156
manın nitqi, düşüncələri, Zülfü müəllimin çıxışları, atası Qüdsi
müəllimin məktubu oxşar məzmun və ahəngi sərgiləyir. Eyni
üslüb, eyni məzmun, eyni pafos.
Əsərdəki tərbiyəvi xəttin icrası intellektual, milli ziyalı ob-
razlarına həvalə olunub, daha çox onların simasında təqdim
olunur. Əfsun, bütün əsər boyu qəhrəmanın yanında olub
onunla eyni mövqeni və əqidəni bölüşən Zülfü müəllim, Səfurə
müəllimə, əsərdə tez-tez adı hallandırılan Əfsunun həkim olan
bacısı Əfruz, atası Qüdsi müəllim, hətta Uz kəndindən əsir
tutub gətirdiyi idman müəllimi Arşak-bütöv bir müəllimlər
pleyadası... Bu obrazları birləşdirən ümumi bir xətt onların zə-
mənədən şikayətləri, sosial, mənəvi təzadlara kəskin müna-
sibətləri, müharibəyə nifrətləridir.
Yazıçının üslübunda nəql ahəngi əsərdəki təsvir çalarını
üstələyir. Hadisələrin psixoloji məna siqlətini artırmaq üçün
müəllif nəql etməkdən daha çox təsvirə üstünlük verməli idi.
Yazıçı süjeti əsas qayə ətrafinda saxlamağa müvəffəq olsa da
lazımlı, lazımsız eyni məzmunlu düşüncələri yerləşdirməklə,
xüsusilə əsərin qəhrəmanı Əfsunla Zülfü müəllimin eyni lad
üzərində köklənən dialoqlarına hadisələrin ümumi nisbətində
daha çox yer ayırmaqla romandakı ölçü hissini itirir: “Hayıf ki,
bu, həqiqətdi: vaxt gələcək, qəlbində vətən sevgisi qalanları
ona-buna nümunə kimi göstərəcəklər. Bu günün naqis tərbiyəsi
bizləri gətirib bura çıxardı. Vətən kəlməsi bu gün yalnız mənən
zəngin olanların dilində böyük anlamda işlədilir. Qoy onlar da
olsun on min nəfər. Əksəriyyət isə, sənin sözün olmasın, vətən
deyəndə dörd divarının arasından başqa, heç nə düşün-
mür.(s.54)” Bütün əsər boyu tez-tez təkrarlanan, oxucunu ox-
şar patetik nitqlərlə yoran bu sıra-düşüncə sırası bir çox mə-
qamlarda romanda istənilən səviyyəni vermir.
Əsərdə bir çaparaqlıq var. Qəhrəmanın sərhədi yarıb əsir
tutub gətirməsi, qardaşı İmdadın dəlixanaya salınması, daha
sonra Əfsunun onun dalınca şəhərə gedib orda tutularaq geri
gətirilməsi müəllif təhkiyəsində sanki birnəfəsə deyilib qur-
157
tarır. Bəlkə elə bu ildrım sürətinin yaratdığı effekt(sizliyin)in
nəticəsidir ki, bu proseslər oxucuya heç bir sirayətedici təsir
bağışlamır, çünki təsvir olunmur, eləcə süni şəkildə əsərə yer-
ləşdirilir. Əfsun bacısı Əfruzun əsir aparılmasını Dəli Vey-
səldən, qardaşı İmdadın dəlixanaya salınmasını isə Dəli Vey-
səlin oğlundan eşidir. Qəhrəmanın içindəki psixoloji, mənəvi
təlatümlərin əsasları hərəkət, hadisələrin təbii inkişaf prosesi
zəminində açılsaydı, müəyyən estetik təsir yaratmağa müvəffəq
olardı. Eləcə də, tez-tez əsərə müdaxilə edən, özünün və obraz-
larının yerinə meydana atılıb fikirlər söyləyən müəllif təhkiyəsi
sayəsində əsər bədii cəhətdən uğursuzluğa məruz qalır.
Romanın dili də rəvan deyil, qeyri-səlis ifadələr, təsvirlər,
qarışıq cümlələr və s. Məsələn, sayını istənilən qədər artıra
biləcəyimiz nümunələrdən birinə diqqət edək: “Dediklərinin
üstünə qardaşını gətirməyin qarşısını kəsən şeyin əsla qızın
güman etdikləri olmadığını da gələndən sonra Mehri başa
düşdü ki, İmdadı görmək üçün Bakıya od-alov kimi can atan
oğlan niyə son vaxtlar ondan söz düşəndə hər dəfə ağzını elə
sürüyür”(s.195). Obrazlar bir-biri ilə rəsmi üslubda danışırlar.
Məsələn, atasının əsgərlikdə olan Əsfuna yazdığı məktuba
diqqət edək: “Nə vaxt bu sərsən psixologiyadan, feodal təfək-
küründən qurtulacağıq? Nə vaxt adamlar başqalarının diktəsi
ilə yox, öz ağıl və düşüncəsi ilə, müstəqil halda hərəkət edə-
cək?(s.18)”; yaxud həbs olunmuş Əfsuna Səfurə müəllimənin
dar macalda söylədiyi cümlələr əlamətdar tədbir nitqləri
təəssüratı doğurur: “Sən bütün ağrı və məşəqqətlərə, çətinlik və
əzablara içindəki sonsuz vətən sevgisi və dönməz inadınla qalib
gəlmisən. Hər bir yaşıdın bu cür fədakarlıq göstərsəydi, nə dünya
qarşısında xar olar, nə də əsirlikdə bir başıyaylıqlımız qalardı.
Sənin kimilərin qiymətini o-bu yox, zaman özü verəcək! Arxayın
ol, mənim balam!... O əllərə qandal yox, öpüş yaraşır(s.114)”.
Uzun illərin yazıçısının dilimizin bədiilik imkanlarından yararlana
bilməməsi doğrudan da təəssüf doğurur.
Əfsunun faciəsi, yaşadığı hisslər ailə çərçivəsində, ictimai-
sosial məcrada müəyyən qədər təbii boyalarla əks olunmuş,
158
bununla bağlı əsaslı detallar göstərilmişsə də (bacısının əsir
götürülməsi, qardaşının dəlixanaya salınması, bir parça torpağa
sahiblənə bilməməsi) ziddiyyətin əks qütbləri haqqında eyni
fikri demək olmur. Əsərdə əks qütbün dolğun inikasını, şərhini
görmürük. Bu məqamları ehtiva eləyən lövhələr ümumi və
bəsit olduğundan əsərdə sosial-mənəvi təhlilini tapmır, sadəcə
obrazların və müəllifin nitqində əsərə daxil olurlar.
Əslində, mən əsərdəki həqiqət duyğusunu, reallıq hissini al-
qışlayıram, sadəcə janrın öz tələbləri, ədəbiyyatın- qanunları,
ritmi, iqlimi ilə birgə öz gerçəkliyi var. Bunu isə yalnız hisslə-
rin və həqiqətlərin çılpaq ifadəsi hesabına ehtiva etmək olmaz.
Dostları ilə paylaş: |