Microsoft Word T?bi?td?n istifad?nin huquqi ?saslar?doc
Yüklə 1,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ə traf mühitin mühafizəsinin beynəlxalq obyektləri Ə traf mühitin qorunması obyektləri milli (dövlətdaxili) və beynəlxalq (ümumdünya) obyektlərə bölünürlər. Milli obyektlərə torpaq, hava, su, yerin təki, vəhşi heyvanlar və təbii mühitin dövlətin ərazisində olan başqa ünsürləri aid edilir. Dövlət milli obyektləri sərbəst idarə edir, onlan öz qərarları ilə və öz xalqının marağını nəzərə almaqla qoruyur. Ə traf mühitin qorunmasınm beynəlxalq obyektlərinə ya beynəlxalq ərazilərdə olan (kosmos, atmosfer havası, dünya okeanı və Antarktida), ya da müxtəlif ölkələr arasında yer dəyişən obyektlər (miqrasiya edən heyvan növləri) daxildir. Bu obyektlər dövlətin yurisdiksiyasına daxil edilmir və heç kimin milli əmlakı olmurlar. Onlar beynəlxalq birlik tərəfındən birgə qəbul edilmiş müxtəlif, müqavilə, konvensiya və protokollara əsasən mənimsənilir və qorunur. Ə traf mülıitin beynəlxalq obyektləri sırasına milli dövlətlər tərəfmdən idarə olunan və qorunan, lakin beynəlxalq üçota götürülmüş obyektlər də (qoruqlar, milli parklar, təbiət abidə-ləri və s.) daxil edilir (Sxem 6). Sxemdən göründüyü kimi, ətraf mühitin qorunmasının mühüm beynəlxalq obyektləri sırasına kosmos, dünya okeam və atmosfer havası da aiddir. Kosmos bütün bəşəriyyətin mülkiyyətidir. Dünyanın heç bir dövləti kosmik fəzaya sahiblik etmək hüququna malik deyildir. Kosmik fəzanın istifadəsinə dair beynəlxalq müqavilələrdə onun əsas prinsipləri əks etdirilmişdir. Bu sənədlərə ə sa-sən kosmik fəzanın (ayı və başqa göy cisimlərini da daxil etməklə) hər hansı dövlət tərəfındən hisşələrə bölünərək mənimsənilməsi, kosmosa mənfi təsir göstərilməsi və kosmik fə-zanınçirkləndirilməsi yolverilməz hesab olunur. Kosmosun hərbi məqsədlər üçün istifadəsinı məhdudlaşdırmaq məqsədilə müqavilədə raket əleyhinə müdafıə sistemlərinə və strateji silahların mohdudlaşduılmasına dair razılaşdrrmaya böyük əhəmiyyət verilir. Beynəlxalq müdafıə obyekti olan dünya okeanı çox böyük miqyasda faydalı qazıntılar, bioloji resurslar və enerji ehtiyatma malikdir. Dünya okeanmm mənimsənilməsi bütün bəşəriyyətin marağını təmin etmək istiqamətində aparılmalıdır. Ayrı-ayrı dövlətlərin XX əsrin 50-70-ci illərində dünya okeanının tutduğu ə razilərə və onun sərvətlərinə öz milli ideyalarını rəsmiləşdirməyə cəhd etmələri dünya okeanının mənimsənilməsinin hüquqi tənzimlənməsinə ehtiyac yaratdı. Üç beynəlxalq konfransda nəzərdən keçirilən bu məsələlər 120 ölkənin imzaladığı BMT-nin dəniz hüququ üzrə qəbul etdiyi Konvensiyası ilə rəsmüəşdi. BMT-nin 1973-cü il Konvensiyasma əsasən, sahil dövlətləinin sahildən 200 millik məsafəyə-dək dənizin bioloji ehtiyatlarını mənimsəməyə suveren hüquqları təsdiq edildi. Dünya okeanında bütün dövlətlərin sərbəst-üzmə hüququna malik olması da bir daha rəsmiləşdirildi. Bu Konvensiyaya əsasən, daxili sularda üzməyin hüdudları, sahil-dən 12 millik məsafə ölçüsündə müəyyən edildi. Yer kürəsinin beşinci qitəsi olan Antraktidanı haqlı olaraq sülh və əməkdaşhq materiki adlanduırlar. ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Argentina, keçmiş SSRİ və başqa ölkələrin Antraktidaya dair 1959-cu ildə imzaladıqları müqaviləyə əsasən, bu qitədən yalmz sülh məqsədləri, elmi-tədqiqat işləri aparmaq azadlığı bəyan edildi və Antraktidanın beynəlxalq hüquqi rejimi müəyyənləşdirildi. Antraktidada heyvanlar və bitki aləmini qorumaq, tullantıları uzaqlaşdırmaq və çirklənmənin qarşısını ala bilən yeni və daha sərt tədbirlər Antraktidamn mənimsənilməsində əmək-daşhğa dair 1991-ci ildə Madriddə imzalanmış protokolda müəyyən edildi. Ə vvəllər qeyd etdiyimiz kimi, atmosfer havası da ətraf mühitin qorunmasının beynəlxalq obyektlərindən biri hesab edilir. Dünya birliyi son vaxtlarda öz gücünü atmosfer havasınm çirkləndirilməsinin transsərhəd hərəkətinin qarşısmı almağa və ozon qatmın dağılmaqdan qorunmasına yönəltmişdir. Bu mə-sələ ilə əlaqədar beynəlxalq münasibətlər 1987-ci ildə Monereal və 1985-ci il Vyana Konvensiyalarına ə sasən tənzimlənir. Hava hövzəsinin qorunmasma dair qəbul edilmiş konvensiyalar və razılaşmalar arasında Moskva (1963-cü il) müqa-viləsi xüsusi yer tutur. Bu müqaviləyə əsasən, atmosferdə, açıq kosmosda və suyun altmda nüvə silahlarınm sınaqdan keçirilməsi qadağan olundu. 1996-cı ildə isə nüvə silahlarını tamamilə qadağan edən müqavilə BMT üzvü olan dövlətlərin çoxu tərəfindən imzalandı. Ə traf mühitin mühafızəsi sahəsinde beynəlxalq əməkdaşlıq və onun əsas prinsipləri Ə traf mühitin çirklənməsi yerli, regional və qlobal miqyasda baş verə bilər. Təbii və ekoloji proseslər nə milli, nə də inzibati sərhədlərlə məhdudlaşmır. Yer kürəsinin bir nöqtəsin-də ətraf mühitin çirklənməsi tədricən genişləndikcə regional ekoloji problemlərdən qlobal problemə çevrilir. Göstərilənlərlə əlaqədar bəzi qonşu dövlətlər (hətta bir srra dövlətlər) hamı üçün təhlükəli olan ekoloji təhlükələri aradan birgə qaldırmaq məqsədilə öz səylərini birləşdirməli olurlar. Baltik, Xəzər və Aralıq dənizlərinin, Kür, Reyn, Dunay və Tisa çaylarmm qorunması məqsədilə aidiyyəti olan ölkələrin birgə əməkdaşlığını təmin edən beynelxalq təşkilatların yaranması deyilənlərə əyani misal ola bilər. Məsələn, Xəzərətrafı dövlətlərin (Rusiya, İran, Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan) yaratdığı beynəlxalq birlik Xəzər dənizinin flora və faunasmın qorunması, çirklənməsinin qarşısının alınması və dənizin dibinin sərvətlərindən istifadə etmək sahəsində vahid proqram qəbul etmişdilər. Regional xarakter daşıyan belə beynəlxalq müqavilələr və qərarlar göstərilən təbii məkanda ətraf mühitin pisləşməsinin qarşısının almmasına yönəlsə də, öz məzmununa görə beynəlxalq xarakter daşıyır. Təbii proseslər Hövlət sərhədlərinin hüdudlarına sığışmadığına görə bir ölkədə ekosistemin pozulması qonşu ərazilərin ekologiyasına da mənfı təsir göstərir. Məsələn, Almaniyada və ya Böyük Britaniyada yerləşən müəssisələrin icazə verilən normadan artıq atmosferə buraxdıqları zəhərli qaz qonşu Avropa dövlətlərinin də (Norveç, İsveç, Danimarka və s.) ərazisində atmosfer havasmm çirklənməsinə səbəb olur. Beynəlxalq miqyasda ekoloji amillərin prioritetliyinin müntəzəm artması biosferin sirsilə şəklində artması ilə bağlıdır. Ekoloji böhranm bütün tərkib hissələri (istixana effekti, ozon qatınm nazilməsi, torpağm deqradasiyası, radiasiya təhlü-kəsi, yerin təkinin enerji və başqa ehtiyatlarının tükənməsi və s.) çox güclü artan ekoloji təhlükəyə çevrilir və bu, vəziyyətdən çıxmağm yeni qaydalannı və yollarını tapmağı tələb edir. Bu yol hansı yoldur? Günü-gündən artan ekoloji fəlakətlərdən necə qurtarmaq olar? Ekologiya sahəsində tanınmış mütəxəssis M.Stronenin fıkrincə, «Biz birgə yaşamağa məcburuq, əks təqdirdə heç kim yaşaya bilməz» (Ətraf mühit və inkişaf» üzrə 1992-ci ildə BMT-nin Rio-de-Jeneyrada təşkil etdiyi konfransda çıxışından). Alimlərin fıkrincə, dünya birliyinin beynəlxalq ekoloji böhrandan çıxış yollarından biri beynəlxalq ekoloji münasibətlərin ahəngdarlaşdınlmasıdır. Artıq hamı tərəfındən qəbul edilmişdir ki, belə böhran vəziyyətindən ancaq bütün dövlətlə-rin təbiəti qorumaq sahəsində səylərini birləşdirməklə və vahid strateji proqram üzrə hərəkət etməklə çıxmaq mümkündür. Məhz elə ona görə də, belə strategiyanı həyata keçirmək məqsədi ilə ətraf mühitin qlobal miqyasda qorunmasına nail ola biləcək səlahiyyetlərə malik orqanlarm yaradılmasının zəruriliyi haqqmda çoxsayh təkliflər irəli sürülmüşdür. BMT-nin ətraf mühitin qorunması sahəsində fəaliyyəti 40-cı illərin sonlanndan başlamışdır. 1949-cu ildə ABŞ-ın Leyk-Saksees şəhərində təbiətin qorunması üzrə Beynəlxalq elmi-texniki konfrans keçirildi. Bu illərdə, əsasən, vəhşi heyvanların və kökü kəsilməkdə olan bitki növlərinin qorunması, milli qoruqların və parkların təşkili və sairəyə aid beynəlxalq əməkdaşlıq məsələləri hələ yeni-yeni formalaşırdı. Ə traf mühitin qorunması məsələsi BMT səviyyəsində ilk dəfə kompleks şəkildə 1968-ci ildə Parisdə keçirilən biosfer problemlərinə həsr olunmuş beynəlxalq konfransda müzakirə olundu. YUNESKO-nun təşəbbüsü ilə təşkil olunmuş bu kon-fransda «İnsan və biosfer» adlı ekoloji tədqiqatlar proqrammı işlənib hazırlandı. Bu proqramın vəzifəsi bütövlükdə biosistem ehtiyatlarının və ayrı-ayrı ekosistem tiplərində (dağlıq, tropik, səhra və s.) onların səmərəli istifadəsi və qorunmasımn elmi ə saslarını hazırlamaq idi. Ə traf mühitin qorunması sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq, əsasında hamı tərəfındən tanınmış prinsiplər və normalar duran, beynəlxalq ekoloji hüquqa əsasən tənzimlənir. Bu prin-siplərin yaranmasında BMT-nin 1972-ci ildə Stokholmda keçi-rilmiş ətraf mühitin problemlərinə həsr edilmiş konfransının, BMT Baş Assambleyasınm 1982-ci ildə (12 oktyabr) qəbul etdiyi təbiətin qorunması üzrə ümumdünya xartiyası (TQÜX) və ətraf mühitin qorunmasına və inkişafa dair BMT-nin 1992-ci ildə Rio-de-Jeneyroda təşkil etdiyi beynəlxalq konfranslarm ro-lunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Stokholm konfransı dövlətlərin və beynəlxalq birliyin ekoloji siyasətinin hazırlanmasmda mühüm mərhələ hesab edilir. Bu konfransda qəbul edilmiş Bəyannamədə ətraf mühitin qorunması sahəsində dünya birliyinin strateji məqsədi və hərəkət istiqamətləri müəyən edilmişdir. BMT Baş Asambleyası tərəfındən 1982-ci ildə qəbul edilmiş «Təbiətin Beynəlxalq Xartiyası (TBX) beynəlxalq birliyin gələcək dövrdə ekoloji fəaliyyətinin üstün istiqamətlərini müəyyən etdi. Bu istiqamətlər dövlətlərin ekoloji siyasətinin hazulanması üçün hüquqi baza oldu. Xartiyada aşağıdakı əsas prinsiplər bəyan edildi: 1. Bəşəriyyət təbiətin tərkib hissəsi olduğunu dərk edir. Buna görə də təbiətə hörmətlə yanaşdmalı və onun əsas prinsipləri pozulmamalıdu. 2. Yer üzərində həyatın genetik əsasları təhlükəyə məruz qalmamahdır. Həyatm hər bir formasının (əhilləşdirilmiş və vəhşi) populyasiyası üçün lazım olan təbii mühit saxlanıl-malıdır. 3. Yerin bütün regionları (quruda və suda) bu sahənin qorunması tələblərinə tabe edilməlidir. 4. Təbii sərvətlərin (ehtiyatların) istifadəsi zamanı israfçılığa yol verilməməlidir. BMT-nin ətraf mühitə və inkişafa dair 1992-ci ildə (3-14 iyun) Rio-de-Jeneyro şə hərində keçirdiyi konfransda 114 dövlət başçısı və 1600 qeyri-hökumət təşkilatlarınm nümayəndəli-yi görüşdülər. Bu görüş XX əsrdə ekologiya üzrə ən böyük fo-rum (toplantı) idi. Konfransın ən böyük nailiyyəti aşağıdakı amilləri bəyan etməsi oldu: 1. «Ətraf mühit və iqtisadi inkişaf problemləri ayrdıqda nəzərdən keçirilə bilməz» (4-cü prinsip); 2. Dövlətlər yerdəki ekosistemləri saxlamaq, qorumaq, bərpa etmək məqsədilə hərtərəfii tərəfı-müqabillik rühünda əməkdaşlıq etməlidir (7-ci prinsip); 3. Sülh, inkişaf və ətraf mühitin qorunması məsələləri bir-biri ilə əlaqəli və bölünməzdir (25-ci prinsip). Konfransa yekun vuran təşkilat komitəsinin Baş Katibi M.Stront (Kanada) belə toplantılann miqyasının və mahiyyətinin əvəzsiz olmasım qeyd edərək «..konfransdan sonra dünyanm başqa olacağına, diplomatiyanın və BMT-nin beynəlxalq münasibətlərinin, habelə öz üzərinə sabit inkişafa doğru hərəkət etmək öhdəçiliyi götürmüş hökumətlərin də başqa olacaqlar»ma əminliyini bildirdi. Stokholmda 1972-ci ilin 5-16 avqustunda keçirilmiş konfrans ətraf mühitin qorunması sahəsində BMT-nin fəaliyyətində əsas mərhələ oldu. Bu konfransda bir sıra mühüm məsələlərdə onun iştirakçıları arasmda ciddi fikir ayrüığı olduğu ya-randı. Ümumi ekoloji vəziyyət və iştirakçı dövlətlərin öz üzərlərinə götürəcəkləri öhdəliklər sahəsində ABŞ-la «Ümumi bazar» ölkələri arasında yaranmış fıkir ayrdığı deyilənlərə nümunə ola bilər. Lakin belə fıkir ayrdıqlarına baxmayaraq, ətraf mühitə dair Bəyannamənin qəbul olunması böyük nailiyyət idi. Bu sənəd bütün dünyada ə traf mühitin qorunması sahəsində prinsipləri, vəzifələri və həyata keçiriləcək əsas tədbirləri, habelə bu sahədə beynəlxalq problemlərin həllinin hüquqi əsas-larım müəyyən etdi. Stokholm konfransının acddığı gün ətraf mühitin qorunmasmın ümumdünya günü elan ediidi. Stokholm konfransının qərarlarını yerinə yetirmək üçün BMT sistemində ətraf mühit üzrə proqram (YUNEP) yaradıldı. Onun əsas vəzifəsi BMT sistemində ətraf mühitin problemləri ilə əlaqədar qərarlar tədbirləri hazırlamaqdan, onları həyata ke-çirməkdən, habelə belə tədbirləri əlaqələndirməkdən ibarət idi. Bu proqramda əməkdaşlığın aşağıdakı istiqamətləri nə-zərdə tutulurdu: 1. İnsanların məskunlaşması, sağlamlığı, yaşadığı mühit və rifahı. 2. Torpaq, su və səhralaşmanın yaydması. 3. Ticarət, iqtisadiyyat, texnologiya və texnologiyanm başqasına verilməsi. 4. Okeanlar. 5. Təbiətin, vəhşi heyvanlann və genetik ehtiyatların qorunması. 6. Enerji. YUNEP proqramınm irəlidə göstərilən istiqamətlərinə daxil olan məsələlərin çoxu onları həyata keçirmək üçün yaraddmış köməkçi və ümumdünya beynəlxalq orqanlarda müzakirə edildi. YUNEP-in fəaliyyətində mühüm mərhələlərdən biri qlobal miqyasda ətraf mühitin vəziyyətinə Monitorinqin (mü-şahidənin) yaraddmasında iştirakı hesab edilir. Qlobal monito-rinqin yaradılması ideyası 1971-ci ildə Beynəlxalq bioloji proqrama həsr edilmiş III Baş Asambleyada irəli sürülmüşdür. BMT çərçivəsində təbiətqoruyucu fəaliyyətlə əlaqəli olan başqa təşkilatlar da vardır. Məsələn, 70-ci illərin əvvəlində Avropa İqtisadi Komissiyasında (AİK) «Ətraf mühitin problemləri ilə məşğul olan ölkələrin baş müşavirləri» adh xüsusi təşkilat yaradddı. Bu orqan tərəfmdən havanın çirklənmədən qorunması problemlərinə, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsinə, iqtisadi inkişafın planlaşdınlmasının ekoloji aspektlərinə, ətraf mühitə atılan toksik tullantıların atılmasına nəzarət, suyun keyfıyyəti üzrə standartların hazırlanmasına, tullantılann uzaqlaşdırılması və zərərsizləşdirilməsinə dair və başqa proqramlar hazırlanmışdır. Ə traf mühitin qorunması sahəsində beynəlxalq ə məkdaşlığm möhkəmləndirilməsində Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələlərinə həsr edilmiş müşavirənin (Helsinki, 1975-ci il) rolu böyükdür. Bu müşavirədə qəbul edilmiş yekun aktına əsasən, müşavirə iştirakçısı olan ölkələrdə təbiətin qorunması siyasəti aşağıdakı istiqamətlərdə apanlmalıdır: 1. ətraf mühitin mühafizəsi və yaxşılaşdırılması; 2. təbiətin qorunması; 3. təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə etmək. Beynəlxalq əməkdaşlıq prinsiplərinə uyğun olaraq hər bir dövlət öhdəsinə götürdü ki, onun ərazisində yerləşən müəssisələrin istehsal fəaliyyəti nəticəsində qonşu ölkənin təbiətinə zərər vurulmasm. Helsinki müşavirəsinin yekun aktına əsasən, ətraf mühitin qorunması sahəsində beynəlxalq əməkdaşhğın havamn çirklənməsi uğrunda mübarizə, suyun çirklənmədən qorunması və şirin su ehtiyatlarından istifadə, dəniz mühitinin qorunması, torpağm qorunması və istifadəsi, təbiətin və qoruqların sabitliyinin qorunması, yaşayış məntəqələrində ətraf mühitin vəziyyətinin yaxşılaşduılması, ətraf mühitin dəyişməsinin fundamental tədqiqi, müşahidəsi və proqnozlaşdırılması, ətraf mü-hitin qorunması üzrə hüquqi və inzibati tədbirlər istiqamətində aparüması tövsiyə olunurdu. Ə traf mühitin qorunması sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın ən mühüm istiqamətlərindən biri qlobal monitorinqin, başqa sözlə ətraf mühitin vəziyyətinə beynəlxalq müşahidə sisteminin yaradlıması, insan fəaliyyəti nəticəsində təbiətdə baş verən dəyişiklikləri və bu dəyişikliklərin nəticəsini qeydə almaq və təhlil etməkdən ibarətdir. Qlobal monitorinqin fiziki, kimyəvi və bioloji alt sistemlərini fərqləndirirlər. Fiziki monitorinq dedikdə biosferin çoğrafı vəziyyəti və ətraf mühitin ümumi vəziyyətinin qiymətləndirilməsi məsələləri nəzərdə tutulur. Buraya qazaoxşar, maye və bərk tullantılann ətraf mühitə atılmasını qeydə almaq, ərazisində tikinti işlərinin apanlması və onların təsərrüfat baxımından istifadəsinin parametrləri, bərpa olunan və bərpa olunmayan ehtiyatlar haqqmda, habelə meşələrin vəziyyəti, torpaq örtüyü, urbanizasiya dərəcəsi və s. haqqında informasiya toplamaq aiddir. Kimyəvi monitorinq insanın təbiətə geokimyəvi təsirinin miqyası və intensivliyi, təbii sistemlərə antropogen mənşəli kimyəvi maddələrin daxil olmaları, yerdəyişmə və akkumulyasiya haqqında suala cavab verməli, əsas kimyəvi elementlərin (karbon, oksigen, azot, fosfor və s.) lokal və qlobal dövranı haqqında təsəwür yaratmalıdır. Bioloji monitorinq, irəlidə göstərilən iki monitorinq növü ilə sıx əlaqədə olmaqla, bioloji sistemlər və landşaftm qiymətləndirilməsinə, onlann sabitliyini müəyyən etməyə, ekosistemlərin və təbii komplekslərin texnogen təsirlərə reaksiyasma yönəldilir. Belə halda əsas məqsəd antropogen yüklənmə şəraitində təbiətin inkişafını proqnozlaşdırmaqdan ibarət olur. Qlobal və milli monitorinqlərin keçirilməsi üçün ən ilkin şərtlərdən biri belə müşahidələrin aparılması, məlumatların toplanması və işlənməsini təmin edən geniş göstəricilər siste-minin hazırlanmasıdır. Belə göstəricilər sistemi ətraf mühitin qorunması statistikası tərəfmdən hazırlanır. (Məmmədov R., Məmmədli V., 2003). Ə traf mühitin mühafızəsi ilə BMT-nin xüsusi idarə və təşkilatları, hökumətlərarası təşkilatlar, universal tipli beynəl-xalq qeyri-hökumət təşkilatlan, regional və subregional orqan-lar məşğul olur. Ə hatə etdiyi ekoloji problemlərə görə bütün beynəlxalq teşkilatlar 3 qrupa bölünür: 1) təbiətqoruyucu istiqamətində olanlar (YUNEP, ÜMT); 2) xüsusi təbiətqoruyucu profilli (TAO, UST, BDT); 3) xüsusi təbiətqoruyucu profilli (köçeri quşların müha-fızəsi, balıq ehtiyatlarınm qorunması, ümumdünya əhəmiyyətli çayların mühafızəsi və s.). Beynəlxalq Ekoloji Əməkdaşlıq sahəsində önəmli yeri Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) və onun xüsusüəşdirilmiş idarələri tutur. Ətraf mühitin mühafızəsi bilavasitə BMT-nin nizamnaməsindən irəli gəlir. Onun məqsəd və vəzifəsi - insan hüquqlarının qorunması, əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsi, sağlamlığın mühafızəsi, sosial və iqtisadi həyatdakı problemlərin həll edilməsinə yardım göstərməkdir. BMT-nin Baş Assambleyası ətraf mühitin qorunması sahəsində ölkələrin iki və çoxtərəfii əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsinə şərait yaradır, yeni təbiətqoruyucu orqanlar yaradır, ətraf mühitin mühafızəsi haqqında təkliflər və beynəlxalq kon-vensiyaların layihələrini hazırlayır, ətraf mühitin problemlərinin müzakirə edilməsi üçün BMT-nin beynəlxalq konfranslarınm keçirilməsi barədə qərar qəbul edir. O, həmçinin, ətraf mühitin qorunması sahəsində ölkələrin qarşdıqlı əlaqələrinin prinsiplərini hazırlayır və ümumdünya birliyinin ekoloji siyasətinin əsas istiqamətlərini müəyyən edir. BMT təbiətqoruyucu fəaliyyətini bilavasitə ya əsas, ya da köməkçi idarələr vasitəsilə həyata keçirir. BMT-nin əsas orqanı Iqtisadi və Sosial Şuradır ki, onun da nəzdində funksional komissiya və komitələr fəaliyyət göstərir. BMT-nin ətraf mühit üzrə proqramı (YUNEP) BMT-nin Baş Assambleyasının Stokholm konfransının (1972) təklifinə əsasən, 15 dekabr 1972-ci ildə qəbul edilmişdir. YUNEP-də dövlətlərin nümayəndələrinin daxil olduğu Direktorlar Şurası, ə traf mühitin mühafizəsi üzrə Koordinasiya Şurası və təbiəti mühafızə fondu fəaliyyət göstərir. BMT-nin elm, təhsil və mədəniyyət idarəsi (YUNESKO) 1948-ci ildə yaranmış və qərargahı Parisdədir. Təbiətin müha-fızəsi sahəsində bir neçə istiqamətdə fəaliyyət göstərir: 1) yüzdən çox dövlətin məşğul olduğu ekoloji proqrama rəhbərlik edir. Ordarın arasında uzunmüddətli, hökumətlərarası və fənlərarası («İnsan və biosfer») proqramlar, ətraf mühitin mühafizəsi barədə Ümumdünya təhsil proqramı, Beynəlxalq hidroloji proqram və s. vardır. 2) bəşəriyyətin sərvəti hesab olunan təbiət abidələrinin uçotu vo mühafızə olunmasınm təşkili; 3) hazırda inkişaf etməkdə olan və digər ölkələrdə eko-loji təhsilin artırdması və ekoloq-mütəxəssislərin hazırlanmasına kömək etmək. Beynəlxalq təbiəti mühafızə və təbii ehtiyatların qorunması ittifaqı (BTMİ) - 1948-ci ildə təsis olunmuşdur, 100-dən çox dövlətin 500-dən çox qeyri-hökumət təşkilatlarmı və beynəlxalq hökumət təşkilatlarını özündə birləşdirən qeyri-hökumət təşkilatıdır. Onun əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir: 1) təbii ekosistemin, flora və faunanın mühafızəsi; 2) nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və heyvan növlərinin, habelə təbiət abidələrinin saxlandması; 3) qoruqların, təbii saxlancların, şəhərətrafı milli parkların təşkil edilməsi; 4) ekoloji təhsil. Eyni zamanda BTMİ-nin təşəbbüsü ilə nadir və nəsli kəsilməkdə olan növlərin «Qırmızı kitabı» apardır. BMT-nin kənd təsərrüfatı və ərzaq təşkilatı (FAO) 1945-ci ildə yaradılmışdır. Onun fəaliyyət sahəsi kənd təsən-üfatı və dünya ərzaq ehtiyatlarıdır. FAO torpaqlardan istifadə və onun qorunması, Dünya okeanının bioloji ehtiyatları, heyvanlar aləmi, meşə örtüyü, su ehtiyatları kimi ekoloji problemlərlə məşğul olur. FAO dünyanm torpaq xəritəsini hazırlamış, onun təşəbbüsü ilə Ümumdünya Torpaq Xartiyası qəbul olunmuş, əhalinin yerləşməsi, ərzaq, səhralaşma, su ehtiyatlarının qorunma-sı üzrə beynəlxalq konfranslar təşkil edilmişdir. Beynəlxalq Dəniz Təşkilatı (BDT) 1948-ci ildə yaradılmışdır. BDT dəniz gəmiçiliyi və dənizlərin çirklənməkdən qorunması sahəsində fəaliyyət göstərir, habelə dənizin neft və digər zərərli maddələrlə çirkləndirilməsinə qarşı beynəlxalq konvensiyaların hazırlanmasında iştirak edir. BDT-nin tərkibinə Dəniz mühitinin mühafızəsi Komitəsi daxildir. Hazırda BDT dəniz mühitinin qorunması üzrə beynəlxalq siyasətin əsas prinsiplərinin hazırlanması və razlaşdırılması çərçivəsində ən tanınmış beynəlxalq təşkilat hesab olunur. Umumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) 1946-cı ildə yaradılmışdır. O insan sağlamlığının qorunmasını ətıaf mühitin mühafizəsi aspektində öyrənir. ÜST ətraf mühitin sanitar-epidemioloji monitorinqini aparır, ətraf mühitin vəziyyəti ilə əlaqədar xəstəliklərin məlumatlarını ümumiləşdirir, ə traf mühitin sanitar-gigiyena ekspertizasını apanr və onun keyfıyyətinə qiymət verir. Atom enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik (MAQATE) 1957-ci ildə yaradılmışdu. Ə sas məqsədi nüvə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və ətraf mühitin radioaktiv çirklənmədən qorunması proqramlarının icrasmı təmin etməkdir. Eyni zamanda MAQATE atom elektrostansiyalarının istismarı və tikilməsi qaydalarını işləyib hazırlayır, layihələşdirilən və fəaliyyət göstərən AES-lərin ekspertizasını apanr, atom materiallarının ətraf mühitə göstərdiyi təsiri qiymətləndirir, radiasiya təhlükəsizliyi normalarını müəyyənləşdirir və onların yerinə yetirilməsinə nəzarət edir. Bu qaydalara tabe olmaq istəməyən dövlətlər isə BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının iqtisadi sank-siyaları ilə cəzlandırılu. BMT-nin Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatı (ÜMT) 1947-ci ildə yaradılmışdır. Onun vəzifəsi insanın planetin havasına və iqliminə təsirini, bütövlükdə regionlar üzrə öyrənib, ümumiləşdirməkdir. ÜMT ətraf mühit monitorinqinin qlobal sistemi çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Sistemin işini YUNEP koordinasiya edir. Bu sistemə ÜDT, ÜST, TAO və YUNESKO daxildir. Adları qeyd olunan beynəlxalq ekoloji təşkilatlardan başqa digər beynəlxalq strukturlar da fəaliyyət göstərir. Belə ki, potensial zəhərli kimyəvi maddələrin beynəlxalq registri, haqqında irəlidə artıq danışdığımız YUNEP-in bir hissəsi kimi yaradılmışdu ki, onun da əsas vəzifəsi zəhərli kimyəvi maddələr haqqmda məlumatları toplamaq, öyrənmək, yaymaq və zəhərli kimyəvi maddələrin (insektsid, fungisid, herbisid və digər pestisidlər) insan sağlamlığma və ətraf mühitə təsirini öyrənməkdir. Bundan başqa Birləşmiş Millətlər Təşkilatının bədbəxt hadisələr zamanı kömək göstərmək üzrə Bürosu, Avropa İqtisadi Komissiyası və s. kimi beynəlxalq təşkilatlar və digər regional ekoloji təşkilatlan da mövcuddur. Bizim respublikamızda regional ekoloji problemlərlə məşğul olan «Xəzər» Beynəlxalq Fondu, bir sıra ekoloji qeyri-hökumət və beynəlxalq təşkilatların fıliallan dediklərimizə əyani sübutdur. Yüklə 1,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|