Microsoft Word s?may?kitab?sas doc
Partiya aparatına rəhbərlik edən Xruşşov isə belə hesab edirdi
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Partiya aparatına rəhbərlik edən Xruşşov isə belə hesab edirdi ki, SSRİ-də ən çox mədəniyyət və ideologiya sahəsində dəyişiklik etmək lazımdır. O, Stalinin ölümündən dərhal sonra Ural dairəsinin komandanı olan Jukovun Moskvaya gəlməsi haqqında qərar qəbul edilməsinə və onun Müdafiə Naziri təyin edilməsinə nail oldu. N.S.Xruşşov rəhbərliyin üzvlərini ilk növbədə başlıca rəqibi Beriya əleyhinə hərəkət üçün birləşdirmək təşəbbüsünü öz üzərinə götürdi. Xruşşov Beriyanın heç kimə aman verməyəcəyini hiylə, dilətutma, qorxuzma ilə hamıya başa salaraq, istədiyinə nail oldu. 1953-cü il iyulun ortasında Malenkovun Kremldə keçirdiyi iclasların birində Xruşşov Beriyanın haqqında ittihamlarla çıxış edərək onu karyerizm, millətçilikdə, ingilis və 55 müsavat kəşfiyyatı ilə əlaqədə günahlandırdı. İşin hərbi tərəfini isə Jukov həyata keçirdi. Berya həmin iclasda həbs olundu. Həmin plenumda partiyada birinci katib vəzifəsi həll olunmadı, lakin Xruşşov partiya MK katiblərindən MK-nın Rəyasət Heyətinə daxil olan yeganə şəxs kimi əslində partiya aparatı kadrlarını nəzarət altına aldı. Sov. İKP MK-nın 1953-cü ilin sentyabr plenumunda Xruşşov Sov İKP Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçildi. Həmin plenumda Xruşşov ölkədə ən ağrılı sahə olan kənd təsərrüfatı məsələsini dərhal ortaya atdı. O zaman SSRİ əhalisinin hələ 2/3 hissəsi kənddə yaşadığı üçün kənd təsərrüfatına münasibət mühüm məsələ idi. Xruşşov kolxozların taxıl tədarükü planlarını xeyli azaltdı. Kənd təsərrüfatı məhsullarının satınalma qiymətləri artırıldı. Kolxozçulara evlər tikməyə və şəxsi yardımçı təsərrüfatlardan geniş istifadə etməyə imkan verildi. Həmçinin kəndlilərin lazım gəldikdə avans götürmələrinə icazə verildi. SSRİ-də demokratiya bir qədər genişləndi. O zamankı şərait üçün bu çox böyük siyasi cəsarət tələb edirdi. 1954-1955-ci illərdə 1937-1940-cı və 1945-1952-ci illərdə «xalq düşməni» kimi kütləvi təqiblərə məruz qalanların 90%-i bəraət qazanmış oldu. Bu, SSRİ-də Xruşşovun nüfuzu- nun artmasına səbəb oldu. Kremlin qapısı sərbəst gediş-gəliş üçün açıldı. Bununla belə, 1953-cü ilin axırında hələ mövcud olan DİƏDBİ-nin (Dövlət islah əmək düşərgələrinin baş ida- rəsi) ixtiyarında olan Vorkuta şaxtalarında məhbusların tətilləri amansızlıqla yatırıldı. 1954-cü ildə Xruşşov ölkəyə bir neçə dəfə səfərə çıxdı ki, bu siyasi həyatda yenilik idi. Onun şöhrəti artdı. Malenkov kölgədə qaldı. «Leninqrad işinə» yenidən baxılmağa başladı. 1955-ci ilin əvvəlində Malenkov «Leninqrad işində» günahlandırılaraq Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. Onu Stalinin ən yaxın əhatəsində olan, şəraitdən baş çıxara bilən və Beriyanın həbs edilməsinin təşkilində 56 müəyyən rol oynamış N.A.Bulqanin əvəz etdi. Stalinçiliyin ləğvi prosesində ilk mühüm addımlardan biri də N.S.Xruşşovun təşəbbüsü və şəxsi nəzarəti ilə 1955-ci ildə DİƏDBİ-nin (Dövlət islah Əmək düşərgələrinin baş idarəsi) ləğv edilməsi idi. Günahsız cəza almış milyonlarla adam evə qayıtmaq imkanı əldə etdi. Molotov, Kaqanoviç, Bulqanin kimi mühafizəkar qüvvələrə də Xruşşov üstün gəlməyi bacardı. 1957-ci ilin iyununda keçirilmiş Sov.İKP MK-nın iyun Plenumunda «Antipartiya qrupu» haqqında məsələ müzakirə edilərək Molotov, Kaqanoviç və Bulqanin MK ü-zvülüyündən xaric edildilər. Artıq partiya daxilində Xruşşovla müxalifətdə ola biləcək bircə K.Q.Jukov qalırdı. Bu hadisədən sonra növbəti hədəf Jukov oldu. Bütün əvvəlki rəqiblərini Jukovun əli ilə məğlub edən Xruşşov artıq belə bir müttəfiqə ehtiyac hiss etmirdi. G.K.Jukovun ölkədə və beynəlxalq aləmdə nüfuzunun artması onu narahat edirdi. 1957-ci ilin oktyabrında MK-nın plenumunda Jukovun məsələsi müzakirə edildi. O, avantürizmdə günahlandırıldı. Jukov SSRİ Müdafiə Naziri vəzifəsindən və Mərkəzi Komitə üzvlüyündən azad edildi. 1956-cı ilin fevralın sonunda olmuş Sov. İKP-nin XX qurultayında Mərkəzi Komitənin hesabat məruzəsi ilə N.S.Xruşşov çıxış etdi. Məruzədə Stalin dövrünün ehkamları ilə ziddiyyət təşkil edən müddəalar az deyildi. Bu xüsusilə beynəlxalq şəraitin qiymətləndirilməsinə aid idi. Hesabatın daxili siyasət hissəsində dövlət qarşısında sənaye istehsalının artırılması, kənd təsərrüfatının yüksəldilməsi, sənayedə yeddi saatlıq iş gününün tətbiq olunması, pensiya islahatı keçirilməsi, mənzil tikintisinin sürətinin artırılması və s. vəzifələr irəli sürülürdü. Qurultayın qapalı iclasında Xruşşov dedi ki, qurultayın işə başlaması ilə Mərkəzi Komitənin köhnə tərkibi yeni tərkib seçilənə qədər səlahiyyətlərini itirir. Ona görə də onun Stalinin tənqidinə həsr edilmiş çıxışını heç kim qadağan edə bilməz. Xruşşovun rəqibləri bu tələbi qəbul etməyə məcbur 57 oldular. Məsələ onda idi ki, o zaman siyasi rəhbərliyin bir çox üzvü seçkilərin məruzədən sonra keçiriləcəyi təqdirdə MK tərkibindən kənarda qalacağından ehtiyat edirdi. Xruşşovun qapalı iclasda Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişin tənqidinə həsr edilmiş məruzəsini gizli saxlamaq qərara alındı. Lakin xarici mətbuat onu tamamilə dərc etdi. SSRİ mətbuatında ancaq Sov. İKP MK-nın 1956-cı il 30 iyun tarixli «Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələrini aradan qaldırmaq» haqqında qərarı dərc olundu. Qərarda şəxsiyyətə pərəstişin əmələ gəlməsinin səbəblərinin daha dərindən təhlil edilməsinin, onun nəticələrinin tam dolğunluğu ilə qiymətləndirilməsinin o zamankı şəraitdə mümkün olmaması əks etdirilirdi. Xruşşov Stalini «xalq düşməni» kimi tanıtmağı bacarmadı. Çünki xalq kütlələrində hələ də Stalinə inam güclü idi. Bu qərarın o mənada böyük əhəmiyyəti vardı ki, doğrudan da, tarixi yaradan xalqdır. Şəxsiyyət tarix yarada bilməz. Şəxsiyyət tarixin gedişini ancaq sürətləndirə və ya ləngidə bilər. Lakin istər SSRİ-də, istərsə də dünyada heç kəs inkar edə bilməzdi ki, Stalin böyük siyasi iradəyə və güclü təşkilatçılıq bacarığına malik olan bir şəxsiyyət olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, İngiltərənin ən böyük şəxsiyyətlərindən olan Çörçill Stalin haqqında demişdi ki, «O Rusiyanı kotanla qəbul etdı, atomla təhvil verdi». Ölkənin iqtisadi həyatında dəyişiklik baş verirdi. Ölkədə sənaye məhsulu istehsalı 83% artdı. 1955-ci ildə beşinci beşillik plana yekun vuruldu. 50-ci illərdə SSRİ-də 12 min yeni sənaye müəssisəsi tikildi. Taxıl təsərrüfatını gecikmədən qaydaya salmaq yolunu xam və dincə qoyulmuş torpaqları mənimsəməkdə tapdılar. 1954-cü ildə Sov. İKP MK-nın fevral- mart plenumlarında bu məsələ müzakirə edildi. Xam torpaqların istifadəyə verilməsi məsələsi ortaya çıxdı. Xam torpaqlar uzun müddət Rusiyanın «mədəsində həzm olunmayan tikə» hesab olunurdu. Lakin 1955-1956-cı illərdə Sibir, Altay və Şimali Qazaxıstanda 40 milyon hektara qədər xam torpaqlar 58 istifadəyə verildi. 1956-cı ildə onlar SSRİ-də istehsal edilən bütün taxılın 40%-ni verdi. 3 milyard 300 milyon puddan artıq taxıl yığıldı. Ət, süd istehsalı artdı. Bütün bunlar əhalinin ərzaq təchizatını bir qədər yaxşılaşdırmağa imkan verdi. Lakin müvəffəqiyyətlər ancaq ilk illərdə oldu. 1955-1956-cı illərdə ölkədə sosial sahədə də bir sıra tədbirlər görülüdü. 1951-1955-ci illərdə 150 milyon m 2 mənzil sahəsi istifadəyə verildi. Xalq təsərrüfatında 8 milyon ali təhsilli mütəxəssis çalışırdı. Artıq 1955-ci ildə SSRİ-nin ali məktəblərində 2 milyon tələbə təhsil alırdı ki, bu da üst-üstə götürdükdə Avropanın kapitalist ölkələrindəki tələbələrin sayından çox idi. Pensiya alanların sayı iki dəfə artırılaraq 18 milyon nəfərə çatdırıldı. Pensiya verilməsi kəndli qocalara da şamil edildi. Bayram qabağı və şənbə günlərində iş saatı 2 saat azaldıldı. Bir çox müəssisələrdə yeddi saatlıq iş gününə və beş günlük iş həftəsinə keçirildi. Analıq məzuniyyəti və haqqı ödənilən məzuniyyətin müddəti uzadıldı. Ali məktəblərdə, orta ixtisas və orta məktəblərin yuxarı siniflərində təhsil haqqı ləğv edildi. 1958-ci ilin may ayının 28-də «Məktəbin həyatla əlaqəsini möhkəmləndirmək və SSRİ-də Xalq təhsilini daha da inkişaf etdirmək haqqında» SSRİ Ali Soveti xüsusi qanun qəbul etdi. Həmin qanuna görə səkkizillik təhsil icbari oldu. Həmçinin məktəblərdə şagird istehsalat briqadaları təşkil edildi. VIII sinifdən başlayaraq şagirdlər istehsalatda çalışmağa başlayırdılar. Müharibə dövründə qaraçayların, çeçen-inquşların, ka- barda-balkanların ləğv edilmiş muxtariyyati bərpa edildi. Lakin Krım tatarları, Volqaboyu almanları və Məhsəti türklərinin muxtariyyətı bərpa olunmadı. 50-ci illərin ortalarında müttəfiq respublikaların da hüquqları xeyli genişləndi. 1957-ci ildə N.Xruşşov Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsini də öz əlinə aldı. 1957-ci ildə Mərkəzi Komitənin sentyabr plenumunda sənayeni idarəetmənin sahə prinsipindən ərazi prinsipinə keçildi ki, əslində bu tamamilə səhv idi. 59 Həmin prinsip əsasında nazirliklər ləğv edildi. Əvəzində Xalq Təsərrüfatı Şuraları (XKŞ) yaradıldı. 1958-ci ildə Mərkəzi Komitə MTS-lərin yenidən qurulması haqqında və onların əmlakının kolxozlara verilməsi haqqında xüsusi qərar qəbul etdi. 1959-cu ildə partiyanın XXI qurultayında yeddillik plan qəbul edildi. Bu plan 1959-1965-ci illəri əhatə etməli idi. SSRİ ETİ dövrünə qədəm qoydu. Lakin bu inqilab ilk növbədə hərbi- sənaye kompleksi daxilində inkişaf edirdi. 1957-ci ilin oktyabrın 4-də Yerin ilk süni peykinin buraxılması bütün dünyada böyük əks-sədaya səbəb oldu. Kosmosun tədqiqi sürətlə artırdı. Raket düzəldənlərin və sınaqçıların əməyi ağır və təhlükəli keçirdi. 1960-cı ilin oktyabrında startdan lap azacıq əvvəl ballistik raket partlayarkən marşal M.İ.Nedelin, bir neçə yüz mühəndis, fəhlə, zabit və əsgər həlak oldu. Ölkə bundan yalnız bir çox illər keçəndən sonra xəbər tutdu. Maşınqayırma, kimya, energetika, tikinti materialları və başqa sahələrin inkişafı sürətləndirildi. Buna baxmayaraq yeddiillikdə sənaye məhsulları istehsalı cəmi 84%, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı isə 14% artdı. 1959-cu ilin payızında ABŞ-a getmiş, N.S.Xruşşov Ayova ştatında fermer Rokuel Harstın qarğıdalı tarlalarında oldu. Xruşşov vətənə qayıdan kimi qarğıdalı becərilməsi haqqında göstəriş verdi. Bu nəinki kəndli təsərrüfatlarının qədim təcrübəsini və ənənəsini, həm də sağlam düşüncəni ələ salmaq idi. Digər tərəfdən isə qarğıdalı becərilməsində ABŞ texnologiyasının tətbiqi taxılın və mal-qara üçün yemin artırılmasına şərait yaradır, həqiqətən, kənd təsərrüfatı problemlərinin öhdəsindən gəlməyə kömək edirdi. 1961-ci ildə ölkə tarixində ən mühüm hadisə baş verdi. İlk dəfə olaraq şəhər əhalisi kənd əhalisini ötüb keçdi. SSRİ qüdrətli sənaye dövlətinə çevrildi. 1961-ci ildə ölkədə pul islahatı keçirildi. Rublun dəyəri on qat artılırdı. 1959-1962-ci 60 illərdə həmçinin SSRİ-də pasport rejimində də ciddi dəyişiklik oldu. Bütün kəndlilərə pasport verilməyə başladı. XX əsrin 50-ci illərinin ikinci yarısı və 60-cı illərinin əvvəli parlaq hadisələrlə - kosmik fəzanın mənimsənilməsi, atom enerjisindən dinc məqsədlər üçün istifadə edilməsi, kimya sənayesinin coşğun inkişafı və s. hadisələrlə əlamətdar oldu. 1961-ci ilin aprelin 12-də SSRİ vətəndaşı Yuri Qaqarinin kosmosa uçması sovet elm və texnikasının böyük qələbəsi idi. İlk «lenin» atom buzqıran gəmisinin istismara verilməsi, Nüvə Tədqiqatları İnstitutnun açılması bütün sovet adamları və dünya xalqları üçün mühüm yenilik idi. 50-ci illərin sonunda elmi mərkəzlərin coğrafiyası genişlənməyə başladı. SSRİ EA- nın Sibir filialı açıldı. MK-nın 1962-ci ilin noyabr pleniumunda kənd partiya təşkilatının şəhər partiya təşkilatından ayrılması haqqında qərar qəbul edildi ki, bu da çox vaxt İvan Qroznının dövründə olan «Opriçnina» və «Zemşinanı» xatırladırdı. 1961-ci ildə partiyanın XXII qurultayında Xruşşov SSRİ- də kommunizm qurmağın 20 ildə mümkün olacağı barədə ideya irəli sürdü. Kommunizm qurmaq haqqında proqram qəbul edildi ki, bu partiyanın üçüncü proqramı idi. Bu proqramda SSRİ-də kommunizm qurmağın üç mühüm vəzifəsi elan edildi. Bunlardan biri, kommunizmin maddi-texniki bazasının yaradılması, ikincisi, sosialist ictimai münasibətlərinin təkmilləşərək kommunist ictimai münasibət- lərinə çevrilməsi, üçüncüsü isə, fiziki cəhətdən sağlam, əqli cəhətdən kamil və mənəvi cəhətdən saf yeni insanı tərbiyə etmək idi. Lakin, bu proqramın yerinə yetirilməsi reallıqdan çox uzaq idi. Mərkəzin təşəbbüsü ilə bu illərdə respublikalar arasında torpaqlar çox intensiv sürətdə bölüşdürülürdü. Məsələn, Özbəkistan Tacikistana 50 milyon hektardan çox, Qazaxıstan Özbəkistana 3.5 milyon hektar torpaq verdi. RSFSR Krımın ərazisini Ukraynaya verdi. Bütün bu hərəkətlər verilən ərazi- 61 lərin əhalisi ilə məsləhətləşdirilmədən, həmin hərəkətlərin müsbət və mənfi cəhətləri açıq şəkildə müzakirə olunmadan edilirdi. Bədii ədəbiyyatda da canlanma şübhəsiz idi. Televiziya adamların məişətinə daxil olurdu.50-ci illərin sonu 60-cı illərin əvvəllərində mədəniyyətin inkişafında ziddiytəli meyllər meydana gəldi. Mədəni siyasətin ziddiyyətliliyi onda idi ki, bəzi əsərlər Xruşşov tərəfindən pis qarşılanırdı. Ümumiyyətlə, Xruşşovun dövrünü tarixi ədəbiyyatlarda bəzən «neronçuluq», bəzən də «subyektivizm və volyau- ntalirizm dövrü» kimi xarakterizə edirlər. Çünki Xruşşovun xarakterində bəzən obyektiv amillər nəzərə alınmadan öz iradəsi ilə iş görmək prinsipi mühüm yer tuturdu. Məsələn, Xruşşov milli xüsusiyyətləri nəzərə almadan bütün kəndlərdə donuzçuluq fermasının təşkili haqqında göstəriş vermiş və SSRİ-də bütün ət istehsalının 50%-nin donuz əti hesabına ödənilməsini qarşıya vəzifə kimi qoymuşdu. Onun digər özünəməxsus cəhətlərdən biri də sənaye sahələri içərisində kimya sənayesinə üstün yer verməsi idi. Leninin məlum «Kommunizm bərabədir Sovet hakimiyyəti üstəgəl bütün ölkənin elektrikləşdirilməsi» şüarına Xruşşov üstəgəl «kimya- laşdırılmanı» da əlavə etmişdi. Xruşşov özünün hakimiyyətə gəlməsinin 10 illiyini təntənə ilə qeyd etməyə hazırlaşarkən birdən-birə ölkədə aclıq baş verdi. Çünki həmin il həm xam torpaqlarda, həm də ölkənin digər regionlarında quraqlıq olduğuna görə lazım olan məhsul alınmadı, strateji ehtiyatlara əl atılmalı oldu. Halbuki hətta Böyük Vətən müharibəsi dövründə də onlardan istifadə edilməmişdi. SSRİ öz tarixində birinci dəfə olaraq xarici ölkə- lərə taxıl üçün ağız açdı. Tezliklə vəziyyəti düzəltmək mümkün oldu. Xruşşovun yaratdığı demokratiya ilk növbədə onun özünə qarşı çevrildi. 1964-cü ilin oktyabrında Xruşşov Krımda istirahət edərkən artıq Moskvada onun vəzifədən kənar- 62 laşdırılması barədə hazırlıq işləri görülürdü. O Moskvaya çağrılarkən elə təyyarə meydanında həbs edilib, Kremlə gətirildi. 1964-cü ilin oktyabrında çağrılan Mərkəzi Komitənin plenumunda Xruşşov vəzifəsində qalmaq istəmədiyini və öz ərizəsilə işdən və siyasətdən getdiyini bildirdi. Suslov Xruşşovu ittiham edən məruzə ilə çıxış etdi. Xruşşov kollektiv rəhbərlik prinsiplərinin pozulmasında, Çinlə münasibətlərin pisləşməsində (halbuki məhz Suslov özü bu hadisədən bir neçə ay əvvəl MK Plenumuna antimaoçu sənəd hazırlamışdı), Misirin rəhbəri Nasirə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verilməsində günahkarlandırılırdı. Lakin onun müsbət cəhətləri - siyasi cəsarəti, demokratizmi, sağlam düşüncəsi, sülhsevərliyi plenumda xatırlanmadı. Plenumda N.S.Xruşşov Sov. İKP Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi və SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsindən azad edildi. N.S.Xruşşovun Sov.İKP MK-nın Birinci katibi olduğu dövründə SSRİ-nin xarici siyasəti. 1953-cü ildə Stalinin vəfatından sonra Xruşovun hakimiyyətə gəlməsi ilə xarici siyasətdə mühüm dəyişikliklər baş verdi. 1949-1953-cü illərdə SSRİ-nin xarici işlər naziri (XİN) olmuş Vışinsikinin «Prokuror» doktrinası Xruşovun «Mülayimləşmə» dokrinası ilə əvəz olundu. Bu dövrdə Koreyada sülhə nail olundu, Yuqoslaviya ilə münasibətlər nizama salındı. 1954-cü ildə atom SSRİ-nin silah cəbhəxanasına daxil edildi. 1954-cü ildə SSRİ-nin yaxından iştirakı ilə Fransa Vyetnamın müstəqilliyini tanıdı. 1955-ci ildə olmuş Cenevrə konfransında SSRİ Eyzenhauerin «aşıq səma» dokrinasını qəbul etmədi. 1954-cü ildə SSRİ Port-Artur hərbi bazasını yenidən Çinə, hərbi-strateji məqsədlər üçün götürdüyü Xanko yarımadasını Finlandiyaya qaytardı. Sosialist dövlətləri arasında münasibətlərin möhkəm- lənməsində 1955-ci ilin mayında yaradılmış Varşava müqa- 63 viləsi təşkilatı mühüm mərhələ oldu. Buraya Yuqoslaviyadan başqa, Aropanın bütün sosialist ölkələri daxil oldular. Sovet xarici siyasətinin mühüm istiqamətlərindən biri də Hindistanla dostluq münasibətlərinin yaradılması oldu. «Mülayimləşmə» SSRİ-nin Qərb ölkələri ilə münasibət- lərinə də təsir göstərdi. 1954-cü ildə ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və SSRİ xarici işlər nazirlərinin müşavirəsi oldu. Müşa- virədə Hindistan, Koreya, Almaniya problemini və Avropada kollektiv təhlükəsizlik məsələsini müzakirə etdilər. Qərb dövlətləri NATO-nun müdafiə xarakterini təbliğ etdikdə SSRİ bildirdi ki, əgər ABŞ-ın iştirakı ilə Avropada kollektiv təh- lükəsizlik haqqında müqavilə bağlansa, o, NATO–ya girməyə razılıq verir. SSRİ-nin təklifi rədd edildi. Dünyanın müharibədən sonrakı quruluşunun ən kəskin problemi Almaniya məsələsi idi. 1955-ci ilə kimi SSRİ-nin alman dövlətlərindən ancaq biri ADR-lə diplomatik müna- sibətləri var idi. 1955-ci ildə Sovet höküməti SSRİ-də olan alman hərbi-əsirlərinin vətənə qaytarılması haqqında qərar qəbul etdi. Lakin alman hərbi əsirlərinin bir qismi, hərbi cinayətkarlığa görə məhkum edilmiş 6 min nəfərdən çox adam SSRİ-də qalmaqda idi. Qərb mətbuatında bu məsələ son dərəcə kəskin şəkil almışdı. SSRİ əsirlərin qanunsuz saxlanılmasında ittiham edilirdi. Onların taleyini yüngülləşdirməyi ADR höküməti də xahiş edirdi. 1955-ci ilin sentyabrında AFR kansleri Adenauer SSRİ-yə gəldi. Danışıqlarda alman əsirləri məsələsi başlıca müzakirə obyekti idi. Xuruşşov təkid edirdi ki, ADR-i AFR rəsmən tanısın. Yalnız qismən kompromis əldə edildi. SSRİ ilə AFR arasında diplomatik münasibətlər yarandı. 1957-ci ildə alman hərbi əsirlərinin vətənə qaytarılması haqqında razılıq alındı. Lakin danışıqlar başa çatdıqdan sonra Adenaner bütün alman xalqını təmsil etməyə vəkil edildiyini bildirdi. Buna cavab olaraq SSRİ-də bildirdi ki, o, ADR-in hüquqlarını tanıyır. 64 Avstriya ilə Dövlət müqaviləsinin bağlanması beynəlxalq sahədə böyük nailiyyət idi. SSRİ əvvəl Avstriya ərazisində dörd dövlətin kiçik qoşun kontingentinin saxlanılmasını təklif edirdi. Lakin Avstriya hökümətindən ölkənin bitərəfliyi haq- qında təminat alaraq digər böyük dövlətlərlə birgə 1955-ci ilin mayında müstəqil, demokratik Astriyanın bərpası haqqında müqaviləni imzaladı. Stalinin ölümündən sonra Şərqi Avropadakı sosialist dövlətlərin bir çoxu bu sistemdən yaxa qurtarmağa çalışdı. 1953-cü ildə ADR və Polşada, 1956-cı ildə isə Macarıstanda antisovet çıxışları gücləndi. SSRİ Polşa və ADR-ə güzəştə getsə də, Macarıstandakı hadisələri zor gücünə yatırtdı. Orada Yanoş Kadar hakimiyyətə gətirildi. 1956-cı ilin fevralında olmuş partiyanın XX qurultayında SSRİ müasir dövrdə müharibənin qarşısını almaq, dinc yanaşı yaşamaq və müxtəlif ölkələrin sosializmə keçmək formalarının müxtəlifliyi məsələsini yeni tərzdə beynəlxalq aləmə çatdırdı. 1956-cı ilin oktyabrın 19-da SSRİ ilə Yaponiya arasında diplomatik münasibətlər yarandı. Birgə bəyannamənin imzalanması ərəfəsindəki danışılarda Yaponiya ilk dəfə olaraq SSRİ qarşısında «Şimal ərazilərinin» - İturur, Kunaşir, Şikotan adaları və Cənubi Kuril adaları qrupunda Xabomai ada silsiləsiin qaytarılması məsələsini irəli sürdü. Razılığa gəlindi ki, sülh müqaviləsi bağlanarkən Şikotan və Xabomai ada silsiləsi Yaponiyaya verilsin, digər adaların taleyinə isə sonra baxılsın. Lakin ABŞ-la Yaponiya arasında ABŞ-a Yaponiya ərazisində hərbi qüvvələrini və hərbi bazalarını saxlamaq hüquqi verən 1960-cı il müqaviləsindən sonra SSRİ Yaponiyaya heç bir ərazi verməyəcəyini bildirdi. 1957-ci ildə Yuqoslaviya ilə münasibətlər yenidən pisləşdi. Sovet ideologiyası sosializmin Yuqoslaviya modelini – özünüidarənin geniş inkişafını və bazar münasibətlərinə malik bu modeli kobud sürətdə tənqid etdi. Yuqoslaviya tərfəindən bu kəskin etiraza səbəb oldu. 1957, 1960-cı illərdə 65 keçirilən Kommunist və fəhlə partiyalarının Moskva müşavirəsində SSRİ sosializmə keçmənin ümumi qanunauyğunluqları məsələsini ön plana çəkdi. 1959-cu ilin payızında N.S.Xruşşov ABŞ-a səfər etdi. ABŞ prezidenti ilə danışıqlarda tərk-silah problemləri açıq müzakirə edildi. Amerika prezidenti ilə şəxsi əlaqə beynəlxalq gərginliyin zəifləməsinə kömək edirdi. Diplomatik yolla razılaşdırıldı ki, SSRİ, ABŞ, Böyük Britaniya və Fransa hökümət başçıları 1960-cı ilin mayında görüşsünlər. Lakin SSRİ səmasında ABŞ təyyarəsinin görüşdən bir neçə gün əvvəl vurulması SSRİ-nin orada iştirakdan imtina etməsinə səbəb oldu. 1960-cı ilin payızında Xruşşov BMT-nin tribunasında hələ də qalan müstəmləkə rejimlərinin ləğvi barədə məsələ qaldırmaqla bütün üçüncü dünya ölkələrində SSRİ-nin nüfuzunu xeyli yüksəltdi. 1961-ci ilin avqustunda Xruşşovun «qorxulu iş», dünya siyasətçilərinin «ikinci Çin səddi» adlandırdıqları Berlin divarı çəkildi. 1961-1962-ci illərdə SSRİ –ABŞ qarşıdurması zamanı əsas arena Kuba oldu. 1961-ci ili aprel ayında Amerika gəmilərində Kuba ərazisinə kubalı mühacirlərin hərbi desantı çıxarıldı. Belə şəraitdə SSRİ çox təhlükəli addım ataraq 1962-ci ilin iyun ayında Kubada Sovet atom silahını yerləşdirməsi haqqında Kuba ilə gizli müqavilə imzaladı. Kubada ABŞ-ın böyük şəhərlərinə qarşı yönəldilmiş 62 ədəd orta mənzilli raket yerləşdirildi. Buna cavab olaraq Kennedi hökuməti 1962-ci ilin oktaybrın 22-də Kubanı hərbi- dəniz blokadasına aldı. Hər iki tərəfin qarşılıqlı güzəştə getməsi nəticəsində Karib böhranı dinc yolla aradan qaldırıldı və dünya nüvə müharibəsi təhlükəsindən qurtardı. 1962-ci ildə Karib böhranı zamanı SSRİ özünün sualtı gəmi raketlərini geri çəkməklə, ABŞ isə Kubaya müdaxiləyə cəhd etməyəcəyi və rejimi devirmək üçün səylər göstərməyəcəyi barədə öhdəlik götürməklə yeni dünya müharibəsinin baş verməsinin qarşısını aldılar.Bu hadisədən sonra ABŞ-ın dövlət rəhbərləri SSRİ ilə 66 münasibətləri təhlükəli vəziyyətə çatdırmamağa üstünlük verdilər. Kennedi bildirdi ki, ABŞ mühüm beynəlxalq problemlərin hərbi yolla deyil, dinc vasitələrlə həll edilməsinə və Yer kürəsindəki hər hansı başqa sistemlə dinc yarış aparmağa tərəfdardır. 1963-cü ilin avqustun 5-də ABŞ, SSRİ və İngiltərə arasında nüvə silahının atmosferdə, kosmik fəzada və sualtında sınaqlarının qadağan edilməsi haqqında saziş bağlandı. Xruşşovun dövründə SSRİ ilə Çin arasında münasibətlərin kəskinləşməsinin əsas səbəbi Çinin SSRİ-dən Sov. İKP-nin XX qurultayının «Şəxsiyyətə pərəstiş» haqqında qərarından, Sov. İKP proqramından əl çəkməsini, həmçinin vaxtilə bağlanmış Nerçinski (1689-cu il) və Pekin (1860-cı il) müqaviləsinin şərtlərinə yenidən baxılmasını tələb etməsi və ərazi iddiaları idi. Lakin Xruşşovun dövründə bu məsələlər öz həllini tapmadı. SSRİ Çinin təklifini rədd etdi. SSRİ L.İ.Brejnevin Sov. İKP MK-nin Birinci, (1971-ci ildən Baş) katib olduğu dövrdə (1964-1982-ci illər). Sovet İKP MK-nın 1964-cü ilin oktyabr plenumunda Leonid İliç Brejnev Sov. İKP MK-nın birinci katibi seçildi. Aleksey Nikolayeviç Kosıgin isə SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri təyin edildi. 1964-cü ilin noyabrında yeni bir plenum çağrılaraq şəhər və kənd partiya təşkilatları yenidən birləşdirildi. Böyük islahatçı olan Kosiginin başçılığı ilə sənaye və kənd təsərrüfatında köklü dəyişikliklərin zəruriliyi ilə əlaqədar islahatlar keçirilməyə başlandı. 1965-ci ilin martında Mərkəzi komitənin xüsusi plenumunda kənd təsərrüfatında təxirə salınmaz tədbirlər haqqında məsələ müzakirə edildi. Plenum kənd təsərrüfatının inkişafının ləng getməsinin səbəblərini aşkara çıxartdı. Bu səbəblər, əsasən obyektiv iqtisadi inkişaf qanunlarının lazımınca nəzərə alınmaması, bəzən isə bunlara etinasızlıq göstərilməsi, ictimai mənafe ilə şəxsi mənafenin əlaqələndirilməməsi, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmağa kolxozçularda və sovxoz fəhlələrində maddi maraq oyatmaq prinsipinin pozulması idi. Səbəblərdən biri də 67 rəhbərlik praktikasında, xüsusilə planlaşdırma, qiymətqoyma, maliyyələşdirmə və kreditləşdirmə sahəsində subyektivist xarakterli hərəkətlərin getdikcə daha üstün yer tutması idi. Kolxoz və sovxozlar üzərinə əsassız istehsal tapşırıqları qoyulur, kənd təsərrüfatı bitkilərinin coğrafi yerləşdirilməsində özbaşnalığa yol verilirdi. Plenum kənd təsərrüfatındakı geriliyin səbəblərini aradan qaldırmaq üçün qərarlar qəbul etdi. Taxılın satın alınmasına dair 1965-ci il üçün müəyyən edilmiş plan azaldılıb. 4 milyard puddan 3 milyard 400 milyon puda endirildi və bu plan 1970-ci ilədək sabit və dəyişilməz elan edildi. Kəndlilərə istədiyi kimi mənzil tikmək, istədiyi qədər mal-qara saxlamaq icazəsi verildi. Kəndlilərdə maddi maraq yaratmaq üçün kolxozların dövlətə olan borcları silindi. Belə bir yeni qayda qoyuldu ki, kolxozlardan gəlir vergisi heç də əvvəllər olduğu kimi, ümumi gəlirdən deyil, xalis gəlirdən tutulsun. Kolxoz torpaqlarının əsaslı sürətdə yaxşılaşdırılması üçün çəkilən xərclərin hamısını dövlət öz üzərinə götürdü. Dövlət kolxozçular, fəhlə və qulluqçuların şəxsi yardımçı təsərrüffatları məsələsində subyektivist səhvləri də düzəltdi. Kənd yerləri, şəhərlər və şəhərətrafı zonalarda yardımçı şəxsi təsərrüfatlar üzərinə əvvəlki illərdə qoyulmuş lüzumsuz və əsassız məhdudiyyətlər aradan qaldırıldı. Mal-qarası olan şəxslərdən vergi tutulması ləğv edildi, mal-qara sahiblərinə qüvvətli yem satmağa icazə verildi. Kəndlilər yük avtomobilləri ilə yanaşı həm də digər avtomobilləri dövlətdən ala bilərdilər. Kənd təsərrüfatına əsaslı vəsait qoyuluşu artırıldı, kənd təsərrüfatının texniki bazası möhkmələndirildi. Böyük torpaq sahələrində meliorasiya işləri görmək nəzərdə tutulurdu. Sənayedə olduğu kimi, kənd təsərrüfatında da sabit plan tətbiq edildi. Artıq qalan məhsul 50%, bəzən də 100% artıq qiymətlə dövlətə satıla bilərdi. Kolxozçulara pul və kənd təsərrüfatı məhsulu şəklində təminatlı əmək haqqı verilməsi qaydasının tətbiq edilməsi məsləhət görüldü. 68 Kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin və kənddə işləyən müəllimlərin, həkimlərin imtiyazları artırıldı. Onlar mənzillə təmin edilməli, onlara elektrik enerjisi pulsuz verilməli idi. Onların maaşları da çox olmalı idi. Bütün bu tədbirlərdən məqsəd kənd təssərrüfatını, onun məhsuldarlığını sabit sürətlə yüksəltmək, ölkə iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək, xalqın maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq idi. Sov. İKP MK-nın 1965-ci ilin sentyabr plenumunda isə sənaye ilə əlaqədar məsələ müzakirə edildi. Plenum sənayenin idarə olunmasını yaxşılaşdırmaq, sənaye istehsalında plan- laşdırmanı təkmilləşdirmək və iqtisadi həvəsləndirməni gücləndirmək haqqında məsələ müzakirə etdi. Bu məsələnin müzakirəyə qoyulmasına səbəb sənayenin çox böyük ehtiyat mənbələrindən daha mükəmməl və daha yaxşı istifadə etmək mülahizələri idi. Digər tərəfdən son illərdə sənayedə milli gəlirin artım sürətinin azalması, əsas istehsal fondlarının hər rubl hesabı ilə sənaye məhsulu buraxılışının azalması, əmək məhsuldarlığının artım sürətinin yavaşıması, yeni müəssisələrin işə salınmasının ləngiməsi, yeni qurğuların istifadəyə gec verilməsi, elmi nailiyyətlərin istehsalata ləng tətbiqi kimi xoşagəlməz hallar aşkara çıxmışdı. Yüngül, yeyinti, kimya, meşə, kağız, tikinti materialları ölkənin tələbatını ödəmirdi. İdarəetmə işində sahə prinsipinin pozulması sənayenin inkişafına mənfi təsir göstərirdi. Bu plenumda sənayeni idarə etməyin ərazi-istehsalat prinsipindən yenidən sahə prinsipinə keçirildi, xalq təsərrüfatı şuraları ləğv edildi, yenidən nazirliklər yarandı. Müəssisələrdə xüsusi həvəsləndirmə, ictimai-mədəni tədbirlər və mənzil tikintisi fondları təşkil edildi. On üçüncü əmək haqqı verilməyə başladı. Plenum iqtisadiyyata planlı rəhbərlik formalarını və müəssisələrdə təsərrüfatçılığı təkmilləşdirmək işinin üç əsas istiqamətini müəyyən etdi. Bu istiqamətlər aşağıdakılar idi: iqtisadiyyatın dövlət xətti ilə planlaşdırılmasının elmi səviyyəsini yüksəltmək; müəssisələrin təsərrüfat müstəqilliyini 69 və təşəbbüsünü genişləndirmək, təsərrüfat hesabını möhkəmlətmək; qiymət, mənfəət, kredit kimi vasitələrin kö- məyi ilə istehsalatda iqtisadi həvəsləndirməni gücləndirmək. Bu plenumdan sonra müəssisələrə qiymət istehsal etdiyi məhsulun miqdarına görə geyil, keyfiyyətinə və satılmış məhsulun həcminə görə verilməyə başladı. Müəssisələr dövlət tərəfindən verilmiş planları əvvələcədən öz müəssisələrinə uyğun şəkildə azalda və ya çoxalda bilərdilər. Əhalinin asudə vaxtının təşkilinə, onun dispanserləş- dirilməsinə, kütləvi bədən tərbiyəsi və idmana xüsusi diqqət yetirilməyə başlandı. Ümumiyyətlə, 1965-ci il plenumlarında irəli sürülürdü ki, iqtisadiyyatı inkişaf etdirməyin ekstensiv metodlarından da- ha çox intensiv metodlarına üsütünlük verilsin, elmi nailiy- yətlərin istehsala tətbiqi gücləndirilsin. Ölkədə sosial sahədə də tədbirlər görüldü. 1966-cı ildə məcburi orta təhsilə keçmək haqqında SSRİ Nazirlər Soveti xüsusi qərar qəbul etdi. Təhsil və səhiyyəyə, təqaüdlərə ayrılan vəsait artırıldı. 1966-cı ildə olmuş Sovet İKP XXIII qurultayında 1966- 1970-ci illəri əhatə edən səkkizinci beşillik plan qəbul edildi. Bu beşillik plan SSRİ tarixində «qızıl beşillik» adlandı. Bu beşillikdə SSRİ iqtisadiyyati özünün ən yüksək inkişaf göstəricilərini nümayiş etdirdi. Beşillik ərzində təqribən 1900 iri sənaye müəssisəsi və obyekti işə salındı. Sənaye məhsulları istehsalı 47% əvəzinə 50%, milli gəlir 38% əvəzinə 41%, kənd təsərrüfatı məhsulunun orta illik həcmi əvvəlki beşillikdə olan 12% əvəzinə 21% artdı. 1970-ci ildə ölkədə 186 milyon tondan çox, yəni özünün bütün tarixi ərzində ən çox taxıl yığıldı. 1966-1970-ci illərdə yarım milyard kvadrat metrdən artıq mənzil sahəsi istifadəyə verildi. 70-ci illərdə SSRİ artıq xammal və material, enerji və əmək ehtiyatları problemi ilə üzləşməyə başladı. Bunlar üçün çox böyük məsrəf sərf edilməsi tələb olunurdu. Artıq 70 iqtisadiyyatı ekstensiv yolla inkşaf etdirmək imkanları tükənmişdi. Lazım gəlirdi ki, iqtisadiyyatı inkşaf etdirməyin intensiv yollarına (elmi nailiyyətlərdən istifadə etmək) keçilsin. 1971-ci ildə olmuş partiyanın XXİV qurultayında bu məsələlər öz geniş əksini tapdı. Qurultayda həm də sosial sahəni əhatə edən mühüm qərarlar qəbul edildi. Qurultay partiyanın nizamnaməsində də dəyişiklik edərək «Birinci Katib» sözünü «Baş Katib» sözü ilə əvəz etdi. 70-ci illərin əvvəllərində iqtisadiyyatın inkişafında durğunluq özünü göstərməyə başladı. Ölkənin durğunluq vəziyyətinə düşməsinin səbəbi ilk növbədə iqtisadi vəziyyətin dəyişməsinə vaxtında siyasi qiymət verilə bilməməsi idi. SSRİ- nin silahlanmaya öz büdcəsinin yarıdan çoxunu sərf etməsi də səbəblərdən biri idi. SSRİ - də olan alimlərin 1/ 3 hissəsi hərbi sahədə çalışırdı. Həmçinin əsrin ən böyük tikintisi hesab edilən Baykal – Amur magistralının (BAM) çəkilişi də ölkəyə çox böyük xərcə başa gəlirdi. Vəziyyəti çətinləşdirən amillərdən biri də SSRİ–nin Şərqi Avropa ölkələrində qoşun saxlaması idi. Digər təsiredici amillərdən biri SSRİ–nin Yaxın və Orta Şərqdə baş verən hadisələrə qarışması, Ərəb ölkələrinə və azadlıq uğrunda mübarizə edən digər ölkələrə kömək etməsi idi. Ölkə daxilində sosial xərclərin artması da durğunluğu səbəb olan amillərdən idi. Belə ki, 70-ci illərin əvvəllərində ölkədə orta aylıq əmək haqqı 70 manat oldu. Hər nəfərə 50 manatdan az düşən ailələrdə uşaqlar üçün müavinət təyin edildi. Bütün bunlar onunla nəticələndi ki, 1980-ci illərin əvvələrində durğunluq böhran qabağı vəziyyətlə əvəz olundu. Ölkədə ət və yağ məhsulları talon sistemi ilə əhaliyə satılmağa başladı. Kənd təsərrüfatı bu illərdə cəmi 6% artdı. Ölkədə mili gəlir 60 – ci illərlə müqayisədə 2,5 dəfə aşağı düşdü. SSRİ–də iqtisadiyyatda baş verən böhran ideologiya və siyasətdə də özünü birüzə verdi. Nəzzəriyyə praktikadan ayrı düşdü. İnsanlar sözdə bir şey, işdə isə başqa şey gördülər. Zəhmətsiz gəlirlər çoxaldı. Xəlvəti iqtisadiyyat ölkədə canlandı. 71 Leonid İliç Brejnev dövrünü bəzən ədəbiyyatda «Neo- stalinizm», «qızıl əsr» dövrü kimi də qiymətləndirirlər. Bu dövrdə inzibatı amirlik sisteminin yerini inzibatı-bürokratik sis- tem tutdu. Stalini ittiham etməkdən əl çəkildi, partiya dövlət nomenklaturası ənənəsi gücləndirildi. «Kadrların sabitliyi» xət- ti irəli sürüldü «Partiyanın birliyi uğrunda mübarizə» şüarı altında baş xəttə uyğun gəlməyən hər bir hərəkət heçə endirilirdi. 1976-cı ildə olmuş Sov. İKP-nin XXV qurultayında 1976-1980-ci illəri əhatə edən X beşillik planın direktivləri qəbul edildi. Bu qurultayda Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev Sov. İKP MK-nın Siyasi Bürosu üzv- lüyünə namizəd seçildi. Partiya aparatı sürətlə şişməyə başladı. Orada işləyənlərin sayı 18 milyonu ötüb keçdi. Kommunist Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|