsas cəbhəxanasına çevrildi, ölkə inhisarçılarının gəliri 87 milyard dolları ötüb keçdi. Bu dövrdə ölkədə avtomobil istehsalı dörd dəfə artdı. Onun silahlı qüvvələri döyüş qabiliyyətinə və təchizatına görə müharibədən əvvəl 17-ci yerdə idisə, müharibədən sonra dünyada birinci yeri tuturdu və tərkibində 12 milyondan çox əsgər və zabit vardı. ABŞ-ın müharibədə itkisi cəmi 300 min nəfər oldu ki, bu da SSRİ ilə müqayisədə 70 dəfədən az idi. Müharibədən sonra o, dünya sənaye məhsulunun 54,6%-nı istehsal edirdi. Dünya qızılının isə 73%-i bu güclü dövlətin əlində mərkəzləşmişdi. ABŞ-ın belə inkişafını həm daxili, həm də xarici amillər müəyyən edirdi. Müharibə illərində Avropanın qabaqcıl dövlətlərindən olan İngiltərə və Fransa indi ona borcu olan dövlətlərə, Almaniya və Yaponiya isə müharibədə məğlub edilərək, müvəqqəti də olsa, zəif və gücsüz rəqiblərə çevrilmişdi. Digər tərəfdən isə ABŞ-ın özündə daxili bazarın geniş tutumu, sürətli kapital yığımı və onun ixracı, həmçinin məhsuldar qüvvələrin coşğun yüksəlişi imkan verirdi ki, o, super dövlət statusunu qoruyub saxlas ın. Artıq 1945-ci ildə ölkədə 129 milyard dollar dəyərində tez reallaşa bilən vəsait var idi. ABŞ-ın bu dövrdə öz daxilində və dünyada 2367 hərbi bazası var idi. Əgər 1940-cı ildə ölkədə silahlanmaya 3,5 mil- 6 yard dollar xərclənirdisə, 1948-ci ildə hərbi xərclər 13,4 mil- yard dollar təşkil edirdi. ABŞ H.Trumenin prezidentliyi dövründə (1945-1952- ci illər). 1945-ci ilin aprelin 12-də ABŞ tarixində müstəsna rol oynamış, real və çevik siyasətçi F.Ruzvetin ölümündən sonra prezident kürsüsünə Harri Trumen əyləşdi. Şəxsiyyət etibarilə Trumen bu vəzifəyə hazır olmadığını özü də etiraf edirdi. Ruzvelt özü bir çox vacib məsələləri Trumenə etibar etmirdi. Lakin Trumen bir cəhətdə – çeviklikdə Ruzvelt kimi idi. Ruzveltin siyasətini davam etdirməyi qarşısına məqsəd qoyan Trumen ilk növbədə «dollar imperiyası» yaratmaq planını həyata keçirməyə başladı. Hazırda Ağ Evdə onun arxasında oturduğu stolun üstündə bu sözlər yazılıb: «Dollar hər yerdə ayaq açıb yerisə də, Ağ Evdə dayanır». Müharibədən sonra dərhal iqtisadiyyat hərbi xətdən dinc xəttə keçirildi ki, bu rekonversiya adlanırdı. Trumen ordudan tərxis edilən əsgərləri işlə təmin etmək məsələsini ön plana çəkdi. O, 1945-ci ilin sentyabrında «ədalətli xətt» proqramının irəli sürdü. Bu proramda müxtəif nəzarət tədbirlərinin saxlanılması şərtilə iqtisadiyyatın rekonversiyası nəzərə tutulurdu. 1944- 1946-cı illərdə o bir sıra qanunların konqress tərəfindən qəbul olunmasına nail oldu ki, bunlardan biri «Hüquqlar haqqında əsgər billi» idi. Həmin qanuna görə ordudan tərxis edilən əsgərlərə kredit ayrılırdı ki, onlar mənzil ala, işlə təmin oluna, bizneslə məşğul ola bilsinlər. Konqres 1946-cı ilin fevralında əhalinin tam məşğullunu təmin etməyə yönəldilmiş iqitsadi fəaliyyət proqramını həyata keçirməyə kömək edən «Məşğulluq haqqında» xüsusi qanun qəbul etdi. 1946-cı ilin may ayında iki il ərzində veteranlar üçün 2,7 milyon mənzil tikilməsini nəzərdə tutan xüsusi fövqaladə qanun qəbul edildi. 1946-cı il dekabrın 31-d H.Trumen hərbi əməliyyatların başa çatmasına dair bəyənnamə imzaladı. 1947-ci ilin sonu üçün ABŞ konqresi əmək haqqı və qiymətlər üzərində qoyulmuş nəzarət mexanizmini ləğv etdi. 1948-ci ildə isə minimum əmək 7 haqqı haqqında qanun verildi ki, həmin qanuna əsasən ABŞ-da saathesabı əmək haqqı 40 sentdən 75 sentə qədər artırıldı. Sosial müdafiə sistemi genişləndirildi, ucuz mənzillər tikilməsi proqramı qəbul edildi. Müharibə illərində yaradılmış və dövlətə məxsus olan sənaye müəssisələrinin taleyi məsələsi də həll olundu. Trumen hökuməti 17 milyard dollar dəyərində olan 2800-ə qədər dövlət müəssisəsinin yarı qiymətinə 250 korporasiyaya satılmasını təmin etdi. Ölkədə konqlomeratların, yəni müxtəlif sənaye sahələrini əhatə edən iri şirkətlərin fəaliyyəti üçün geniş imkanlar yaradıldı. Bununla bərabər, Trumen inzibati idarəsi imkan verdi ki, xırda və orta müəssisələr də öz fəaiyyətlərini genişləndirsinlər. ABŞ-da «firavanlıq dövləti» yaranmış oldu. Trumenin dövründə kommunizm təhlükəsinə qarşı mübarizə dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırıldı. 1947-ci ilin mart ayının 22-də Trumen dövlət qulluqçularının loyallığını yoxlamaq haqqında xüsusi qanun qəbul edilməsinə nail oldu. Həmin qanuna əsasən azacıq şübhə yaradan dövlət qulluqçuları vəzifələrindən kənar edildilər. 90-a qədər demokratik təşkilat fəaliyyətini dayandırmalı oldu. 1947-ci ilin iyun ayının 23-də senator Taft və Xartli tərəfindən hazırlanmış və onların adı ilə adlanan «Sənayedə əmək münasibətlərini nizama salmaq haqqında» yeni qanun qəbul edildi. Həmin qanun 1935-ci ildə qəbul edilmiş Vaqner qanununun həmkarlar ititfaqlarına verdikləri geniş hüquqları məhdudlaşdırırdı. O zaman ABŞ-da həmkarlar ititfaqının 15 milyona qədər üzvü vardı. Bunlardan 7 milyonu Amerika Əmək Federasiyasının, 6 milyonu isə 1936- cı ildə təşkil edilmiş, ixtisassız fəhlələri əhatə edən İstehsalçıların Həmkarlar İttifaqı konqresinin üzvləri idilər. Bu qanuna görə həmkarlar ititfaqları öz üzvləri və maliyyə fondu haqqında hökumətə qabaqcadan məlumat verməli idi. Həmkarlar ittifaqları öz fondundan siyasi məqsədlər üçün pul ayırmamalı idi. Həmkarlar ititfaqları keçiriləcək tətil barəsində 60 gün əvvəl məlumat verməli idi. Dövlət qulluqçuları 8 həmkarlar ittifaqının üzvü olmamalı və tətildə iştirak etməməli idilər. Prezidentin səlahiyyəti çatırdı ki, tətilləri 80 günə qədər təxirə salsın. Həmçinin məhkəməyə hüquq verilirdi ki, tətilləri qadağan etsin. Bütün bunlar isə Vaqner qanununda nəzərdə tutulanların əleyhinə idi. Əslində demokratik cəmiyyət yaratmaq istəyən Harri Trumen bu qanunla antidemokratik prezident olduğunu sübut etdirdi. 1946-cı ilin avqustunda atom üzərində nəzarəti həyata keçirmək üçün xüsusi komissiya təşkil edildi. 1947-ci ilin iyulunda iki mühüm təşkilat – Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (MKİ) və Federal Təhqiqat bürosu (FTB) yaradıldı. 1947-ci ilin iyulun 26-da prezident yanında əsasən məşvərətçi funksiya daşıyan Milli təhlükəsizlik Şurası yaradıldı. Onun başlıca vəzifəsi ABŞ-ın daxili və xarici siyasəti ilə bağlı müzakirələr keçirmək və prezidentə təkliflər vermək idi. Trumen 1947-ci ildə hidrogen bombasının istehsalı haqqında göstəriş verdi. 1950-ci ilin sentyabrında konqres tərəfindən «Daxili təhlükəsizlik haqqında» Makkaren-Vud qanunu qəbul edildi. Həmin qanuna əsasən demokratik təşkilatlar ədliyyə nazirliyində təxribatçı təşkilatlar kimi qeydiyyatdan keçməli idi. Qeydiyyatdan keçməyənlər 10 min ABŞ dolları dəyərində cərimə olunmalı və 5 il həbs cəzasına məhkum edilməli idilər. 1952-ci ildə isə konqress xarici mənşəli amerikalıların fəaliyyəti ilə əlaqədar Makkaren-Uolter qanunu adlı xüsusi qanun qəbul etdi. Həmin qanuna əsasən 14-15 milyona qədər xarici mənşəli Amerika vətəndaşı ölkədən qovuldu. Zənci əhaliyə qarşı münasibətdə Harri Trumen loyal idi. İkinci dünya müharibəsində ABŞ-dan bir milyona qədər zənci vuruşmuş və onların çoxu xüsusi qəhrəmanlıq göstərmişdir. Lakin buna baxmayaraq zəncilərin, xüsusilə cənubda yaşayanların seçki hüququ yox idi. O zaman ABŞ-da isə təxminən 25 milyondan artıq zənci yaşayırdı. Trumen belə hesab edirdi ki, zəncilərə qarşı münasibətdə mülki bərabərlik olmasa da, siyasi bərabərliyə razılaşmaq lazımdır. Ona görə də 9 onlara seçki hüququ verilməsi məsələsini ilk dəfə konqresdə Harri Trumen qoydu. Harri Trumenin dövründə hindulara da münasibətdə dəyişiklik yarandı. 40-cı illərin II yarısında hinduların sürətlə öz yaşayış yerlərindən məhrum edilib şəhərlərə qovulması prosesi başladı. Bu proses çox böyük narazılığa səbəb oldu. 1950-cı ildə hindular bildirdilər ki, onlar öz yaşayış yerlərini tərk etməyəcəklər. Dövlət onlara güzəştə getməli oldu. Ruzervasiya siyasəti həyata keçirildi. 1951-ci ilin avqustunda ABŞ konstitusiyasına 22-ci əlavə edildi. Həmin əlavəyə əsasən ABŞ-da hər prezident ancaq iki dəfə - 8 il müddətinə seçilə bilərdi. Yalnız H.Trumen üçün bu şamil edilmirdi. Trumenin dövründə ABŞ-ın yeni xarici siyasət xətti «atom diplomatiyası» adını aldı. 1946-cı ildə ABŞ-ın dövlət departamentinin məmuru D.Kennon tərəfindən «Rusların müdaxilə meylinin qarşısını almaq» konsepsiyası irəli sürüldü ki, bu tezliklə ABŞ-ın rəsmi doktrinası oldu. Bunun əsasında xarici siyasətdə «zor işlətmək», «müharibə həddində müvazinət», «total qarşıdurma» doktrinaları irəli sürüldü. Müharibə qurtardıqdan sonra dərhal antihitler koalisiyasının üzvləri, xüsusilə SSRİ ilə ABŞ arasındakı ziddiyyətlər daha qabarıq üzə çıxdı. Qütbləşmə gücləndi. 1946-cı ilin martında Çörçillin Fultondakı çıxışında Trumen də iştirak edirdi. Bu çıxış SSRİ-yə qarşı düşmənçilik mövqeyində idi və «soyuq müharibə» siyasətinin başlanması demək idi. («Soyuq müharibə» terminini ilk dəfə siyasi ədəbiyyata 1947-ci ildə məşhur amerikan diplomatı Con Foster Dalles gətirmişdir). ABŞ-la SSRİ arasındakı ixtilafları gücləndirən amillərdən biri də 1948-ci ildə baş vermiş Berlin böhranı idi. ABŞ, İngiltərə və Fransanın Almaniyanın qərb hissəsində seperat pul islahatı kçirmələri. SSRİ-nin böyük narazılığına səbəb oldu. Çin məsələsində də SSRİ ilə ABŞ arasında ixtilaf yarandı. ABŞ tələb edirdi ki, Çinə Şanxay hökuməti rəhbərlik etsin. SSRİ isə 10 bunun əleyhinə idi. 1948-ci ildə ABŞ SSRİ-nin də iştirakı ilə siyasi və hərbi təşkilat yaratmaq məsələsini irəli sürdü. Lakin SSRİ buna razı olmadığına görə ABŞ-ın rəhbərliyi ilə 1949-cu il aprelin 4-də Şimali Atlantika paktı (NATO) yaradıldı. Yenə ABŞ-ın iştirakı ilə 1951-ci ildə yeni bir hərbi pakt olan ANZYUS təşkil edildi. 1951-ci ilin sentyabr ayında San-Fransisko şəhərində 48 dövlətin iştirakı ilə Yaponiya ilə sülh müqaviləsi imzalandı. Həmin müqaviləni Çin və Koreya məsələsində narazı qaldığına görə SSRİ və onun təsiri altında olan Polşa və Çexoslovakiya imzalamadılar. ABŞ-ın xarici siyasətində Avropa da əsas yer tuturdu. İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Yunanıstan və Türkiyəyə təsiri xeyli gücləndi. Bundan məqsəd SSRİ-yə qarşı həmin ərazilərdən bir plasdarm (meydan) kimi istifadə etmək idi. 1947-ci ildə İngiltərə hökumətinin maddi cəhətdən vəziyyəti kifayət qədər yaxşı olmadığına görə o, bu ölkələrə yardım etməkdən imtina etdi. Əlverişli imkandan istifadə edən ABŞ bu missiyanı dərhal öz üzərinə götürdü. 1947-ci ilin martın 12-də məşhur «Trumen doktrinası» elan edildi. Həmin doktrinaya əsasən Yunanıstan və Türkiyəyə 400 milyon dollar yardım göstərilməsi nəzərdə tutulurdu. Bu doktrina ABŞ-ın xarici siyasətində dönüş mərhələsinin başlanması demək idi. 1947-ci il iyun ayının 5-də ABŞ-ın dövlət katibi Marşallın çıxışında irəl sürülmüş xüsusi plan konqres tərəfindən bəyənildi və tarixə «Marşall planı» adı ilə daxil edildi. 1948-ci ilin aprelində konqres ərəfəsində qəbul edilmiş həmin planda İkinci dünya müharibəsində zərər çəkmiş Avropa ölkələrinə ABŞ-ın kömək etməsi nəzərdə tutulurdu. İkinci dünya müharibəsi nəticəsində Avropada dağıdılmış təsərrüfatı bərpa etməyə bu köməyi etməzdən əvvəl ABŞ-ın özünün həmin ölkələrdəki daxili vəziyyəti öyrənməyi bir şərt kimi irəli sürülürdü. SSRİ buna razı olmadı. 1948-1952-ci illərdə Avropanın 16 ölkəsi 17 milyard dollar dəyərində olan 11 Marşall planına qoşuldu. Ancaq Finlandiya, İspaniya və Avropanın «sovet modeli» əsasında qurulmuş sosialist ölkələri bu plana qoşulmadılar. ABŞ-ın xarici siyasətində bu dövrdə 3-A ölkələrinə, yəni Asiyanın, Afrikanın və Latın Amerikasının inkişaf etməkdə olan ölkələrinə «kömək etmək» məsələsi də mühüm yer tuturdu. Belə ki, 1949-cu ilin yanvarın 20-də Trumen asılı ölkələrə texniki-iqtisadi «kömək» təklifini irəli sürdü. Lakin belə bir şərt irəli sürüldü ki, əgər onlar inqilabi mübarizədən əl çəksələr və ABŞ-ın «demokratik» ənənələrinə əməl etsələr, onlara bu «kömək» ediləcəkdir. Əslində bu kömək altında ABŞ onları öz təsiri altına almağı planlaşdırırdı. 1947-ci ilin sentyabrın 2-də ABŞ bu məqsədlə Latın Amerikası ölkələri ilə «Qərb yarımkürəsinin müdafiəsi» paktı adlanan Rio de Janeyro paktını imzaladı. 1948-ci ilin aprelində isə 29 dövlətin iştirakı ilə Amerika dövlətləri təşkilati yaradıldı. Onu bəzən istehsza ilə «Vaşinqton müstəmləkələri nazirliyi» də adladırırdılar. ABŞ-ın 1950-ci ilin iyununda Koreyaya müdaxiləsi Trumenin nüfuzunu zəiflətdi. Eyzenhaner öz memuarlarında yazırdı ki, vətəndaş müharibəsi və iki dünya müharibəsindən sonra bu ABŞ tarixində ən qanlı müharibə idi. Çünki bu müharibədə ABŞ 54 min, onun müttəfiqləri isə 29 min adam itirdilər. ABŞ D.Eyzenhauerin prezidentliyi dövründə (1952- 1960-cı illər). 1952-ci ilin noyabrında keçirilən prezident seçkilərində Koreyada aparılan müharibəyə son qoymağı seçki qabağı platformasında elan etmiş, Avropada müharibə dövründə ABŞ qoşunlarının baş komandanı olmuş, «Overlord» əməliyyatına başçılıq etmiş, Almaniyanın dörd işğal zonasından birinə rəhbərlik etmiş, həmçinin əvvəllər bir idmançı kimi ABŞ-da tanınmış Duayt Eyzenhauer qələbə çaldı. O, respublikaçılar partiyasından idi. Eyzenhauer ABŞ-ın hakimiyyətə gəldikdə Amerika xalqı tərəfindən rəğbətlə 12 qarşılanan, hakimiyyətdən getdikdə də rəğbətlə yola salınan prezidentlərindən olmuşdur. Eyzenhauer hakimiyyətə gəlməmişdən qabaq demokratların dövlətin iqtisadiyyata fəal müdaxiləsi prinsipini tənqid etmiş və fərdiyyətçiliyə qayıtmağın əlverişli olduğunu göstərmişdir. Lakin hakimiyyətə gəldikdən sonra o öz iqtisadi siyasətini «dinamik mühafizəkarlıq» adlandıraraq bir növ Ruzveltin siyasətini davam etdirdi. Siyasətdə realist olan Eyzenhauer tezliklə başa düşdü ki, ABŞ kapitalizmi artıq çoxdan korporativ kapitalizmə çevrilmişdir və dövlətin iqtisadi və sosial sahədə rolunu nəinki ixtisar etmək, əksinə, artırmaq lazımdır. 50-ci illərdə ABŞ-ın dövlət mülkiyyəti 276 milyard dollar təşkil edirdi. Bu rəqəm 1960-cı ildə birlikdə götürüldükdə Fransa, AFR, İtaliya, Belçika, Hollandiya və Lüksemburqun dövlət mülkiyyətindən çox idi. Eyzenhauer daxili siyasətində, xüsusilə sosial sahədə özündən əvvəl hakimiyyətdə olmuş demokratların siyasətini bir neçə əlavələrlə davam etdirməyə başladı. O, azad rəqabət və azad ticarət prinsiplərini bərpa etmək tezislərindən əl çəkdi. Bununla bərabər o, Trumen hökumətinin tətbiq etdiyi iqtisadiyyat üzərində nəzarət tədbirlərini ləğv etdi. Məqsəd durğunluğu aradan qaldırmaq, işsizliyi minimum həddə endirmək, inflyasiyaya yol verməmək idi. Görülən tədbirlər nəticəsində ABŞ iqtisadiyyatında irəliləyiş təmin olundu. Yüksək məşğulluq səviyyəsi və qiymətlərin sabitliyi saxlandı. Bütün ölkədə kütləvi istehslakın rəmzi olan ticarət mərkəzləri yarandı. İri müəssisələr – konqlomeratlar meydana gəldi. 500 nəhəng korporasiya ölkənin həyatı üzərində nəzarəti öz əlinə aldı. Amerikalılar ilk dəfə olaraq «firavanlıq dövləti»nin bəhrəsini gördülər. Təsadüfi deyildir ki, XX əsrin 50-ci illərindən 70-ci illərinin sonuna qədər olan dövr ABŞ-ın «Qızıl əsri», «varlanma və çiçəklənmə əsri» adlandırılırdı. O, vergiləri azaltdı, səmərəli kredit siyasəti yeritməyə başladı. Həmçinin əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə nail oldu. Sosial 13 təminat sistemi genişləndirilərək daha 10 milyon adama şamil edildi. Onun dövründə bir nəfərə 50 m 2 mənzil sahəsi düşürdü. Bu dövrdə Leyvit evlərinin tikilməsinə başlandı. Leyvit xüsusi mənzillər quraşdırırdı ki, onları hazır şəkildə istənilən yerdə aparıb qurmaq mümkün idi. Əhalinin çoxunun xüsusi mənzilləri oldu. Təsadüfi deyil ki, Eyzenhauerin dövründə əhalinin yarıdan çoxu orta təbəqəyə çatdı. 50-ci illərdə ABŞ-da güclü elmi-texniki inqilab baş verdi. Bu dövrdə ABŞ-ın üçüncü böyük şəhəri olan Pensilvaniya ştatındakı Filadelfiyanın yerini Koliforniya ştatındakı Los-Anceles tutdu. Bu zaman əhalinin 90%-nin evində artıq televizor var idi. Ölkədə bu dövrdə 7,5 min mil şosse yolu çəkildi. 50-ci illərdə ölkədə sənaye məhsulu istehsalı 45%, kənd təsərrüfatı isə 17% artmışdı. 50-ci illərdə ABŞ iqtisadiyyatı üçün səciyyəvi cəhət istehsalın avtomatlaşdırılması oldu. Elmi-texniki inqilab ABŞ fermer təsərrüfatının dağılmasını sürətləndirdi. Bu dövrdə, kənd təsərrüfatı əha- lisinin sayı 5 milyon azaldı. Hər il kənd əhalisində 5% ixtisar getdi. Eyzenhauerin dövründə ölkədə makkartizm tüğyan etməyə başladı. Onun əsası hələ Trumenin dövründə senator seçilmiş Cosef Makkarti tərəfindən qoyulmuşdur. Ölkədə aparılan bu kampaniya «Şeytan ovu» adlandırılırdı. Bu kampaniya güya SSRİ başda olmaqla dünya kommunizminin ABŞ-a qəsd təşkil etməsi barədə vahimə yaradılması əsasında aparılırdı. O, 1950-ci ilin fevralında bildirdi ki, ABŞ-ın dövlət departamentində 205 nəfər kommunistin olduğunu müəyyən- ləşdirmişdir. Əslində bu siyasət SSRİ-yə qarşı çevrilmiş, antisovet, antikommunist mahiyyət daşıyırdı. Respublikaçıların hakimiyyəti dövründə konqresin tərkibində Cosef Makkartinin başçılığı altında xüsusi komissiya da yaradılmışdı. Onlar göstərirdilər ki, Ruzvelt ölkədə sosializm qurmağa çalışırmış. Ona görə də onun dövrü «satqınlıq dövrü»dür. Həmçinin bir sıra mütərəqqi Amerika mədəniyyət xadimlərinə, o cümlədən, 14 Çarlz Çaplinə qarşı təqiblər başlandı. O, ölkəni tərk etməyə məcbur oldu. Ölkədə bir sıra irticaçı təşkilatlar, o cümlədən «Amerika legionu», «Ku-kluks-klan», «Kolumbiya cən- gavərləri», «Xarici müharibənin veteranları» təşkilatları Mak- kartinin fəaliyyətini müdafiə edirdilər. 1953-1954-cü illərdə sağ qüvvələrin hərəkəti son həddinə çatdı. Külli miqdarda dövlət vəsaiti bu işə sərf olundu. Bu kampaniya 1954-cü ildə sona yetdi. Makkarti artıq ordunu da günahlandırdıqda və bu televiziya ilə verildikdə Amerika xalqı dözmədi. Nüfuzdan düşdüyünü görən konqres 1954-cü il dekabrın 2-də onu müqəssir bildi. Bu dövrdə hakim dairələrdə antikommunist əhval ruhiyyə yenə də davam edirdi. Belə ki, 1954-cü ilin avqustunda Eyzenhauer konqres tərəfindən «Kommunistlərin fəaliyyəti üzərində nəzarət haqqında» qanun verilməsinə nail oldu. Həmin qanunla Kommunist partiyasının fəaliyyəti qadağan edildi. 1950-ci ildə zəncilər öz azadlığı uğrunda mübarizəni gücləndirdi. 1954-cü ildə ABŞ Ali məhkəməsi məktəblərdə seqreqasiyanı – irqi ayrı-seçkilik prinsipini Konstitusiya əleyhinə olan akt kimi qiymətləndirdi. 1955-ci ildə Alabama ştatında avtobusda irqi ayrı-seçkilik böyük həyəcana səbəb oldu. 1960-ci ildə konqres, qara dərili əhalinin seçki hüququnu müdafiə edən «»Vətəndaş hüquq və azadlıqları haqqında akt» qəbul etsə də, ancaq 60-cı illərdə bu siyasət reallığa çevrildi. Bu dövrdə ABŞ-ın xarici siyasətində də müəyyən cəhətlər özünü göstərməyə başladı. İlk növbədə Eyzenhauer verdiyi vədə əməl edərək 1953-cü ilin iyulun 27-də Koreyada müharibənin qurtarmasına nail oldu. Hələ prezident Trumenin dövründə Moskvada ABŞ-ın səfiri işləmiş Kennon tərəfindən işlənib hazırlanmış «rusların hər hansı bir cəhdinin qarşısını almaq siyasəti» yenə də öz aktuallığını saxlayırdı. ABŞ-ın xarici siyasəti yenə də zor işlətməkdə öz əksini tapırdı. Eyzenhauer silahların və bütün iqtisadiyyatın modern- 15 ləşdirilməsi xəttini yeritdi. Onun prezidentliyi dövründə hərbi xərclər iki dəfə artdı, strateji yollar çəkildi. 1954-cü ildə SEATO hərbi blokunun yaradılmasının təşkilatçılarından biri də ABŞ oldu. Əgər Trumen hidrogen silahının istehsalı haqqında sərəncam vermişdisə, Eyzenhauer hətta onu işlətməyi mümkün hesab edirdi. Buna baxmayaraq Eyzenhauer dediyinə əməl etməyi bacarmadı. 1954-cü ildə Vyetnama Fransa tərəfindən müstəqillik verilməsini müdafiə etdi. 1955-ci ilin iyulunda Cenevrə konfransında Eyzenhauer tərksilaha dair «açıq səma» doktrinasını irəli sürdü. Bu doktrina SSRİ tərəfindən rədd edilsə də, böyük dövlətlərin başçıları arasında əlaqələrin başlanğıcını qoydu. Eyzenhauer 1956-cı ildə Suveyş kanalı Misir tərəfindən milliləşdirirlərkən Fransa, İngiltərə və İsraillə müharibədə Misiri müdafiə etdi. 1957-ci ilin yanvarında Yaxın və Orta Şərqlə əlaqədar Eyzenhauer xüsusi doktrina irəli sürdü ki, bu tarixə «Eyzenhauer doktrinası» adı altında daxil oldu. O zaman bu regionda dünya neft ehtiyatlarının 2/3 hissəsi yerləşirdi. Digər tərəfdən bu region Avropa, Asiya və Afrika ölkələrinin əlaqələrini təmin edirdi. Həmin doktrina Bağdad paktı üzvlərinə və İsrailə aid edilirdi. Bu doktrinanın əsas istiqamətləri ərəb ölkələrinin iqitsadi inkişafına ABŞ-ın kömək etməsindən, hərbi yardım və əməkdaşlıq proqramları hazırlamağa təşəbbüs göstərməkdən, Yaxın Şərq ölkələrinin suverenliyini qorumaq üçün lazım gəldikdə ABŞ silahlı qüvvələrindən istifadə etməkdən ibarət idi. Həmin doktrinaya əsasən ABŞ öz mövqeyini Yaxın və Orta Şərqdə möhkəmləndirdi. Bu doktrina həmin dövrədək ABŞ siyasətində hələ də mövcud olan bitərəfliyi rədd edərək «boşluğu güclə doldurmaq» nəzəriyyəsinin əsasının qoydu. Bu doktrina, ABŞ-ın Yaxın və Orta Şərq siyasətində yeni mərhələnin başlanğıcını qoydu. 1958-ci ildə ABŞ Livana qoşun göndərdi, Konqoda 1960-cı ilin sentyabrında P.Lumumba hökumətinin devrilməsini təşkil etdi. Bunu bəzən siyasi ədəbiyyatda «Konqo böhranı»da adlandırırlar. 16 Eyzenhauer dövründə silahlanmaya vəsait qoyuluşu artırılsa da, lakin ABŞ raket texnikası sahəsində SSRİ-dən geri qalırdı. 1957-ci ilə qədər ABŞ SSRİ ilə zor dili ilə danışmağa daha çox üstünlük verirdi. 1957-ci ildə SSRİ-də Yerin süni peyki buraxıldıqdan sonra ABŞ başa düşdü ki, SSRİ ilə münasibətləri mülayimləşdirmək lazımdır. 1959-cu ildə ilk dəfə vitse-prezident Riçard Niksonun rəhbərliyi ilə Moskvada ABŞ mallarının sərgisi açıldı. Elə həmin ilin sentyabrında SSRİ-nin dövlət başçısı Nikita Sergeyeviç Xruşşov ABŞ-a səfər etdi. Lakin 1960-cı ildə ABŞ-la SSRİ arasında münasibətlər yenidən pisləşdi. Buna səbəb Sverdlovsk üzərində ABŞ-ın xüsusi kəşfiyyat təyyarəsinin (U-2) vurulması idi. Bu hadisə ABŞ-ı inandırdı ki, SSRİ güclü döyüş hazırlığına malikdir. ABŞ 50-ci illərdə 39 dövlətlə ikitərəfli hərbi-müqavilələr bağladı. Eyzenhauer hökuməti öz xarici siyasətində Latın Amerikası ölkələrinə xüsusi diqqət yetirirdi. ABŞ burada fəallaşaraq mövqelərini möhkəmləndirdi. 1954-cü ilin yanvarında ABŞ Qvatemalada inqilabi hərəkatın yatırılmasında iştirak etdi. Eyzenhauerin 1959-60-cı illərdə Qərbi Avropa və Latın Amerikası ölkələrinə səfərləri də qarşılıqlı münasibətlərin xeyli inkişaf etməsinə səbəb oldu. ABŞ Con Kennedinin prezidentliyi dövründə (1960- 1963-cü illər). 1960-cı ilin noyabrında keçirilən prezident seçiklərində demokratlar yenə də üstünlüyü ələ aldılar. Massaçusets ştatından namizədliyi irəli sürülmüş. Con Kennedi bu seçkilərdə qalib gəldi. Seçkilər zamanı ilk dəfə namizədlər arasında teledebat keçirildi. O, ABŞ tarixində 43 yaşlı ən gənc prezident idi. O həm də XX əsrdə ABŞ-ın yeganə və ilk katolik prezidenti idi. Kennadi seçki kampaniyası zamanı platformasında belə bir müddəaya əsaslanırdı ki, «Dünyanın hansı bir yerinə getsən, sərhəd ABŞ-dan başlanır» və belə bir şüarla çıxış edirdi ki, «Cəsarət və təşəbbüslə irəli yerimək, 17 üfüqlərə doğru getmək» lazımdır. Kennedi seçki qabağı platformasında iqtisadi artımın dövlət tərəfindən stimullaşdırılmasının zəruriliyi tezisini irəli sürdü. Prezident seçildikdən sonra o, konqres qarşısında ilk çıxışını aşağıdakı sözlərlə bitirdi: «Hər bir Amerika vətəndaşı özünə belə bir sual verməməlidir ki, vətən onun üçün nə edə bilər? Belə bir sual verməlidir ki, o vətən üçün nə etməlidir». V. Vilson və F.Ruzveltin ənənələrini davam etdirərək C.Kennedi «Yeni üfüqlər» adını almış islahatlar proqramını irəli sürdü. Özünün siyasi dünyagörüşünə görə o, F.Ruzveltə yaxın idi. Ölkə daxilində və beynəlxalq aləmdəki vəziyyətə realist və praqmatik baxışı ilə fərqlənirdi. Kennedi yaxşı dərk edirdi ki, əhalinin geniş təbəqələrinin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq sahəsində dövlətin siyasətini və siyasi demokratiyanı daim təkmilləşdirmək zəruridir. O göstərirdi ki, əhalinin həyat tərzi bazar iqtisadiyyatını üstələməlidir. Onun dövründə sahibkarlara həvəsləndirici güzəştlər təqdim edildi. İstehsal gücünü artırmaq üçün vergi kreditlərindən istifadə edildi. Əhalinin yüksək gəlirli təbəqələri üçün vergi azaldıldı. Hökumət il ərzində əmək haqqının 3,2 % artımını ən yüksək hədd hesab etdi. Kennedi – iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsi və sosial yardımla bağlı proqra- mı genişləndirmək sahəsində bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. Onun sosial-iqtisadi siyasətinin əsasını keynsçi ideya təşkil edirdi. Bu ideya büdcə kəsirindən iqtisadi artım sürətini sabit saxlamaq üçün bir vasitə kimi istifadə etməyi nəzərdə tuturdu. O, elektrotexnika və poladtökmə sənayesində qiymətlərin qal- dırılmasını qadağan etdi. Yoxsul regionlara kömək proqramı hazırlandı. Yeni sənətlər üzrə fəhlələrin ixtisaslaşması həyata keçirildi. Ölkə tarixində ilk dəfə konqres 1962-ci ildə bu barədə qanun qəbul etdi. Kennedi inzibati idarəsinin ən böyük nailiyyəti ağlarla qaralar arasındakı hər cür ayrı-seçkiliyi aradan qaldırmaq üçün qəbul edilmiş aktların öz reallığını tapması oldu. O, konqresə ağlarla dərisi rəngli adamların 18 ictimai yerlərdə və işə götürülərkən bərabərliyi haqqında qanun layihəsinin təqdim edilməsinə nail oldu. 1961-68-ci illərdə ABŞ-da sənaye istehsalı 52% artdı. Kennedi hakimiyyətə gəldikdən sonra dövlət mexanizmini tənzimləməyi əsas götürdü. O, Eyzenhauerdən fərqli olaraq sosial siyasətə xüsusi üstünlük verdi. Çünki Eyzenhauer insandan danışarkən liberal olsa da, puldan danışanda mühafi- zəkar idi. Con Kennedi üçün isə sosial sahə xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Ona görə o vergiləri azaltdı, sosial xərcləri çoxaltdı. 1961-ci ilin martında işsizliyə görə verilən müavinatən miqdarı daha üç ay uzadıldı. Saat hesabı minimum əmək haqqı 1 dollardan 1,25 dollara qaldırıldı. ETİ şəraitində ölkədə təhsil sistemi təkmilləşdirildi. Universitetlər bağlı mədəniyyət alaçıqları vəziyyətindən silahların və iqtisadiyyatın inkişafını yeniləşdirən nəhəng laboratoriyalara çevrildilər. XX əsrin 50-60-cı illərində ABŞ hökuməti elmin inkişafına bütün tarixi boyu olmadığı bir miqdarda, 6 dəfə dotasiyanı artırdı. «Tələbələrin demokratik cəmiyyəti» təşkilatı yaradıldı. Qadınlara da diqqət artırıldı. 1963-cü ildə qadınlarla kişilərin bərabər əmək haqqı alması haqqında qanun verildi. Əvvəllər onlar kişilərdən 40% az əmək haqqı alırdılar. ABŞ-da raket texnikasına xüsusi diqqət yetirilməsinə nail oldu. Büdcədən 12 milyard dollar ancaq raket texnikası üzrə işə sərf olundu. Kennedinin «Appolon» adlı proqramında kosmosu tədqiq etməyə xüsusi diqqət yetirilməsi nəzərdə tutulurdu. Onun «Appolon» proqramı ancaq ölümündən sonra - 1969-cu ildə ilk dəfə ABŞ vətəndaşının - Hil Armstronqun Aya uçuşunun təşkilində özünü göstərdi. Kennedinin dövründə ölkədə irticaçı təşkilatların fəaliyyəti gücləndi. Xüsusilə «Con Barça cəmiyyəti» faşist təşkilatının fəaliyyəti canlandı. Bu təşkilat 1958-ci ildə yaranmışdı. 1960-cı ildə irticaçı hərbiçilər «Minitmenlər» təşkilatını təşkil etdilər. «Milli partiya» və digər irticaçı təşkilatların da fəaliyyəti genişləndi. 1961-ci ilin sonunda 19 irticaçı təşkilatların nümayəndələrinin Çikaqoda qurultayı keçirildi. Dünyada baş verən qlobal dəyişikliklər, Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrində güclənən milli-azadlıq hərəkatı ABŞ-ın xarici siyasətinə də ciddi təsir etdi. ABŞ-ın xarici siyasətində dövlətin xarici ölkələrdə iqtisadi maraqlarının etibarlı mühafizə edilməsi aktuallaşdı. Çünki, İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın xarici ölkələrə birbaşa kapital qoyuluşu 4 dəfədən çox artaraq 1946-cı ildəki 7,2 milyard dollardan 1960-cı ildə 31,9 milyard dollara çatmışdı. Con Kennedinin ən məşhur doktrinalarından biri də «Məhvedici təsir etmə» doktrinası idi. Bu doktrinaya görə ABŞ dünyanın istənilən yerində gedən müharibəyə müdaxilə edə bilərdi. Bu ABŞ-da atom və digər silahların geniş istehsalına şərait yaradırdı. Latın Amerikası üçün Kennedi «Tərəqqi naminə ittifaq» siyasətini irəli surdu ki, bundan da məqsəd bu ölkələrdəki xalq inqilablarının inkişafına mane olmaq və Latın Amerikası burjuaziyasını ABŞ-ın tərəfinə çəkmək idi. Bu məqsədlə 4,5 milyard vəsait ayrılırdı. Onun dövründə «Sülh korpusları» adlanan qruplar yaradıldı ki, bu qruplar geridə qalmış ölkələrdə iqtisadiyyat, təhsil, səhiyyə sahəsində fəaliyyət göstərməli idilər. Bundan məqsəd əslində həmin ölkələrdə ABŞ-ın mövqeyini gücləndirmək idi. Kennedi xarakter etibarilə ziddiyyətli adam idi. O, bir tərəfdən ölkə əhalisinin vəziyyətinin qayğısına qalsa da, digər tərəfdən onun dövründə 1962-ci ilin oktyabrında Karib böhranı baş verdi və «soyuq müharibə» özünün ən yüksək zirvəsinə çatdı. ABŞ Karib böhranı ərəfəsində Türkiyənin İzmir şəhərində özünün 15 ədəd «Yupiter» adlı raketlərini yerləşdirmişdi. Karıb böhranından sonra böyük dövlətlər arasında nüvə tərksilahı problemi daha da aktuallaşdı. Kennedi hökuməti 1963-cü ilin avqustunda Moskvada İngiltərə və SSRİ ilə birlikdə nüvə silahlarının sınaqdan keçirilməməsi haqqında sazişi imzaladı. Kennedi göstərirdi ki, müharibə iradələrin mübarizəsinin 20 nəticəsidir. Düz yolla gedənlər heç vaxt toqquşmurlar. Kennedinin 1962-ci ilin yanvarında konqresə təqdim etdiyi xarici siyasət proqramında ABŞ-ın AİB və NATO ölkələri ilə əlaqələrinin yaxşılaşdırılması nəzədə tutulurdu. Onun xarici siyasətdə başlıca məqsədi beynəlxalq aləmdə ABŞ-ın nüfuzunu daha da gücləndirmək idi. Qloballaşma amillərini nəzərə alan C.Kennedi xarici siyasətdə “Yeni üfüqlər” doktrinasının müddəalarını əsas götürürdü. O, 1960-cı ildə general M.Teylor tərəfindən irəli sürülmüş «Çevik münasibət» doktrinasını bəyəndi. 1963-cü ilin payızında ABŞ-da vəziyyət kəskinləşdi. Ultrasağ qüvvələr hökumətdən daxili və xarici siyasətdə kəskin dönüş tələb edirdilər. Prezident seçkiləri ilə əlaqədar olaraq mübarizə daha da gücləndi. ABŞ L.Consonun prezidentliyi dövründə (1963-1968- ci illər). 1963-cü il noyabrın 22-də C.Kennedi növbəti prezident seçkiləri kampaniyası ilə əlaqədar ölkəni gəzərkən Texas ştatının Dallas şəhərində öldürüldü. Onun ölümü «Əsrin faciəsi» hesab edildi. Bu məsələ indiyə qədər müəmmalı bir şəkildə qalır. Con Kennedinin ölümündən sonra vitse-prezident Lindon Conson prezident kürsüsünə əyləşdi. Qərarlarını həyata keçirmək üçün hər cür üsuldan, hətta yalvarmaqdan belə çəkinməyən Lindon Conson yaxşı dərk edirdi ki, Con Kennedidən sonra nüfuz qazanmaq üçün ən yaxşı vasitə onun başladığı işi davam etdirməkdir. Onun konqresə təklif etdiyi proqramda federal büdcə kəsirini ləğv etmək, vergi işini nizama salmaq, mülki məsələyə dair qanunvericilik aktı qəbul etmək, yoxsulluğa qarşı müharibə elan etmək və digər məsələlər öz əksini tapmışdı. 1964-cü ilin fevralında Lindon Conson vergi islahatı haqqında qanunu konqresdə keçirməyi bacardı. Həmin qanuna görə gəlir vergisini ildə 15-20% qədərində azaltmaq nəzərdə tutulurdu. 1964-cü ilin martında yoxsulluğa qarşı müharibə, iyulunda isə mülki hüquq haqqında qanun qəbul olundu. Mülki 21 hüquq haqqında qanuna əsasən işə götürülmədə, ictimai yerlərdə ağlarla qaralara eyni hüquq verilirdi. 1965-ci ildə seçki hüququ haqqında qanununun qüvvəyə minməsi ilə zənci əhalinin seçkilərdə iştirakı təmin edilmiş oldu. Minimum saat- hesabı əmək haqqı 1961-ci ildəki 1,25 dollardan 1968-ci ildə 1,70 dollara çatdırıldı. 1967-ci ildə hər həftəlik orta əmək haqqı 102 dollar təşkil edirdi, iş həftəsi isə 38,2 saat oldu. Fermerlərə subsidiyalar və kreditlər artırıldı. 1964-cü ildə verilmiş «Vətəndaşların bərabər hüquqları haqqında» qanunda irqi əlamətlərə görə ayrı-seçkilik qadağan edildi. Bütün bunlar Consona və demokratlar partiyasına rəğbət yaratdı. 1964-cü ilin prezident seçkilərində o respublikaçılar partiyasından namizədliyi irəli sürülmüş Harri Qolduoterə qarşı səslərin 61%-nı toplayaraq qalib gəldi. O, prezident kürsüsünə yenidən əyləşdikdən sonra 1965-ci ildə konqresdə «Böyük cəmiyyət qurmaq» proqramı ilə çıxış etdi. Bu proqram 80-ə qədər təklifi əhatə edirdi. Lindon Consonun «böyük cəmiyyət qurmaq» arzusu əslində kağız üzərində qaldı. Onun sosializmin alternativi olan bir cəmiyyət yaratmaq istəyi reallığa çevrilmədi. Onun yoxsulluqla mübarizə planı da tam həyata keçirilmədi. «Böyük cəmiyyət» qurmaq məqsədi ilə büdcədən ayrılmış 99,7 milyar dollardan, demək olar ki, ancaq 3,2 milyard dolları «böyük cəmiyyət qurmaq» işinə, 50 milyard dollardan çoxu isə silahlanmaya xərcləndi. Kennedinin döv- ründə raket texnikasının inkişafı üçün 12 milyard dollar ayrılmışdısa, Lindon Consonun prezidentliyi dövründə bu rəqəm daha da artdı. 1965-ci ildə 1924-cü ildə qəbul edilmiş «Mühacirat haqqında» qanunun təxirə salınması ABŞ-a mühacir axınını genişləndirdi. 1967-ci ilin yayında ABŞ-ın 100 şəhərində «irqi» müharibə oldu. 1968-ci ildə zənci hərəkatının görkəmli xadimlərindən olan Marten Lüfer Kinqin başçılığı altında Vaşinqtona yürüşə hazırlıq başlandı. Lakin 1968-ci ilin aprelin 22 4-də Memfisdə onu öldürdülər. L.Consonun inzibati idarəsi nüfuzdan düşməmək üçün zəncilərin ağlarla hüquq bərabərliyini dövlət səviyyəsində təmin etməyə məcbur oldu. 60-cı illərdə ABŞ-da «yeni sol hərəkat» adlanan sosial etiraz hərəkatının yeni dalğası başlandı. Bu mübarizənin əsas istiqamətlərindən biri cəmiyyətin nöqsanlarına qarşı mübarizə aparan radikal gənclər hərəkatı idi. 60-cı illərdə ABŞ fəhlə hərəkatında isə böhran təmayülləri gücləndi. 1966-cı ildə qadınların milli təşkilatı yaradıldı. 60-cı illlərin əvvəllərində ölkədəki qadınların yalnız 36%-i işləyirdi. Lindon Conson xarici siyasətdə sərt mövqe tutdu.Consonun prezidentliyi illərində «Quruculuq», «Körpülər salma» doktrinası meydana çıxdı. Bundan məqsəd ABŞ başda olmaqla qərb dövlətləri və bəzi sosialist ölkələri arasında hərtərəfli münasibətləri inkişaf etdirməklə bu ölkələrdə millətçilik əhval-ruhiyyəsinin artmasına, onların bir-birindən, xüsusilə, Sovet İttifaqından təcrid olunmasına nail olmaq idi. Conson Latın Amerikasında «böyük dəyənək» siyasətinə qayıtdı. 1964-cü ilin əvvəllərində Panama ilə ABŞ arasında münaqişə yarandı, 1965-ci ilin aprelində Dominikan Respublikasına hərbi qüvvələr göndərildi. Yaxın Şərq münaqişəsində İsraili müdafiə etdi. Tankin körfəzində Amerika gəmilərinə Vyetnam gəmilərinin güya hücumu haqqında bəhanədən istifadə edərək 1964-cü ilin aprelində Vyetnam səmasını bombalamağa başlamaq haqqında əmr verdi. Əslində bundan məqsəd Sakit Okean və Uzaq Şərqdə ABŞ-ın mövqeyini daha da gücləndirmək idi. Məhz bu məqsədlə ABŞ Vyetnamda 1966-cı ildə isə 375 minə qədər 1968-ci ildə isə 500 min qoşun kontingenti yerləşdirdi. Müharibə ölkə daxilində real əmək haqqının aşağı düşməsinə səbəb oldu. Ölkədə Vyetnamdakı müharibə əlyehinə hərəkat gücləndi. 1965-ci ildə ABŞ-ın 100-ə qədər şəhərində Vyetnam günləri keçirildi. Artıq 1968-ci ilin payızı üçün Veytnamda ABŞ hərbçilərindən 30 min nəfər ölmüş, 180 min nəfər yaralanmış 23 və itkin düşmüşdü. 1966-cı il iyulun 12-də Conson «Asiya doktrinası»nı irəli sürdü. Bu, doktrinaya əsasən ABŞ Asiyada sülhsevərlik missiyasını öz üzərinə götürdü. Lindon Consonun daxili və xarici siyasəti onu nüfuzdan saldı. ABŞ Riçard Niksonun (1968-1974-cü illər) və Cerald Fordun (1974-1976-cı illər) prezidentliyi dövründə. 1968-ci ilin noyabrında keçirilən prezident seçkilərində respublikaçılar yenidən təşəbbüsü öz əllərinə aldılar. Riçard Nikson respublikaçılar partiyasından ABŞ-ın prezidenti seçildi. Həmişə düşünərək qərar qəbul etməyi sevən Riçard Nikson 1974-cü ilin avqustuna qədər ABŞ-ın prezidenti oldu. O, hakimiyyətə gəldiyi dövrdə ölkədə iqtisadiyyatın inkişaf tempi xeyli aşağı düşmüşdü. Əgər 1961-1967-ci illərdə ABŞ-da sənaye məhsulu istehsalı 1950-ci illərlə müqayisədə 52% artmış və bu dövrdə Elmi Texniki İnqilab (ETİ) istehsalda öz geniş tətdiqini tapmışdısa, 1967-ci ildən bu temp xeyli yavaşıdı. Ölkədə bu dövrdə inflyasiya 24% yüksəlmiş, məhsul istehsalı 12% aşağı düşmüşdü. İşsizlərin sayı 8,5 milyon nəfər idi. 1969-1971-ci illərdə ölkə iqtisadi böhran vəziyyətində idi. Riçard Nikson 1971-ci ilin avqustun 15-də «yeni iqtisadi siyasət» adlı proqram irəli sürdü ki, bundan da məqsəd ölkə iqitsadiyyatını sağlamlaşdırmaq idi. 1972-ci ildə dolların məzənnəsi bərpa edildi. O, «yeni iqtisadi siyasəti» 4 fazada həyata keçirməyi məsləhət gördü. 1971-ci ilin avqust-sentyabr aylarını əhatə edən birinci mərhələdə o, qiymətlərin və əmək haqlarının sabit vəziyyətdə saxlanmasına çalışdı, 1971-ci ilin noyabrından 1973-cü ilin yavarına qədər olan ikinci mərhələdə onların üzərində dövlət nəzarətini artırdı. 1973-cü ilin yanvar- iyun aylarını əhatə edən üçüncü mərhələdə qiymət və əmək haqqı üzərindəki nəzarət proqramı təxirə salındı, çünki o, gözlənilən nəticəni vermədi. 1970-ci ildə artıq ABŞ-da kütləvi kompüter istehsalına başlanıldı. (İlk dəfə kompüter 1937-ci ildə ABŞ-da yaranmış, 24 İkinci dünya müharibəsində ondan hərbi məqsədlər üçün istifadə edilirdi.) Artıq XX əsrin 70-ci illərinin sonunda ABŞ ailələrinin əksəriyyətində kompüter məişətə daxil olmuşdu. 1972-ci ildə təhsil shəsində kişilərlə qadınlar arasında olan qeyri-bərabərlik qanunla ləğv edildi. Yeni iqtisadi siyasət 1974-cü ilin aprelinədək davam etdi. Bu dövrdə ölkədə enerji probleminin həlli sahəsində addımlar atıldı. Bu dövrdə sosial sahədə də bir sıra tədbirlər həyata keçirildi. Qocalığa görə verilən pensiya bir neçə dəfə artırıldı. Dövlətdən yardım alanlara verilən ödənişlər 45% artırıldı. Yardım alanların sayı 30 mln. nəfərə çatdırıldı. 1972-ci ildə işsizliyə görə sığortada da mühüm dəyişikliklər edən qanun qüvvəyə mindi. Nikson minimum əmək haqqının artırılması qayğısına qalaraq ehtiyac olan ailələrə yardım planını irəli sürdü. 70-ci illərin əvvəllərində ölkədə ərzaq talonları sistemi tətbiq olundu. Bu talonlardan istifadə edənlərin sayı 1974-cü ildə 13,6 milyon nəfər oldu. 1973-cü ildə konqress əmək haqqının minimum məbləğinin artırılması haqqında qanun qəbul etdi. 1974-cü ilin iyulun 1-də bir saatlıq iş üçün minimum əmək haqqı 1,70 dollardan 2,20 dollara qaldırıldı. Artıq 60-cı illərin sonunda ABŞ 70 beynəlxalq təşkilatda iştirak edirdi. Dünyanın 2171 məntəqəsində ABŞ əsgəri var idi. Xarici ölkələrdə ABŞ-ın 400 hərbi bazası yerləşirdi. 60-cı illərin sonu – 70-ci illərin əvvəllərində ABŞ-ın xarici siyasətində siyasi realizm xətti üstünlük təşkil etdi. Nikson 1969-cu ilin iyul ayında. Quam adasındakı mətbuat konfransında «Quam doktrinası» adı ilə tarixə daxil olan Asiya qitəsində ABŞ-ın siyasətinə aid olan doktrinanı bəyan etdi. Onun məzmununu ABŞ-ın Asiya ölkələri ilə bağladığı əvvəlki müqavilələrə əməl edəcəyini, əgər bu ölkələr üçün təhlükə yaranardısa, ABŞ-ın müvafiq tədbirlər görəcəyini və bu ölkələrə hərbi və iqtisadi yardımlar edəcəyini bildirmək təşkil edirdi. 1970-ci ilin fevral ayında Nikson konqresə göndərdiyi məktubda ABŞ-ın xarici siyasət proqramının əsas 25 istiqamətlərinin müttəfiqlərlə münaisbətdə tərəfdaşlıq, «potensial rəqiblər»lə münasibətdə isə hərbi qüvvə və danışıqlar tətbiq etmək olduğunu göstərdi. ABŞ Kubaya münasibətində də müsbətə doğru dəyişikliklər etdi. Kubanın iqtisadi blokadası aradan qaldırılırdı. Ağ Evin Yaxın Şərq siyasətinin təməlini neft və hərbi-strateji mənafelər təşkil edirdi. 70-ci illərin əvvəllərində ABŞ Avropa siyasətində elan etdiyi atlantizm xəttini qitə dövlətlərinin birliyini nəzərdə tutan avropaizmə qarşı qoydu. ABŞ həm də xarici siyasətində NATO-nun rolunun artırılmasına xüsusi diqqət yetirməyə başladı. 1970-1971-ci illərdə Hind-Çində müharibə daha da qızışdı. ABŞ Boliviya, Çili, Peru, Panama dövlətlərinə qarşı pozuculuq işi aparır, Pakistanda irticaçı qüvvələri müdafiə edirdi. Banqladeşdə azadlıq mübarizəsinə qarşı çıxırdı. Ərəb- İsrail müharibəsində İsraili müdafiə edirdi. Bütün bunlarla bərabər, 1971-ci ildə Riçard Nikson öz xarici siyasətində müəyyən dəyişikliklər etdi. O, göstərirdi ki, 1968-ci il Çexoslovakiya hadisələrindən sonra beynəlxalq vəziyyətin gərgin qalması heç bir dövlətin xeyrinə deyildir. Ona görə qarşıdurma erasından danışıqlar erasına keçməyin artıq vaxtıdır. 1972-ci ilin mayında o, SSRİ-yə rəsmi səfər etdi. Bu ABŞ prezidentinin Moskvaya ilk səfəri idi. Bu səfər zamanı ABŞ-la SSRİ arasında Strateji Silahları məhdudlaşdırmaq haqqında (SSM-1) sazişi bağlandı. Bu saziş tezliklə hər iki ölkənin qanunverici orqanları tərəfindən ratifikasiya edildi. Nikson prezident seçilərkən Vyetnamda müharibəni qurtaracağına söz vermişdi. Bu məqsədlə o, Vyetnamda qoşunların sayını 100 min nəfərə qədər ixtisar etdi. Bu Niksonun ən böyük nailiyyətlərindən biri idi. Niksonun yeritdiyi uğurlu daxili və xarici siyasət 1972-ci il seçkilərində ona yenidən qələbə qazandırdı. 1973-cü ilin yanvarında Parisdə Vyetnamda müharibənin qurtarması haqqında saziş imzalandı. 26 «Uotergeyt hadisəsi» Niksona uğur gətirmədi. Belə ki, 1972-ci ilin prezident seçkiləri zamanı demokratların iqamətgahı olan Uotergeyt mehmanxanasında respublikaçıların radioqəbuledici qoyduqları açıldıqda məlum oldu ki, yollar Ağ evə gedib çıxır. Prezidentin impiçmenti məsələsi (vəzifədə qalıb qalmaması) gündəliyə çıxdı. Ehtiyyatlı adam olan Nikson 1974-cü il avqustun 9-da istefa verdi. Bu ABŞ prezidentləri içərisində vaxtından əvvəl yeganə istefa verən şəxs idi. Onun yerini vitse-prezident Gerald Ford tutdu. 1973-cü ildə ABŞ-da növbəti iqtisadi böhran başlandı və 1975-ci ilə qədər davam etdi. 1975-ci ilin yazına yaxın sənaye istehsalı 1973-cü illə müqayisədə 13,5% aşağı endi. Böhran güclü inflyasiya ilə müşaiyət olunurdu. Qiymətlər qalxdı, Əmək haqqı aşağı düşdü, işsizlik artdı. 1975-ci ildə ölkədə 13 milyon tam və qismən işsiz var idi. Bir çox tədqiqatçılar belə hesab edirdilər ki, bu böhran ABŞ-da 1929-1933-cü illər böhranından sonra ən güclüsü idi. Hakim dairələr daxilində siyasi mübarizə kəskinləşdi. Respublikaçılar partiyasından olan ABŞ-ın yeni prezidenti Cerald Ford iqtisadi geriliyi və inflyasiyanı aradan qaldırmaq proqramı ilə çıxış etdi. 1974-cü ilin əvvəllərində Ağ ev inflyasiyanı təcili ləğv etmək siyasətindən əl çəkib iqtisadiyatın aşağı düşməsi, işsizlik və enerji böhranı ilə mübarizəni ön plana keçirdi. 1975-ci ilin əvvəllərində işsizlərə fövqəladə yardımlar edilməsinə dair iki qanun qəbul edildi. İşsizliyə görə yardım alan şəxslərin kateqoriyası genişləndirildi. 1975-ci ildə qüvvəyə minən yeni qanunvericilik aktına görə ərzaq məhsulları bahalaşdıqca qocağığa görə verilən pensiyalar və digər müavinatlar da artırılmalı idi. 1976-cı ilin seçkiqabağı kampaniyası yaxınlaşdıqca Ford öz rəsmi çıxışlarında daha çox fərdiyyətçilik, xüsusi mülkiyyətçilik prinsipləri irəli sürməyə və sağlam xüsusi bölməni inkişaf etdirməyin zruriliyini qeyd etməyə başladı. 1975-ci ilin yazında işsizlik əleyhinə mübarizə üçün proqram qəbul edildi. 27 Ford hökuməti 1974-cü ilin sentyabr ayında Niksonu əfv etdi. Ford hökumətinin daxili siyasətində irqi ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə və qadınların hüquq bərabərliyi mühüm yerlərdən birini tuturdu. 70-ci illərin ortalarında ABŞ-da qadın təşkilatlarının fəaliyyətinin başlıca məqsədi hələ 1972-ci ildə konqress tərəfindən qəbul edilmiş və qadınlara hüquq bərabərliyi verən konstitusiyaya 27-ci düzəlişin qəbul edilməsi idi. 1977-ci ilin əvvəllərində 35 ştatın qanunverici məclisi 27-ci düzəlişi qəbul etdi. Lakin düzəlişin qüvvəyə minməsi üçün onu 38 ştat qəbul etməli idi. 1974-cü ildə ilk dəfə prezident seçkilərinin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi sistemi hazırlandı. 1976-cı ildə ABŞ-ın təşkilinin 200 illiyi təntənə ilə qeyd edildi. Bu dövrdə MKİ və FTB-nin qeyri-qanuni hərəkətləri haqqında xalq xəbər tutdu. C.Ford hökumətinin xarici siyasətinin mühüm istiqamətlərindən biri Hind-Çindən 1975-ci ilin yazından ABŞ qoşunun tamamilə çıxarılıb qurarması oldu. ABŞ bu mühabirəyə 150 milyard dollar xərcləmişdi. Müharibədə ABŞ 56 min insan itirmişdi. Ford hökuməti Yaxın Şərq ölkələri ilə münasibətdə yenə də İsraili müdafiə edirdi. Ford hökumətinin xarici siyasətində LAtın Amerikası ölkələri xüsusi yer tuturdu. 1974-cü ilin dekabr ayında qəbul edilən yeni ticarət qanununa əsasən Latın Amerikasından ABŞ-a gətirilən bir sıra mallar üzərinə məhdudiyyətlər qoyuldu. Bu hal Latın Amerikası ölkələrinin xarici ticarətinə mənfi təsir göstərdi 1975-ci ilin may ayında ABŞ bu qanunun bir sıra maddələrini ləğv edərək onu bir qədər yumşaltdı. ABŞ hökuməti NATO ölkələri ilə əməkdaşlığa, Avropa siyasətində Atlantika həmrəyliyinə üstünlük verirdi. Ford hökumətinin xarici siyasətinin istiqamətlərindən biri Asiya və Sakit okean regionu dövlətləri ilə münaisbətlər idi. 28 1975-ci ilin dekabrında bəzən «Sakt okean doktrinası» adlanan Ford doktrinası elan edildi. Bu doktrinada Asiyada ABŞ-ın hökmranlığı, strateji baxımdan Yaponiyaya xüsusi diqqət yetirilməsi, Çinlə münaisbətlərin normallaşdırılması, Cənub- Şərqi Asiyada sabitliyin qorunması, bölgədə bütün siyasi münaqişələrin, ilk növbədə Koreya məsələsinin nizamlanması, Asiya ölkələri ilə iqtisadi əməkdaşlıq öz əksini tapmışdı. Bu doktrina ABŞ-ın siyasətinin regionda yeni dövrə qədəm qoyduğunu göstərirdi. Cerald Ford hökumətinin xarici siyasəti ziddiyyətli xarakter daşıyırdı. ABŞ Seul rejimini müdafiə edir, İsrailin təcavüzünə haqq qazandırırdı, Latın Amerikası və ərəb ölkələrinin daxili işlərinə müdaxilə edirdi. Xalqların sülh uğrunda mübarizəsinin artdığı şəraitdə güzəştə getməyə məcbur olaraq 1974-cü ilin noyabrında Vladivostokda Cerald Fordla SSRİ rəhbərliyi arasında danışıqlarda Strateji Silahları məhdudlaşdırmaq haqqında ikinci saziş bağlamaq qərara alındı. 1975-ci ildə ABŞ və SSRİ-nin birlikdə kosmosa «Soyuz- Apollon» gəmilərini göndərməsi və bu sahədə əməkdaşlıq etmələri hər iki ölkə xalqları arasında dostluq münasibətlərinin yaranmasında mühüm addım oldu. 1975-ci ilin iyul-avqustunda çağrılmış Helsinski müşavirəsində ABŞ da iştirak etdi və Müşavirənin Yekun aktını imzaladı. Bütün bunlarla bərabər iqtisadi böhran, «Uotergeyt işi», Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi və Federal Təhqiqat bürosunun fəaliyyətinin siyasi ifşası və başqa hadisələr seçicilərin əksəriyyətinin respublikaçılardan üz döndərməsinə gətirib çıxartdı. ABŞ Ceyms Karterin prezidentliyi dövründə (1976- 1980-ci illər). 70-ci illərdə respublikaçıların siyasətindəki spirallıq demokratlara yenidən imkan verdi ki, prezident seçkilərində qələbə qazansın. 1976-cı ilin noyabrında keçirilən prezident seçkilərində demokratlar partiyasından olan, siyasi cəhətdən tamamilə hazırlıqsız, texnokrat Ceyms Karter prezident seçildi. Əslində onun prezident seçilməsi təsadüfi bir 29 hal idi. C.Karterin bu vəzifəyə seçilməsində ABŞ-ın Cənub- Şərq və Cənub ştatlarının inhisarçı dairələrinin böyük rolu olmuşdur. Karter prezident seçildikdən sonra həyata keçirdiyi bir sıra tədbirlərlə ABŞ tarixində müəyyən iz buraxmış oldu. 1973-1974-cü illər enerji böhranı ABŞ-rəhbərliyini düşünməyə vadar etdi. Bu böhrana səbəb 1973-cü ildə İsrail-Ərəb müharibəsində ABŞ və digər böyük dövlətlərin İsraili müdafiə etməsi idi. Belə ki, bu müharibə ərəb dövlətlərini məcbur edirdi ki, neftin qiymətini qaldırsınlar və bu yolla böyük dövlətlərə təzyiq göstərsinlər. Ona görə də Karter əlavə enerji mənbələri yaratmaq məsələsini ABŞ dövlətinin qarşısında mühüm vəzifə olduğunu göstərdi. O, ölkənin iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq xətti yeritməyə başladı. Şəxsi gəlirdən və korporasiyaların gəlirindən alınan vergiləri azaltdı. Yeni iş yerlərinin açılması üçün vəsait ayrıldı, elektrik enerjisinə qənaət prinsipi irəli sürüldü. C.Karter 1977-ci ilin aprelində neft və neft məhsullarının ehtiyatlarının artırılması, kömürçıxarılmasının, atom enerjisinin inkişafı, günəş enerjisindən istifadə etmək proqramı hazırladı. İnflyasiya ilə mübarizə genişləndi. 1978-ci ilin oktyabrında və 1980-cı ilin martında C.Karter konqresə antinflyasiya proqramını təqdim etdi. O, inflyasiyanın qarşısını almaq üçün ilk növbədə dolların sabitliyini təmin etməyi düşündü. Ölkə daxilində benzin və digər neft məhsullarının qiymətləri artırıldı. 70-ci illərin sonunda istehsalın yenidən qurulması üzrə proqramlar qəbul edildi ki, onlardan məqsəd keyfiyyətcə daha yüksək əmək məhsuldarlığına, nadir xammal növlərində qənaətə nail olmaq, yanacaq-energetika balansını əsaslı sürətdə yaxşılaşdırmaq idi. 30 miyard dollar dəyərində xarici valyuta fondu yaradıldı ki, qızılın hər aylıq satışı artırılsın. Lakin bütün bunlar istənilən nəticəni vermədi. Karter hökuməti öz fəaliyyətinin ilk illərində sosial sahədə bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirdi. 1977ci ilin 30 noyabr ayında konqres dörd il ərzində 1 saatlıq minimum əmək haqqının 2,20 dollardan 3,35 dollara çatdırılması haqqında qanun qəbul etdi. İşçi qüvvəsinin yenidən ixtisaslaşmasına diqqət artırıldı. 70-ci illərin sonu üçün sosial sığorta sistemi ilə əhatə olunanların sayı 35 milyon nəfərə çatdı. Hökumət yeni liberalizm xəttinə sadiq qalaraq sosial sahəyə çəkilən xərcləri artırdı. İşsizliyin aşağı salınması ön plana çəkildi. Əmək haqqının 1980-ci ildən başlayaraq 9,5% artırılmasına icazə verildi. 1978-ci ilin oktyabr ayında əmək qabiliyyətli əhalinin işlə təmin edilməsini nəzərdə tutan Hemfri-Hokins qanunu verildi. Həmin qanuna görə, işsizlik əmək qabiliyyətli əhalinin 4%-indən çoxunu təşkil etməməli, inflyasiya 3%-i ötməməli idi. 1978-ci ildə sosial təminat xərclərindən ötrü 100 milyard dollara qədər vəsait ayrıldı. 1977-ci ilin avqust ayında Energetika Nazirliyi yaradıldı. Konqres energetika haqqında qanun qəbul etdi. Karter hökuməti hərbi xərcləri 1977-ci ildəki 100,1 milyard dollardan 1980-ci ildə 130 milyard dollara çatdırdı. Onun xarici siyasəti əvvəlkilərdən çox da fərqlənmirdi. Lakin qeyri ardıcıl idi. Ümumiyyətlə, ABŞ-da prezidentlər dəyişsə də, dövlətin siyasəti heç vaxt dəyişmir. Ceyms Karter 1977-ci ildə ABŞ konqresində belə bir qanunun qəbul edilməsinə nail oldu ki, dünyanın hər hansı bir yerində pozulan insan haqlarını ABŞ müdafiə etməlidir. 1979-cu ilin yanvarın 1-də ABŞ-la Çin arasında diplomatik münasibətlər yarandı. Xarici siyasətdə birinci dərəcəli yer Qərbi Avropa ölkələri və Yaponiya ilə əməkdaşlığa verilirdi və bu birliyi möhkəmləndirmək xətti götürüldü. 1980-ci ildə məşhur «Karter doktrinası» irəli sürüldü. Həmin doktrinaya görə ABŞ- a icazə verilirdi ki, müəyyən ərazilərdə lazım gəldikdə nüvə müharibəsi aparsın. «ABŞ-ın həyat sahəsi» adlanan dünyanın hər yerində ABŞ-ın zonaları meydana gəldi. 1978-ci ilin sentyabrında özünün Vaşinqtondakı Kemp-Devid 31 iqamətgahında C.Karter İsrail ilə Misir arasında vasitəçilik edərək Yaxın Şərqdə sülhün çərçivəsilə əlaqədar İsraillə Misir arasında iki saziş, 1979-cu ilin martında isə onların arasında müqavilə imzalanmasına nail oldu. 1979-cu ilin iyunun 18-də SSRİ ilə ABŞ rəhbərliyi Vyanada görüşdü. SSM-2 sazişi bağlandı. SSRİ-nin Əfqanıstana 1979-cu ilin dekabrında müdaxiləsinə görə bu sazişin ABŞ konqresi tərəfindən təsdiq edilməməsi iki dövlət arasında gərginliyi yenidən artırdı. ABŞ SSRİ-yə qarşı «xaç yürüşünə» başladı. 1980-cı ildə Moskvada keçirilən Olimpiya oyunlarını baykot etmək taktikasını irəli sürdü. C.Karterin dövründə neytron bombası və qanadlı raketlər istehsalı gücləndirildi. «MX» raketləri və «Traydent» adlı sualtı qayıqlar meydana gəldi. 1978-ci ildə ABŞ-ın təkidi ilə NATO-nun hərbi xərclərinin hər il 3% artırılması haqqında qərar qəbul edildi, 1979-cu ildə ABŞ Qərbi Avropada nüvə raketlərini yerləşdirməyə razılıq aldı. ABŞ geniş miqyasda həm Səudiyyə Ərəbistanına, həm də İrana silah göndərirdi. 1978-1979-cu illərdə ABŞ İran körfəzində və Hind okeanında öz hərbi-dəniz bazalarını genişləndirdi. Hind okeanı zonasına ABŞ-ın xüsusi diqqət yetirməsi ilk növbədə bu regionun hərbi-strateji mövqeyi, onun 38 növ mal dünya bazarına çıxarması, sərfəli ticarət yolları, burada, 1,4 milyard əhalinin yaşadığı 44 dövlətin olması ilə bağlı idi. 1979-cu ildə Tehranda ABŞ səfirliyinin işçilərinin girov götürülməsindən istifadə edərək ABŞ-da şovinist təbliğat gücləndirildi, 1980-cı ilin aprelində İrana qarşı sərt aksiya tərtib edildi. Şah öldükdən sonra ABŞ İranın dondurulmuş aktivlərini qaytardı. İran isə girovları azad etdi. Bütün bunlar Karterin nüfuzunu daha da sarsıtdı. ABŞ Ronald Reyqanın prezidentliyi dövründə (1980- 1988-ci illər). 1980-ci ildə ABŞ-ı yenidən iqtisadi böhran bürüdü. Ölkə daxilində sağ neomühafizəkar qüvvələr fəallaşdılar. Karter komandasına etiabar azaldı. 1979-cu ildə 32 prezidentin təcrid olunması prosesi daha da gücləndi. İnzibati dairənin bir çox nüfuzlu xadimləri istefaya getdilər. 1980-cı ilin noyabrında keçirilən prezident seçkiləri demokratlar partiyasına uğur gətirmədi. Təşəbbüs respublikaçıların əlinə keçdi. Ölkədə sağa doğru dönüş baş verdi. Sağ respublikaçılar dairəsinə mənsub olan, məşhur aktyor, gözəl natiq, hələ 1964-cü ildə Qolduoteri müdafiə etdiyi zaman çıxışları ilə yadda qalan, ABŞ tarixində ən populyar prezident kimi tanınan Ronald Reyqan bu vəzifəyə seçildi. Reyqanın fəaliyyətində özünəməxsus cəhətlərdən biri onun bütün məsələlərə dövrə uyğun şəkildə yanaşmağı bacarması idi. Reyqanın dövründə ABŞ-da universal dövlət yaradılmış oldu. Bütün bunlara görə o tarixə böyük kommunikator kimi daxil oldu.Xalq onu «böyük ünsiyyət ustası» adlandırırdı. Yeni iqtisadi böhran 1982-ci ilə qədər davam etdi. Sənaye məhsulu istehsalı 1979-cu illə müqayisədə 1980-ci ildə 3,6% aşağı düşdü. 1982-ci ildə isə bu rəqəm 8,2% oldu. Böhrandan avtomobilqayırma, qara metallurgiya, sənayenin digər qabaqcıl sahələri zərər çəkdilər. Böhran kənd təsərrüfatına və qeyri-istehsal sahələrinə də toxundu. Ölkədə 12 milyon işsiz var idi. ABŞ ancaq 1983-cü ildə iqtisadi böhrandan çıxmağa başladı. Həmin ilin payızında sənayedə artım 6,6% oldu. Reyqan fəaliyyətində «mühafizəkar inqilab» xəttini götürdü. Reyqan inzibati idarəsi daxili siyasət sahəsində bütün diqqətini ölkəni iqtisadi böhrandan çıxarmağa verdi. Bu sahədə ilk addım 1981-ci ilin avqustunda konqres tərəfindən bəyənilmiş vergi islahatı idi. Reyqanın dövründə şəxsi vergilər 5%-dən 20%-ə qədər azaldıldı.1980-1982-ci illərdəki energetika böhranından sonra Reyqan xaricdən gətirilən neft üzərində hökümət nəzarətini aradan götürdü. Neft və neft məhsullarının qiyməti 20 % qalxdı. Bu isə ölkədə neftin sərbəst satışını təmin etməyə imkan verdi. Bir sözlə, Reyqan istehsalın texnoloji struktur baxımdan yenidən qurulmasını təmin etdi. 33 Sosial xərclər 54%-dən təxminən 48%-ə endirildi. Milli gəlirin iri kapitalın və əhalinin varlı təbəqələrinin xeyrinə sonradan yenidən bölgüsü və fəhlə sinfinin payının azalması siyasəti yeridildi. Onun dövründə ölkədə trans- milli korporasiyaların mövqeyi gücləndi. ABŞ-da bu illərdə ümumi məhsul istehsalı xeyli artdı. (Ümumi məhsul dedikdə ölkənin həm daxilində, həm də həmin ölkənin başqa ölkələrdəki müəssisələrində istehsal edilən məhsul nəzərdə tutulur). Reyqanın dövründə inflyasiyanın qarşısını almaq üçün ciddi tədbirlər həyata keçirildi. Onun prezident olduğu 8 il ərzində inflyasiya 2%-ə endi. 13 milyon iş yeri açıldı. Məşğulluq problemi həll edilmiş oldu Reyqanın gördüyü bu tədbirlər «Reyqanomika», yəni Reyqan iqtisadiyyatı kimi tarixə düşdü. 1984-cü ildə o, yenidən prezident seçildi. Xalq artıq onu «tefton prezident» adlandırırdı. Reyqanın dövründə senatda təhlükəsizlik və terrorizmə qarşı mübarizə aparmaq üçün xüsusi komissiya yaradıldı. Bu dövrdə xüsusi diqqət yetirilən sahələrdən biri də xidmət sahəsinin inkişafı idi. Məşğulluğun artmasının əsas mənbələrindən biri bu, digəri isə hərbiləşdirmənin sürətlən- dirilməsi idi. 80-ci illərdə ABŞ transmilli korporasiyalarının xarici ölkələrdəki müəssisələri AFR, Fransa və ya İngiltərənin istehsal etdiyi məhsuldan daha çox məhsul buraxırdı. ABŞ dövlət-inhisarçı kapitalizminin bu dövrdə ən mühüm əlamətləri kredit, borc vermək və digər kapital ixracı formalırı idi. 80-ci illərdə ölkəyə mühacirət edənlərin sayı xeyli artdı. ABŞ-a Asiya və Latın Amerikasından axın gücləndi. 80-cı ildə təkcə Vyetnamdan buraya 800 minə qədər adam gəldi. Muzdlu işçilərin 75%-i qeyri-maddi istehsal sahələrində çalışırdı və bu işçilər içərisində 44%-ini qadınlar təşkil edirdi. Cəmiyyətin «avara» adamları hesab edilən aktyorların, jur- nalistlərin vəziyyəti yaxşılaşdı. Onlar cəmiyyətdə öz yerlərini tutdular. ABŞ-da artıq kompüterlərin kütləvi istehsalı sürətləndi. Onların sayı 20 milyonu ötüb keçdi. Bu zaman ABŞ 34 cəmiyyətini varlılar, orta sinfin üç təbəqəsi, yoxsullar, dilənçilər, evsizlər kimi sosial qruplara bölmək olardı. Bu qruplar arasında gəlirlərin və yığılmış sərvətlərin səviyyəsinə görə böyük fərq var idi. 80-cı illərdə yüksək təminatlıların sayı artdı. Ailələrin böyük əksəriyyəti orta rifaha malik qrupa aid edildi. Bir çox amerikalılar müxtəlif kompaniyaların səhmlərini əllərində cəmləşdirərək əmək haqlarından başqa, kollektiv mülkiyyətdən də hər il gəlir əldə edirdilər. Reyqan dünya siyasətində özünəməxsus məktəb açmış bir prezident kimi qaldı. O, siyasətin özündə bir incəsənət yaratdı. Reyqanın dövründə silahlanma ən yüksək mərhələsinə qalxdı. Belə ki, onun dövründə hərbi büdcə ölkənin federal büdcəsinin 23%-indən 27%-nə qalxdı. Hərbi sənaye kompleks- lərinin (bu komplekslərə hərbiçilərin yüksək dairəsi, dövlətin müəyyən quluqçuları, Silah istehsal edən korporasiyalar və hərbiləşdirilmiş elm daxildir) fəaliyyəti gücləndi. Onlardan on ikisi ABŞ-ın Müdafiə nazirliyi olan Pentaqonun sifarişlərini həyata keçirirdi. ABŞ-da ən çox inkişaf edən və böhranlı və- ziyyət keçirməyən sahə hərbi sahə idi. Çünki bu sahə höku- mətin nəzarəti altında idi. Hərbi xərclər 1979-1980-cı illərdəki 134 milyard dollardan 1988-ci ildə 291 milyard dollara qalxdı. «Ulduzlar müharibəsi»ni nəzərdə tutan «Strateji müdafiə təşəbbüsü» proqramı işlənib hazırlandı. Kosmosda silahlanma gücləndirildi. Onun həyata keçirilməsinə milyardlarla dollar ayrıldı. Reyqanın xarici siyasəti C.Karterin siyasətinin, demək olar ki, davamı idi. Bu siyasətin ideya-nəzəri əsasını neoqlobalizm təşkil edən yeni mühafizəkarlıq təşkil edirdi. Neoqlobalizm ABŞ xerici siyasətinin qlobal problemlərini regional səviyyədə həll etməyi nəzərdə tuturdu. Bu surətlə silahlanma, SSRİ və digər sosialist ölkələrini iqitsadi cəhətdən xeyli geridə qoymaq, üçüncü dünya ölkələrində vəziyyəti düzgün qiymətləndirmək və s. fundamental prinsiplərə 35 əsaslanırdı. Reyqan da C.Karter kimi NATO-nun hərbi xərclərinin 3% artırılması və Qərbi Avropada orta mənzilli raketlərin yerləşdirilməsi işini bəyəndi və davam etdirdi. 1983- cü ildə ABŞ Qərbi Avropanın beş ölkəsində 600-ə yaxın orta mənzilli raketlərini yerləşdirməyə başladı. O da Əfqanıstan məsələsi ilə əlaqədar SSRİ ilə münasibətləri gərgin şəkildə saxladı. ABŞ Latın Amerikası ölkələrinə qarşı yenidən «Böyük dəyənək» siyasətinə qayıtdı. ABŞ, bu regionda «Beynəlxalq terrorizmə qarşı «mübarizə» tezisini irəli sürdü. Reyqan hökuməti Latın Amerikası ölkələrinə münasibətdə pan- amerikan həmrəyliyi prinsipini irəli sürdü. Karib höfzəsində öz mövqelərini möhkəmləndirdi. Reyqan hökuməti 1982-ci ildə «Karib təşəbbüsü» deyilən təşəbbüslə çıxış etdi. Bu təşəbbüs quraqlıqdan zərərçəkən region ölkələrinə yardım etməyi nəzərdə tuturdu. Nikaraquaya qarşı elan edilməmiş müharibə apardı, Salvadorun mühafizəkar dairələrinə hər cür kömək göstərdi. 1982-ci ildə Malvin (Folklend) adaları üstündə İngiltərənin Argentina ilə müharibəsində İngiltərəni müdafiə etdi. Reyqan hökuməti regional münaqişələrin nizama salınması konsepsiyasını irəli sürdü. İsrail-Ərəb münaqişələ- rində İsrailin dayağına çevrildi. 1982-ci ildə Yaxın Şərqin əzab çəkmiş xalqları üçün «Amerika sülh təşəbbüsləri»ni irəli sürdü. Kubanın Qrenadada hərbi baza tikməsi ilə əlaqədar olaraq 1983-cü ildə cəmisi 100 min əhalisi olan Qrenadaya qoşun çıxartdı. Reyqan hökuməti xarici siyasətində Asiya və Sakit okean regionuna xüsusi diqqət yetirirdi. 1986-cı ilin sonunda ABŞ bu regiona 35,7 milyard dollar sərmayə ayırdı. Reyqanın dövründə «İran kontras» baş verdi. Məsələnin məğzi bu idi ki, Ağ ev İrana silah göndərilməsinə görə, alınan vəsaitin bir hissəsini gizli surətdə, konqresin sanksiyası olmadan, Nikaraqua xalqına qarşı elan edilməmiş müharibə aparan əksinqilabçılara hərbi yardım kimi verirdi. 1983-cü ildə «Demokratiya və kütləvi diplomatiya proqramı» qəbul edildi ki, bundan da məqsəd sosialist 36 ölkələrinə qarşı fəaliyyətin istiqamətləri və metodlarını müəyyən etmək idi. 1985-ci ilə qədər Reyqan SSRİ-ni «Şər imperiyası» elan edərək onu iqtisadi cəhətdən zəiflətməyi ABŞ-ın əsas məqsədi olduğunu bildirirdi. 1985-ci ildə SSRİ-də hakimiyyətə Mixail Sergeyeviç Qorbaçov gəldikdən sonra ABŞ-la SSRİ arasındakı münasibətlərdə mülayimləşmə baş verdi. Reyqan sosializmi «zibilliyə» atmaq planını həyaia keçirməyə başladı. Qorba- çovla Reyqan 1985-ci ildə Çenevrədə, 1986-cı ilin oktyabrında isə İslandiyanın paytaxtı Rekyavikdə görüşdülər. 1987-ci ilin dekabrın 7-8-də M.S.Qorbaçov Vaşinqotonda oldu. Vaşinq- tonda «Qısa mənzilli raketlərin məhv edilməsi haqqında» iki dövlət arasında saziş bağlandı. Bu tarixdə nüvə silahlarının ləğv edilməsini nəzərdə tutan ilk saziş idi. Reyqan bu sazişi bağlayarkən etdiyi çıxışlarında göstərdi ki, biz SSRİ ilə saziş bağlayarkən rusların çox sevdiyi bir atalar sözünü işlətmək istəyirəm: «İnan, lakin yoxla». 1988-ci ilin mayında Reyqan Moskvaya gəldi. Danışıqlar mehribanlıq şəraitində keçdi. Reyqan Moskvadan qayıdarkən bildirdi ki, onun sosializm cəmiyyəti haqqında təsəvvürlərində yanlışlıqlar var və sosializmdən də çox şey öyrənmək olar. ABŞ, Liviyanı terrorizmi himayə etməkdə təqsirləndirdi, 1981-ci ildə onun 6-cı donanması Liviya sularını keçdi. 1986- cı ilə qədər bu müharibə davam etdi. Reyqan hökuməti 1985-ci ildə inkişaf etməkdə olan ölkələrlə münasibətdə ABŞ-ın siyasətini hüququ cəhətdən əsaslandıran «Reyqan doktrinası»nı irəli sürdü. ABŞ Corc Buşun prezidntliyi dövründə (1988-1992-ci illər). 1988-ci ilin prezident seçkilərində Amerika xalqı öz sevimli prezidenti olan Ronald Reyqanla vidalaşmalı oldu. Onun dövründə vitse-prezident olan Corc Buş prezident seçildi. O, prezident olan kimi «Yeni küləklər əsir» tezisini irəli sürdü. Bu dövrdə ölkə bir sıra maliyyə problemləri ilə qarşılaşdı. C.Buş inzibati idarəsi bir sıra əmanət müəssisələrini ləğv etdi 37 və 1989-cu ildə maliyyə institutlarının islahatı haqqında qanun verdi. Lakin bu islahat uğursuzluqla nəticələndi. 1991-ci ildə iqtisadi inkişafın aşağı düşməsi C.Buşu məcbur etdi ki, Reyqanın mühafizəkar maliyyə proqramını davam etdirmək xəttindən əl çəksin. Böyük C.Buşun inzibati idarəsi tezliklə vergiləri artırdı, sosial və nisbətən də hərbi xərcləri azaltdı. Eyni zamanda kiçik sahibkarları müdafiə və azad ticarəti təmin edən proqram işlənib hazırlandı. Lakin o, bu proqramı həyata keçirə bilmədi. Corc Buş ABŞ-ın İkinci dünya müharibəsində iştirak etmiş sonuncu prezidenti idi. Xarici siyasətdə o, SSRİ ilə danı- şıqları davam etdirdi. 1989-cu ilin dekabrında Malta adasındakı görüş SSRİ-nin dağılması, Almaniyanın birləşdirilməsi, Avropadakı sosialist dövlətlərin əvvəlki quruluşa qayıtması və dünya xəritəsində yeni geosiyasi dəyişikliklərin əmələ gəlməsi üçün bir sıqnal rolunu oynadı. 1991-ci ilin fevralında Corc Buş 30-a qədər dövlətin birgə iştirakı ilə «Səhrada tufan əmə- liyyatı» adı altında İraqa hücum təşkil etdi. Buna səbəb o idi ki, 1913-cü ilə qədər İraqın tərkibində olan Küveyti 1990-cı ilin avqustunda İraq yenidən tutmuşdu. Buna bəhanə o oldu ki, güya Kuveyt sərhədyanı yataqlardan İraq neftini mənimsəmişdir. İraq Küveytdən 2,5 milyard dollar kompensasiya istədikdə Kuveyt bu tələbi rədd etdi. ABŞ təkid edirdi ki, İraq Küveytin müstəqilliyini yenidən tanısın. Lakin əvvəlcədən şəxsiyyəti müəyyən edilməyən bir lider olan Səddam Hüseyn bu tələblə razılaşmadı. Belə olduqda BMT-nin Təhlükəsizlik şurasının 4 üzvü-İngiltərə, Fransa, ABŞ, SSRİ İraqa hücumun lehinə, Çin isə bitərəf qaldığını bildirdi. Lakin bir ay keçməmiş İraq Küveyti azad etməyi və ona olan borcunu verməyi öhdəsinə götürdü. Corc Buşun dövrü həm də onunla xarakterik idi ki, hələ İkinci dünya müharibəsinin sonlarında başlamış olan «soyuq müharibə» SSRİ-nin dağılması ilə başa çatdı. O, «Yeni beynəlxalq qaydalar» doktrinasını irəli sürdü. Böyük Corc Buşun 38 dövründə ABŞ-ın dünyanın yeganə lideri kimi tanınması və dünyanın «amerikasayağı» idarə olunması üçün imkan yaradılmış oldu. Qloballaşma, həqiqətdə isə «amerikanlaşma» prosesi surətləndi və tezliklə bütün dünyanı öz qucağına aldı. Dünya təsərrüfatı dolların musiqisi altında rəqs etməyə başladı. ABŞ Bill Klintonun prezidentliyi dövründə (1992-2000- ci illər). 1992-ci ildə keçirilən prezident seçkilərində demokratlar təşəbbüsü ələ aldılar. 1946-cı ildə anadan olmuş, «Amerikaya yeni dəyişikliklər lazımdır» şüarı altında prezident seçkilərinə qoşulan Arkanzas ştatının qubernatoru Bill Klinton bu vəzifəyə seçildi. Bill Klinton hakimiyyətə gəldikdən sonra bildirdi ki, o nə respublikaçıların, nə də demokratların yeritdiyi siyasəti müdafiə etməyəcəkdir. O, ikisinin də müsbət cəhətlərini götürüb «üçüncü yol» siyasətini həyata keçirəcəyini bildirdi. Bill Klinton hakimiyyətə gələndə ABŞ-da 300 milyard dollar büdcə kəsiri var idi. Əhalinin 10%-i işsiz idi. O hakimiyyətə gəldikdən sonra dərhal sosial xərclərin artırılmasını təmin etdi. O göstərirdi ki, sosial sahəyə diqqət dövlətin əsas funksiyalarından biridir, o, kəsirsiz maliyyələşmə yolu ilə həyata keçirilməlidir. Klintonun ən başlıca məqsədlərindən biri beynəlxalq aləmdə ABŞ-ın liderlik mövqeyini salmaq üçün ABŞ iqtisadiyyatının çiçəklənməsini və daxili sabitliyi təmin etmək idi. Bunun üçün o, sərbəst rəqabətin olmasını başlıca vasitə hesab edirdi. Klinton inzibati idarəsi əvvəl iqtisadiyyatı sabitləşdirmək, sonra isə onun inkişafını təmin etməyə müvəffəq oldu. Bütün bunlar B.Klintona imkan verdi ki, 1996-cı il prezident seçkilərində də qalib gəlsin. Öz prezidentliyi dövründə o, sosial təmintat sahəsində islahatlar keçirmək xəttini götürdü. Onun dövründə ABŞ əhalisinin həyat səviyyəsi yüksəldi. Hərbi xərclər xeyli ixtisar edildi. 1998-ci ildə büdcənin ancaq 16%-i hərbi xərclər üçün ayrılmışdı. Nəticədə sosial xərclər hərbi xərcləri üç dəfə üstələmiş oldu. Hökümət proqramında təhsilin müdafiəsinə xüsusi diqqət yetirildi, Elmi Texniki İnqilabın fasiləsiz iqtisadiyyatda öz əksini tapması şəraitində fəhlə qüvvəsinin ixtisas səviyyəsi artırılması əsas vəzifə kimi irəli 39 sürüldü. Klintonun dövründə federal büdcənin 1/3 hissəsi elmin inkişafına ayrılmışdı. Onun yarıdan çoxu isə fundamental tədqiqatlara sərf olunurdu. Ölkədə 20 milyon nəfərlik iş yeri açıldı. 1999-cu ildə isə ABŞ tarixində ilk dəfə olaraq kəsirsiz büdcəyə nail olundu. Bill Klinton öz xarici siyasətində liberal mövqe tutdu. Klinton inzibati idarəsinin xarici siyasət strategiyası ABŞ üçün «dünya lideri» rolunu saxlamağa yönəldilmişdi. 1992-ci ildə Şimali Amerika azad ticarət zonasının təşkili haqqında saziş qüvvəyə mindi. 1994-cü ildə ABŞ-ın təşəbbüsü ilə «Amerika azad ticarət zonasının təşkili » haqqında qərar qəbul edildi. ABŞ- ın Asiya-Sakit okean regionu ölkələri ilə iqtisadi əməkdaşlıqda fəal iştirakı təmin edildi. Yeni «Avroatlantik bazarı»nın təşkili haqqında plan işə başladı. NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsi məsələsində ABŞ Rusiyaya güzəştə getməli oldu. 1997-ci ildə ABŞ-Rusiya danışıqlarında ABŞ öhdəsinə götürdü ki, Polşa, Çexiya, Macarıstan NATO-ya qəbul olunsa da, həmin dövlətlərin ərazisində ABŞ-ın hərbi bazaları yaradılmayacaqdır. Bill Klinton Yuqoslaviya ilə əlaqədar 1995-ci ildə münasibətlərin sahmana salınmasına və Deyton müqaviləsinin (1995-ci il dekabr) bağlanılmasına nail oldu. Yaxın və Orta Şərq məsələsində 1994- cü ildə Vaşinqtonda, 1995-ci ildə Qahirədə, 1996-cı ildə Osloda İsrail ilə Fələstin arasında münasibətlərin nizama salınmasına cəhd göstərdi. 1996-cı ildə Oslo müqaviləsi əsasında Fələstinə muxtariyyat verildi. ABŞ 1990-cı ildə SSRİ-dən ayrılmış Pribaltika respublikalarında öz nüfuzunu gücləndirməyə xüsusi səy göstərdi. 1997-ci ildən ABŞ ATƏT-in Qarabağ məsələsini nizama salmaq üçün hələ 1992-ci ildə təşkil etdiyi Minsk qrupunun həmsədrlərindən biri oldu. Amerika-Azərbaycan münasibətləri haqqında birgə bəyanat adlanan sənədi B.Klintonla Azərbaycan prezidenti H.Əliyev bu dövrdə imzaladılar. Bu sənəd iki ölkə arasındakı münasibətlərin prinsip və gələcək istiqamətlərini göstərirdi. 40 1998-ci ildə ABŞ yenidən İraqa qarşı möqeyində sərtləşdi. Belə ki, ABŞ İraqı kimyəvi silahlar istehsalında günahlandırmağa başladı. Lakin Bill Klinton vəziyyəti müharibə həddinə gətirmədi. Atlantika həmrəyliyi gücləndirildi. 1998-1999-cu illərdə Kosovada münaqişənin nizama salınması zamanı NATO-nun silahlı qüvvələrindən istifadə edildi. 1999-cu ilin payızında ATƏT-in İstanbul sammitində ABŞ Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft ixrac boru kəmərinin çəkilməsi haqqında sazişi bəyəndi. Klintonun dövründə ABŞ-ın demokratiya və azad bazar iqtisadiyyatı konsepsiyası bütün dünyada qəbul edildi, iqtisadi amirlik metodllarından əl çəkildi, informasiya mübadiləsi artdı, azad bazarla demokratiyanın yanaşı addımladığı yeni şərait yaranmış oldu. Bill Klinton İkinci cahan müharibəsindən sonrakı dövrdə ABŞ-ın ən ağıllı prezidenti kimi tarixə düşdü. ABŞ, Corc Buşun (kiçik) prezidentliyi dövründə (2000- ci ildən 2008-ci ilə qədər). ABŞ konstitusiyasına əsasən Bill Klinton 2000-ci il prezident seçkilərində iştirak etmədi. Demokratlar partiyasından olan Albert Qor respublikaçı Corc Buşdan 542 min çox səs toplasa da, lakin seçki kollegiyası respublikaçıların xeyrinə məsələni həll etdi. Səslər hesablanarkən ABŞ seçki sisteminin xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı oldu. Qoru 20 ştat və Kolumbiya federal dairəsi, Buşu isə 30 ştat müdafiə edirdi. Əhalisi yarım milyondan çox olan şəhərlərin 1/3-i A.Qoru, 60%-isə Buşu müdafiə edirdi. A.Qor ölkənin sahilətrafı, C.Buş isə daxili əyalətlərində qələbə çalmışdı. Həmçinin respublikaçılar demokratlar üçün əhəmiyyət kəsb edəcək bülletenlərin yenidən hesablanmasına imkan vermədi və Florida məhkəməsi Buşu qalib hesab etdi. Nəticədə ABŞ Ali məhkəməsi ölkənin 43-cü prezidentinin Corc Buş (kiçik) olması haqqında qərar qəbul etdi. Corc Buş hakimiyyətə gəldikdən sonra respublikaçıların siyasətini davam edirməyə başladı. 2001-ci ildə konqresin qəbul etdiyi yeni vergi islahatı haqqında qanunda vergilərin 10 il ərzində 1,35 trilyon dollar ixtisar edilməsi nəzərdə tutulurdu. Kiçik Corc Buşun dövründə əmək məhsuldarlığı 4 il ərzində 2.5 dəfə artdı. 41 Amerika xalqının həyat səviyyəsi yüksəlməkdə davam etdi. O, 2004-cü ildə yenidən prezident kürsüsünü tutdu. C.Buş xarici siyasətdə yenidən Yaxın və Orta Şərq ölkələrinə müdaxiləni əsas götürdü. 2001-ci ilin sentyabrın 11-də Nyu-Yorkda baş vermiş terror aktından sonra elə həmin ilin sonunda ABŞ Əfqanıstana müdaxilə etdi. Əfqanıstanda taliban rejimini devirdi. 2003-cü ilin martın 21-də İraqın bakteroloji silahlara sahib olduğunu bəhanə edərək İraqa hücum təşkil etdi. Səddam Hüseyn rejimi devrilsə də, İraqda sabitlik yaranmadı. 2001-ci il 11 sentyabr hadisələrindən sonra hərbi büdcə 393 milyard dollara çatdırıldı. ABŞ-ın 2002-ci ilin may ayında Rusiya Federasiyası ilə strateji silahların məhdudlaşdırılması haqqında bağladığı müqaviləyə əsasən tərəflərdən hər biri ancaq 1700-2000 həcmində nüvə başlığı saxlaya bilərdi. Buş hökumətinin xarici siyasətinin sərtləşdiyini göstərən əlamətlərdən biri 2002-ci ilin iyun ayında onun raketdən müdafiə sistemlərinin məhdudlaşdırılması haqqında müqavilədən imtina etdiyini bildirməsi idi. 2006-cı ilin noyabrın 7-də keçirilən parlament seçkilərində demokratlar partiyası qələbə çaldı. Bu qələbə ilk növbədə İraq amili, Cənubda baş verən qasırğa zamanı ayrılmış pulun xeyli hissəsinin mənimsənilməsi, ölkədəki korrupsiya, yeni terror qorxusu, bir sözlə, Buşun siyasətindən narazılıq ilə əlaqədar idi. ABŞ-da 2008-ci ildə keçiriləcək prezident seçkilərinə demokratlar və respublikaçılar partiyaları tərəfindən ciddi hazırlıq gedirdi. Respublikaçılar Con Makkeynin, demokratlar isə qaradərili Barak Obamanın prezidetliyə namizədliyini irəli sürdülər. 2008-ci ilin noyabrın 4-də keçirilən prezident seçkilərində demokratlar partiyasının namizədi Barak Obama qalib gəldi və ABŞ-ın 44-cü prezidenti seçildi. 2008-ci ilin ikinci yarısında ABŞ-ı yeni maliyyə böhranı bürüdü. Buna səbəb bankların çoxlu kreditlər verməsi və onların bunun hesabına iflasa uğraması idi. Böhran tezliklə digər ölkələrə 42 öz təsirini göstərdi, dünya maliyyə və iqtisadi böhranına çevrildi. Dünya bazarında neftin qiyməti surətlə aşağı düşdü. Dünya ərzaq məhsullarının surətli bahalaşması ilə qarşılaşdı. Barak Obama prezident seçilərkən büdcə kəsiri xeyli çox idi. Bunun qarşısını almaq üçün o, yüksək gəlirdən alınan vergiləri artırmaq, İraqdakı hərbi xərcləri azaltmaq, yeni iş yerləri açmaq haqqında təklif irəli sürdü. Prezident Barak Obamanın 2009-cu ilin fevralın 11-də «İqtisadiyyata yardım planı» senatda 37 səsə qarşı 61 səslə qəbul edildi. Planda iqitsadiyyatı böhrandan çıxarmaq üçün 238 milyard dollar pul ayırmaq nəzərdə tutulurdu. Həmçinin planda 4 milyon yeni iş yerinin açılması məsələsi də öz əksini tapmışdı. B.Obama hökuməti 2009-cu ilin dekabrında 2010-cu ilin yanvarında Əfqanıstana taliban rejimi ilə mübarizə üçün daha 30 min qoşun göndərmək haqqında qərar qəbul etdi. B.Obama hökuməti İraqdakı ABŞ qoşunlarının sayının azaldılması və onların tədricən çıxarılması barədə də qərar qəbul etdi. Ölkədə keçmişdə olduğu kimi Şimal-Şərq (Nyu-York) və Orta-Qərb (Çikaqo) maliyyə kapitalı qruplaşmaları nüfuzlu mövqe tuturlar. Bununla bərabər Texas və Kaliforniya maliyyə qruplarının da xüsusi çəkisi artır. Hazırda ABŞ-da 15 min bank fəaliyyət göstərir. 100 başlıca korporasiyanın payına bütün istehsalın 1/3-i, sənaye aktivliyinin isə 1/2-i düşür. Bütün bank əməliyyatlarının 1/3-i onların əlindədir. ABŞ dünyanın əsas güc mərkəzlərindən biridir. Dünya ticarətində, demək olar ki, generator rolunu oynayırdı. Müasir silahların yarıdan çoxu onun paıyna düşür. Dünyada yeganə və güclü hərbi və siyasi təşkilat olan NATO-da rəhbər rol oynayır. ABŞ ETİ-nin bütün nailiyyətlərini özündə cəmləşdirən inkişaf etmiş sənaye və kənd təsərrüfatına malikdir. O, dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təşkil etdiyi «Səkkizlər qrupunun» üzvüdür. Güclü potensiala malik olması XXI əsrin əvvəllərində də ABŞ iqtisadiyyatının səciyyəvi cəhətidir 43 II. SSRİ (1991-ci ildən Rusiya Federasiyası) SSRİ üçün İkinci dünya müharibəsinin nəticələri 1945-ci ilin mayın 9-11-də Avropada, sentyabrın 2-də isə Sakit okean və Uzaq Şərqdə müharibənin qurtarması ilə İkinci dünya müharibəsi başa çatdı. Altı il davam edən bu müharibə öz nəticələrinə görə SSRİ üçün daha ağır idi. Müharibədə SSRİ 27 milyon nəfər adam itirdi ki, bu İkinci dünya müharibəsində ölənlərin təxminən 40%-nə bərabər idi. SSRİ-nin itkisi ABŞ-ın itkisindən təxminən 70 dəfə çox idi. Yalnız Berlin ətrafında SSRİ-dən 300 min nəfərə qədər insan həlak oldu ki, bu da ABŞ-ın bütün müharibə boyu itkisinə bərabər idi. Müharibə SSRİ-yə həm də çox böyük maddi zərər vurdu. Müharibə nəticəsində SSRİ-də 1710 şəhər, 70 min kənd, 65 min km.dəmiryolu xətti, 32 min sənaye müəssisəsi, 98 min kolxoz, 1876 sovxoz, 2890 Maşın-traktor stansiyası dağıdıldı. Kənd təsərrüfatında əkin sahələri 36,8 milyon hektar əksildi. Əhalinin kişi qisminin sayı azaldı. Müharibənin sonunda 1923- cü ildə anadan olmuş, yəni 1941-ci ildə 18 yaşı olan kişilərdən sağ qalanlar 3%-dən çox deyildi. Müharibə əslində kişilərin bütöv bir nəslini məhv etdi. Bu, ölkədə demoqrafik vəziyyətə uzun illər öz təsirini göstərdi. Əkin sahələri yararsız hala düşdü. Ölkə öz milli sərvətinin 1/3 hissəsini itirdi. İkinci dünya müharibəsi nəticəsində SSRİ-də 11 min adam Sovet İttifaqı qəhrəmanı adı ilə (Azərbaycandan 121 nəfər) 7 milyon adam isə müxtəlif orden və medallarla təltif edildi. Yeganə G.K.Jukov dörd dəfə Sovet İttifaqı qəhrəmanı adına layiq görüldü. Ümumiyyətlə, İkinci dünya müharibəsində SSRİ-yə dəymiş maddi və hərbi zərər 2 trilyon 169 milyard rubl (1941-ci il qiymətləri), ancaq hərbi zərər isə 600 milyard rubldan artıq idi. Xarici mütəxssislərin fikrincə, SSRİ-yə dəymiş zərəri ödəmək üçün 25 il vaxt lazım idi. 44 İkinci dünya müharibəsindən sonra SSRİ dünyanın ikinci böyük–super dövlətinə çevrildi. Artıq dünya hadisələrinin heç biri onun iştirakı olmadan həll edilə bilməzdi. Müharibə həm də SSRİ-yə imkan verdi ki, azad edilməsində iştirak etdiyi Avropa ölkələrində «sovet modeli»ni tətbiq etsin. Müharibənin sonunda SSRİ Silahlı qüvvələrində 11 365 min nəfər adam var idi ki, bu da ABŞ ordusundan sonra ikinci yerdə dururdu. İkinci Dünya müharibəsi nəticəsində SSRİ-nin ərazisində də dəyişikliklər oldu. Belə ki, Postdam və Paris konfrans- larının qərarları əsasında Köniqsberq (Kalininqrad), həmçinin Pribaltika respublikaları, Zakatpat Ukraynası, Bukovina və Bessarabiya SSRİ-yə verildi. 1944-cü ilin oktyabrında Tuva Xuralı SSRİ hökümətinə Tuva respublikasının SSRİ tərkibinə daxil olması xahişi ilə müraciət etdi. Tuva RSFSR-in muxtar vilayəti oldu. SSRİ ilə Polşa arasında qarşılıqlı ərazi mübadiləsi haqqında müqavilə bağlandı. SSRİ mərkəzi Belostok olan rayonu Polşaya verdi. Polşa da öz növbəsində mərkəzi Vladimir-Volınski şəhərində olan rayonu SSRİ-yə verdi. 1947-cı ilin fevralın 10-da Finlandiya ilə bağlanmış Paris sülhünə əsasən Petsamo vilayəti Finlandiyadan alınaraq, yenidən SSRİ-yə verildi. Xanko yarımadası da SSRİ-nin 1954- cü ilə qədər ixtiyarında qaldı. Yaponiya İkinci dünya mü- haribəsində məğlub olduğuna görə 1904-1905-ci illərdə olmuş rus-yapon müharibəsi nəticəsində Rusiyadan alınmış Kuril adaları və Saxalinin cənub hissəsi də yenidən SSRİ-yə qaytarıldı. Port-Arturda SSRİ 1954-cü ilə qədər öz hərbi bazalarını yerləşdirmək imkanı qazandı. 1946-cı ildə SSRİ Əfqanıstanla iki ölkə arasında sərhədin Amudərya çayı axarı üzrə müəyyən edilməsi haqqında saziş bağladı. Ümumiyyətlə, İkinci dünya müharibəsi SSRİ-yə maddi və hərbi zərər vursa da, digər tərəfdən onun ərazi və siyasi nüfuz cəhətdən uğurlar qazanmasına gətirib çıxartdı. 45 SSRİ İkinci dünya müharibəsindən sonrakı ilk dövrdə (1945-1952-ci illər). SSRİ hələ İkinci dünya müharibəsinin gedişində xalq təsərrüfatının bərpasına başladı. 1943-cü ilin av- qustunda SSRİ Xalq Komissarlar Soveti «Alman işğalından azad edilmiş rayonlarda təsərrüfatın bərpası haqqında» xüsusi qərar qəbul etdi. Müharibə dövründə almanların işğal etdikləri ərazilərdən şərqə 10 milyon adam, 1360 sənaye müəssisəsi köçürülmüşdü. Bu rayonların mal-qaralarının əksəriyyəti Orta Asiya və Cənubi Qafqaza gətirilmişdi Sovet torpaqları azad edildikcə, onların geri qaytarılması başlandı. Ölkə iqtisadiyyatı 1945-1946-cı illərdə hərbi xətdən dinc xəttə keçirilməyə başladı. Ölkə qarşısında iqtisadi inkişaf yolunu seçmək vəzifəsi dururdu. 1946-cı ilin fevral-martında Stalin müharibədən qabaq irəli sürülmüş şüara: sosializm quruculuğunun başa çatdırılması və kommunizmə keçmək şüarına qayıtdı. Stalin güman edirdi ki, kommunizmin maddi-texniki bazasının qurulması üçün polad və neft istehsalını - 60 milyon tona, çuqun istehsalını - 50 milyon tona, kömür çıxarılmasını 500 milyon tona çatdırmaq kifayətdir. 60-cı illərin əvvəlində ölkə bu göstəricilərə çatmışdı, lakin kommunizmin maddi bazası qu- rulmadı. 1946-cı ilin martında SSRİ XKS SSRİ Nazirlər Soveti adlandırıldı. 1946-cı ilin mayında SSRİ Ali Sovetinin sessiyasında 1946-1950-ci illəri əhatə edən dördüncü beşillik plan haqqında qanun qəbul edildi. Dördüncü beşilliyin əsas vəzifəsi müharibə nəticəsində bərbad hala düşmüş xalq təsərrüfatını, ilk növbədə isə sənaye və nəqliyyatı bərpa etmək, onu müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdırmaq və ötüb keçmək idi. Planın yerinə yetirilməsi üçün təxminən 250 milyard rubl ayrılmışdı. 1946-cı ildə ölkədə vəziyyət son dərəcə ağır idi. Əhalinin 2/3 hissəsi kənddə yaşayırdı. 1946-cı ildə ölkədə baş verən quraqlıq və aclıq nəticəsində 1 milyon adam tələf oldu. Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbatın ödənilməsi səviyyəsi çox 46 aşağı idi. 1948-ci ildə kolxozların ancaq 44.2%-i taxıl tədarükü planını ödəyirdi. Sənaye və kənd təsərrüfatında əmək ehtiyatları çatışmırdı. 1940-cı illə müqayisədə sənayedə 12%, kənd təsərrüfatında isə 32% işçi qüvvəsi az idi. Ona görə sənaye və kənd təsərrüfatında məhbuslar, sürgün olunanlar və əsirlərdən geniş istifadə edilməyə başlandı. Bu dövrdə sənaye və kənd tə- sərrüfatında 2.5 milyondan çox məhbus, 2.3 milyon sürgün olunan və 100 minlərlə əsir çalışırdı. Müharibədən sonra dövlət bütün qüvvələri səfərbərliyə alaraq xalq təsərrüfatının bərpası işinə başladı. Səkkiz saatlıq iş günü bərpa olundu. İş vaxtından əlavə məcburi işləmək ləğv olundu. Ölkədə səmərələşdiricilər hərəkatı geniş yayıldı. 1948-ci ildə «Təbiəti dəyişdirməyin Stalin planı» meydana gəldi. Planda meşə qoruyucu tədbirlər görmək, suvarma sistemlərini inkişaf etdirmək, gölcüklər, su anbarları yaratmaq nəzərdə tutulurdu. Sonradan bu plana hökümətin iri kanallar tikilməsi haqqında qərarları da əlavə edildi. 30-cu illərdən tətbiq olunan «Paketlər» praktikası adlanan praktika, yəni heç bir siyahidən keçməyən xeyli pul ödəmələri praktikası da fəaliyyət göstərməkdə davam edirdi. SSRİ-də xalq təsərrüfatının sürətli bərpasında Almaniyadan təzminat əvəzində gətirilən avadanlıqlar da mühüm rol oynadı. 1947-ci ildə SSRİ-də pul islahatı keçirildi. Pulun dəyəri birə on qat yüksəldi. 1947-ci ildə ölkədə talon sistemi ləğv edildi. 1947-1950-ci illərdə çox işlənən zəruri tələbat mallarının dövlət qiyməti beş dəfə azaldıldı. Talon sistemi ləğv edildikdən sonra ərzağın qiyməti bahalaşdı. Hər il könüllü-məcburi qaydada keçirilən istiqraz yazılışı zəhmətkeşlərin büdcəsinə ağır bir yük kimi düşürdü. Aylıq maaşdan az olmayan məbləğdə istiqraza yazılmaq lazım gəlirdi. Bu isə o demək idi ki, zəhmətkeşlərin əksəriyyəti tam dəyərli əmək haqqı ilə yaşamırdı. Yalnız yüksək əmək haqqı alan elm, mədəniyyət xadimlərinin, istehsalatın böyük 47 rəhbərlərinin olduqca məhdud təbəqəsinə həyatın çətinlikləri, demək olar ki, toxunmurdu. SSRİ-də yaşayan xalqların gərgin əməyi nəticəsində 1948-ci ildə sənayedə plan yerinə yetirildi və sənaye məhsulu istehsalı müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdı. Sonrakı illərdə isə hətta onu ötüb keçdi. Bu dövrdə 6200 sənaye müəssisəsi bərpa edildi və tikildi. O cümlədən, Azərbaycanda Daşkəsən, Mingəçevir, Sumqayıt kimi yeni sənaye şəhərləri yarandı. Kənddə vəziyyət yenə də yaxşı deyildi. 1950-ci ildə hər beşinci kolxozda kəndlilər işlədikləri əmək günlərinin müqavilində bir qəpik də haqq almırdılar. 50-ci illərin əvvəllərində orta hesabla bir kolxozçu ayda 16,4 manat alırdı ki, bu da fəhlə və ziyalıların əməyinin ödənilməsindən, demək olar ki, 4 dəfə az idi. Kənd təsərrüfatı məhsulunun təhvili planlaşdırılarkən kəndin imkanlarına deyil, dövlətin tələbatına əsaslanırdılar. Kənd təsərrüfatının texniki təchizatı aşağı olaraq qalırdı. 50-ci illərin əvvəlində Rusiyanın bir çox kəndlərində kəndlilər yeri inəklərlə şumlayırdılar. Ət istehsalı 1916-cı ildəkindən aşağı idi. Kəndə xeyli əsaslı vəsait qoyuluşu tələb olunurdu, lakin bunun üçün dövlətin vəsaiti yox idi. Kolxozçunun öz həyət-bacasında saxladığı hər şeyə qoyulan vergi o qədər böyük idi ki, mal-qara saxlamaq, meyvə ağacları yetişdirmək sadəcə olaraq əlverişli deyildi. Kəndlilər vergi yükündən xilas olmaq üçün bağlarını qırırdılar. Kolxoz və sovxoz məhsulunun satınalma qiymətləri o qədər aşağı idi ki, bəzən kolxozçuların əmək haqqını ödəmək olmurdu. Kolxozçuların yerdəyişmə azadlığını müharibədən əvvəl məhdudlaşdıran normalar saxlanılırdı. Onlar əslində pasport almaq imkanından məhrum idilər. Əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsinə görə müavinat, pensiya təminatı onlara aid edilmirdi. Kənd əhalisinin tikintilərə və zavodlara qəbulunun təşkili kəndlilərin şəhərə axınını güclənirirdi. SSRİ kənd təsərrüfatında müharibədən əvvəlki səviyyəyə 1950-ci ildə 48 çatdı. Müharibə ərəfəsində SSRİ-yə birləşdirilmiş Pribaltika respublikaları, Qərbi Ukrayna, Qərbi Belarusiya, Şimali Bukovina və Bessarabiyada kollektivləşmə həyata keçirildi. Bu dövrdə iri kolxozların yaranması prosesi sürətləndirildi. 254 min kolxoz 93 min iri kolxozda birləşdirildi. Sosial sahədə də müəyyən işlər görüldü. Şəhərlərdə 100 milyon m 2 mənzil sahəsi istifadəyə verildi. 1952-ci ildə partiyanın XIX qurultayında dördüncü beşilliyə yekun vuruldu. Müharibədən sonra siyasi strukturda da müəyyən dəyişiklikliklər oldu. Yerli sovetlər, respublikaların Ali Sovetləri və SSRİ Ali Sovetinə seçkilər keçirildi. Sovetlərin fəaliyyətində kollegiallıq artdı. İlk dəfə olaraq məhkəmələrin və iclasların müstəqil və qapalı seçkiləri aparıldı. Bütün bunlarla bərabər dövlət tərəfindən totalitar rejm daha da gücləndirildi. Dövlət islah əmək düşərgələri sistemi (DİƏDS) özünün ən yüksək zirvəsinə çatdı. Müharibə nəticəsində ölkədə baxımsızlıq kəskin surətdə artdı. Cinayətkarlıq ciddi problemə çevrildi. Çünki əllərdə xeyli silah var idi. Müharibə qur- tardıqdan sonra dərhal ordudan tərxisolunma başlandı. Keçmiş döyüşçülər öz ailələrinə, dinc əməyə qayıdırdılar. Yerlərdə onları işə düzəltmək üçün xüsusi komissiyalar yaradılmışdı. Milyonlarla sovet vətəndaşı, yüz minlərlə azad edilmiş hərbi əsir vətənə qayıdırdı. Lakin onlar öz vətənlərində təhqirlə qar- şılanırdılar. Onların hamısı Stalinin şübhə, inamsızlıq, anlaşıl- mazlıq maşınından keçməli olurdu. Bu, hərbi əsirlərə xüsusilə aid idi. Müharibənin lap əvvəlində hələ 1941-ci il avqustun 16- da imzalanmış əmrdə deyilirdi ki, əsir düşən komandirlər və siyasi işçilər fərari hesab olunur və onların ailələri həbs edil- məlidir. Əsir düşmüş əsgərlərin ailələri dövlət yardımından və müavinat almaqdan məhrum edilirdilər. Hitlerçilər hərbi əsirləri dilə tutarkən bu əmrdən geniş istifadə edirdilər. Müharibə qurtardıqdan sonra əsirlikdən azad olunanların küt- 49 ləvi yoxlanışı başlandı. Vətəndə onları məhkəmədənxaric or- qanların hökmləri ilə düşərgələrə salınmaqla başa çatan istin- taqlar gözləyirdi. Anketlərə daxil edilmiş xüsusi qrafada bütün sovet vətəndaşları onların, yaxud qohumlarının əsirlikdə və iş- ğal olunmuş ərazilərdə olub-olmadığını göstərməli idilər. Mü- haribədən sonra həbs düşərgələrindəki insanların sayı 12 milyona çatdı. 1948-1953-cü illərdə həmin düşərgələrin bir çoxunda siyasi şüarlar altında üsyanlar baş vermişdi. Müharibədən sonra Stalin hərbçilərin nüfuzunun güclənməsindən ehtiyat edirdi və deyirdi ki, «hərbçilər quyruqlarını həddindən çox qaldırmışlar». Bir sıra yüksək rütbəli hərbçilər, o cümlədən aviasiya marşalı A.R.Novikov, generallardan R.N.Ponedelin, N.K.Kirillov mühakimə edildilər. Stalin Jukovun xalq arasında olan nüfuzundan qorxaraq onu cəzalandırmadı. Halbuki Beriya dəfələrlə Stalini inandırmağa çalışırdı ki, Jukov Sovet hökumətinin düşmənidir. Stalin buna inanmadığını bildirməklə bərabər, onu Moskvadan uzaqlaşdırmış, Ural hərbi dairəsinin komandanı təyin etmişdir. Müharibədən sonra kütləvi təqiblərin yeni dalğası başlandı. 1948-ci ildə təşkil olunan «Leninqrad işi» üzrə 2 minə qədər adam həbs edildi. Onlardan 200 nəfəri, o cümlədən RSFSR Nazirlər Sovetinin sədri M.Radionov, ÜİK(b) P MK Siyasi Bürosunun üzvü, SSRİ Dövlət Plan Komitəsinin sədri N.Voznesenski, ÜİK(b) P MK katibi A.Kuznetsov güllələndilər. Onlar Leninqradda ticarət yarmarkası açmaqda və ayrıca RSFSR KP yaratmaq istəməkdə günahlandırıldılar. «Həkimlər işi» deyilən proses hazırlandı. Yəhudi həkimlərə qarşı təqib gücləndi. Ümumiyyətlə, 1948-1953-cü illərdə 6,5 milyona qədər adam kütləvi siyasi təqibə məruz qaldı. Milli siyasət sahəsində də ciddi nöqsanlara yol verildi. Velikorus şovinizmi tuğyan etməyə başladı. Sovetləşmə və kollektikləşmə əleyhinə olduğuna görə 300 minə qədər qərbi 50 ukraynalı, 400 min litvalı, 150 min latış, 50 min eston deportasiya edildi. 1951-ci ildə türk xalqlarının milli eposları, o cümlədən «Dədə Qorqud» və «Manas» dastanları «irticaçı və xalqa zidd» eposlar kimi qələmə verildi. Milli muxtariyyat tələb edən Yəhudi Antifaşist komitəsinə amansızcasına divan tutuldu. Müharibə insanların dünyagörüşündə də böyük dəyişikliklər yaratdı. Müharibəyə qədər SSRİ xarici aləm üçün qapalı vəziyyətdə idi. Müttəfiqlərlə birlikdə faşizmə qarşı aparılan müharibə 30-cu illərdə SSRİ-də yaradılmış sərt ictimai-siyasi şəraiti yumşaltmaq ümidləri yaratmışdı. Müharibə dövründə sovet adamlarının Avropada olması, Avropa həyat tərzi ilə tanışlığı onların dünyagörüşündə kəskin zəiddiyyətlər yaranmasına səbəb oldu. Onlar Avropadakı demokratiyanı öz ölkələrində görmədiklərini artıq başa düşməyə başladılar. Bütün bunlar xalqda demokratik əhval- ruhiyyə yaratmış, ziyalılarda diktaturanı zəiflətmək, kəndlilərdə kolxozlardan imtina etmək, müttəfiq respublikaların əhalisində milli siyasəti dəyişdirmək istəyi doğurmuşdu. Hətta bir sıra yerlərdə, Moskva, Voronej, o cümlədən, Bakıda müharibədən sonra antisovet təşkilatlar da yaranmışdı. Lakin onlar fəaliyyət göstərə bilmədilər. Əlbəttə, bütün bunlar sovet rəhbərliyinin diqqətindən yayına bilməzdi. Ona görə kosmopolitizmə qarşı mübarizə pərdəsi altında SSRİ yenidən xarici aləm üçün qapanmağa başladı. SSRİ vətəndaşlarının xarici ölkələrin vətəndaşları ilə nigaha girməsinin qadağan edilməsi haqqında 1947-ci ildə qanun qəbul edildi. Bu dövrdə partiyanın rəhbər rolu artırılmağa başladı. 1946-cı ildə «Partiynaja jizn» adlı jurnal çap edilməyə başladı. Jurnalın səhifələrində partiyanın təbliği gücləndirildi. Ölkədə elm, mədəniyyət xadimləriə qarşı hücumlar gücləndi. Bu dövrdə ÜİK(b)P MK-nın qəbul etdiyi bir sıra qərarlar bunun parlaq təzahürləri idi. «Dram teatrların 51 repertuarlarını yaxşılaşdırmaq haqqında», «Leninqrad» və «Zvezda» jurnalları haqqında, «Böyük həyat» kino-filmi haqqında qəbul edilən qərarlardan məqsəd burjua həyat tərzinin sovet mədəniyyətinə, sovet incəsənətinə təsir etməsinin qarşısını almaq idi. Bu dövrdə bir sıra görkəmli elm xadimlərinə qarşı da təqiblər güclənirdi. Məşhur sovet alimləri Keldiş, Vavilova qarşı təqiblər xüsusi şəkil aldı. Belə ki, gene- tikanın rolunu inkar edən Lısenko bu alimlərə ləkə yaxaraq öz yaltaqlığı ilə Stalinin gözündə yüksəldi. Bu dövrdə məşhur yazıçı Pasternak İtaliyaya çıxıb getməli oldu. O, «Doktor Jivaqo» əsərinə görə Nobel mükafatı aldı. Bu dövrdə fəlsəfə, biologiya, dilçilik elmləri ilə əlaqədar diskusiyalar keçirilirdi. İqtisadi elmlərdə hər şey Stalinin 1952-ci ildə çap edilmiş «SSRİ-də sosializmin iqtisadi problemləri» əsərinin təbliğinə həsr olunmuşdu. Bu əsərdə Stalin özünün iqtisadi «qanunu»nu göstərmişdi. Bu qanunda deyilirdi ki, sosializmdə əhalinin art- maqda olan tələbatı həmişə istehsalın imkanlarını ötəcəkdir. Bu «qanun» əslində qıtlığı olan iqtisadiyyatın hökmranlığına haqq qazandırırdı. SSRİ-nin bu dövrdə xarici siyasətində SSRİ-ABŞ münasibətləri mühüm yer tuturdu. 1949-cu ilə qədər ABŞ atom üzərində dünyada yeganə inhisara malik olan dövlət idi. ABŞ- da 1949-cu ildə SSRİ-nin 10 şəhərinə 300 bomba atmaq planlaşdırılmışdı. XX əsrin 80-cı illərində Harri Trumenin arxivində 10 gün ərzində yerinə yetirilmək üçün SSRİ-yə verilməsi nəzərdə tutulmuş ultimatumun layihəsi tapılmışdır. Ona SSRİ-nin ultimatumu yerinə yetirə bilməyəcəyi təqdirdə məhv ediləcək şəhərlərin siyahısı də əlavə edilmişdi. SSRİ-də akademik Frolov hələ 1942-ci ildə atomla maraqlanmağa başladı. 1943-cü ildən Vannikovun başçılığı altında xüsusi labaratoriya bu işlə məşğul olurdu. Lakin deyidiyinə görə atomun sirrini SSRİ-yə verən məşhur alman alimi Klaus Fuks olmuşdur. Atom silahının hazırlanmasında 52 sovet alimlərindən Kurçatovun, Korolyovun böyük xidmətləri olmuşdur. 1947-ci ildə Korolyov ilk dəfə raket ixtira etdi. 1948-ci ildə SSRİ-də zəncirvari nüvə reaksiyası alındı. 1949-cu ildə isə SSRİ atom silahını əldə etməklə ABŞ-ın atom üzərində inhisarına son qoymuş oldu. 50-ci illərin əvvəllərində SSRİ-də məşhur alimlər Saxarov, Bert tərəfindən istilik nüvə silahı kəşf olundu. Hələ İkinci dünya müharibəsinin son dövründə müttəfiqlər arasında Polşa, Almaniya, Şərqi Avropa məsələsində baş verən ixtilaflar dünyanın qərb və şərq qütblərinə bölünməsinə, onların arasında ziddiyyətlərin kəskinləşməsinə, «soyuq müharibə»nin başlanmasına və SSRİ- nin onun başlıca ifaçılarından biri olmasına gətirib çıxardı. SSRİ 1945-ci ildə BMT təşkil edilərkən alman faşizmindən zərər çəkmiş respublikalar kimi Ukrayna və Belarusiyanın da onun tam hüquqlu üzvü olmasına nail oldu. SSRİ İkinci dünya müharibəsindən sonra ilk növbədə sosializm düşərgəsini genişləndirmək və öz mövqeyini bu düşərgədə möhkəmləndirmək prinsipini əsas götürdü. Avropanın «sovet modeli»ni qəbul etmiş ölkələrində SSRİ öz qoşunlarını saxlamaqla bərabər, «kömək» pərdəsi altında, onların daxili həyatına müdaxiləni də gücləndirdi. Təkcə Yuqoslaviya SSRİ-nin siyasətini tənqid etdi. 1947-ci ilə SSRİ sosialist ölkələrinin Məlumat bürosunu təşkil etdi ki, sosialist ölkələrindən birində baş verən hadisələr digər sosialist ölkələrinə də çatdırılsın. 1949-cu ilin yanvarında SSRİ-nin başçılığı altında Marşall planına cavab olaraq sosialist ölkələrini birləşdirən Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası (QİYŞ) yaradıldı. SSRİ Almaniyanın birləşdirilməsi məsələsində razılığa gəlməyərək 1949-cu ildə özünə düşən Şərq işğal zonasında Almaniya Demokratik respublikasını yaratdı. 53 SSRİ İngiltərənin mandat sistemi ilə İkinci dünya müharibəsinə qədər idarə etdiyi Fələstin ərazisində müstəqil Ərəb və yəhudi dövlətləri yaranması haqqında 1947-ci il noyabrın 29-da BMT-nin qətnamə qəbul etməsində yaxından iştirak etdi. 1948-1949-cu illərdə İsrail-Ərəb müharibələri zamanı SSRİ Ərəb dövlətlərini müdafiə etdi. SSRİ-nin fəal köməyi ilə 1949-cu ilin oktyabrında Çin Xalq Respublikası təşkil edildi. Monqolustan, Vyetnam və Şimali Koreyada sosializm quruluşuna keçid başlandı. 1950-1953-cu illərdə olmuş Cənubi və Şimali Koreya arasındakı müharibədə SSRİ Şimali Koreyanın tərəfində yaxından iştirak etdi və Koreyanın indiyə qədər parçalanmış halda qalmasının səbəbkarlarından biri oldu. Yaponiya ilə sülh müqaviləsini imzalamaqdan imtina etdi. N.S.Xruşşovun Sov. İKP MK-nin Birinci katibi olduğu dövrdə SSRİ-nin daxili vəziyyəti (1953-1964-cü illər). 1952-ci ilin oktyabrında olmuş partiyanın XIX qurultayında Stalin xəstəliyi ilə əlaqədar ancaq nitq söyləməklə kifayətləndi. Mərkəzi Komitənin hesabat məruzəsini isə G.M.Malenkov etdi. Həmin qurultayda partiyanın adı dəyişdirilərək Sovet İttifaqı Kommunist partiyası (Sov. İKP) adını aldı. Mərkəzi Komitənin «Baş katibi» sözü isə «Birinci katib» sözü ilə, «Siyasi büro» sözü isə «Rəyasət heyəti» sözü ilə əvəz edildi. Bu qurultayda ilk dəfə olaraq Rəyasət heyəti seçilmədi. Ancaq «Beşlik» adlanan 5 nəfərdən ibarət büro seçildi ki, onlar ölkənin bütün daxili və xarici siyasətinə rəhbərlik etməli idilər. Bu beşlik Stalin, Beriya, Bulqanin, Malenkov və Xruşşovdan ibarət idi. 1953-cü ilin yanvarında Stalinin səhhətini müayinə edən həkim Vinoqradov bildirdi ki, o artıq dövlət işləri ilə məşğul ola bilməz. Bu Stalinin qəti etirazına səbəb oldu. «Həkimlərin işi» adlı yeni bir məhkəmə prosesinin başlanğıcı qoyuldu. Professor Vinoqradov və bir sıra digər görkəmli tibb 54 mütəxəssisləri tezliklə həbs olunub, beynəlxalq sionist təşkilatının agentləri elan edildilər. Bu prosesdə antisemitizm, yəni yəhudilərə qarşı təqiblər mühüm yer tuturdu. 1953-cü ilin martın 5-də Stalin vəfat etdi. Stalinin ölümü ilə, cəza orqanlarına arxalanan, siyasət, iqtisadiyyatın məsamələrinə daxil olmuş bir sistemin dövrü başa çatdı. Bu hadisədən sonra Nazirlər Sovetinin sədri Malenkov oldu. SSRİ- də əslində hakimiyyət üç nəfərin - Xruşşov, Maleknov və Beryanın əlində cəmləşdi. Bu şəxsiyyətlərdən hər biri xalqın nüfuzunu qazanaraq hakimiyyətə gəlməyə can atırdı. Daxili işlər nazirliyi və Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsini öz əlində cəmləşdirən Beriya belə hesab edirdi ki, daxildə və beynəlxalq aləmdə nüfuz qazanmaq üçün həbsdə olanların çoxunu buraxmaq, kolxozları ləğv etmək, Şərqi Avropadan qoşunları çıxartmaq və Almaniyanın birləşməsinə razı olmaq lazımdır. Lakin o zamankı şərait üçün bunların hamısı vaxt etibarilə yetişməmişdi. Malenkov belə hesab edirdi ki, nüfuz qazanmaq üçün hər şeydən əvvəl SSRİ-də həmişə geridə qalan aqrar münasibətləri nizama salmaq lazımdır. Lakin onlar Xruşşovun daha hiyləgər və bacarıqlı olduğunu kifayət qədər dərk edə bilməmişdilər. Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|