Microsoft Word yuldashev aziz furqatovich doc

 
3.2 Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda risklarni boshqarishning 
xorij tajribasini amaliyotga joriy etish istiqbollari. 
 
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda risklarni boshqarish bosqichlari 
va riskni baholash usullari yordamida risk sababli bo’ladigan yo’qotishlarni 
pasaytirish, ular bilan bog’liq ko’ngilsiz oqibatlarni kamaytirish quyidagi usullari 
qo’llaniladi. 
Loyihalarni 
moliyalashtirishda 
riskni 
taqsimlash 
usullari 
sifatida 
quyidagilarni ko’rsatish mumkin: kafolatlar; harid haqidagi forvard kelishuv; 
ishlab chiqarish to’lovlari; xedjirlashtirish, sug’urta va svoplar. 
Odatda, kafolat beruvchi tomonlar sifatida yoki loyiha egalari-homiylar yoki 
manfaatdor tomonlar bo’lishi mumkin. 
Loyiha egalari-homiylar. Davlat, sho’’ba korxonalarini nazorat qiladigan 
kompaniyalar, qo’shma korxonalardagi ichki va tashqi investorlar va boshqa 
egalar-homiylar loyihani ishlab chiquvchi kompaniya qarzining kafolatini 
berishlari mumkin. Agar kompaniya loyihani o’z hisobidan moliyalashtirish uchun 
kapitali etishmasa yoki etarli tajribaga ega bo’lmasa, kreditorlar, odatda, ushbu 
shakldagi kafolatni talab qiladilar. 
Manfaatdor tomonlar. Bu juda muhim guruhga quyidagilar kiradi: 
1. Uskuna va materiallarni sotuvchilar. Loyiha uchun uskuna va 
materiallarni sotishda, zavodni yoki uskunani ijaraga berishda manfaatdor 
tomonlar kafolat berishga tayyor bo’ladilar. Masalan, o’zida ortiqcha uskunaga ega 
bo’lgan kompaniya, shu uskunaga muhtoj loyihani kafolatlashi mumkin. 
2. Xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni etkazib beruvchilar. Mol etkazib
beruvchilar loyiha tugagandan keyin o’zlarini bozor bilan ta’minlash
uchun kafolat berishlari mumkin. Ular loyihani amalga oshish mobaynida
yaratilgan yangi quvvatlarda foydalanishdan yutishlari ham mumkin. 
1. Loyihaning yakuniy mahsulotidan foydalanuvchilar. Bular kafolat
berishlari va hatto bevosita moliyalashtirishlari mumkin. Barqaror mol 
etkazib berilishidan manfaatdor aniq bir xom ashyo iste’molchilarini misol qilib 
keltirish mumkin. 
2. Qurilish tashkilotlari. Loyihada ishtirok etadigan 

---

pudratchilar, odatda qurilish bilan bog’liq ishlarni bajaradilar va kelgusida 
buyurtma qabul qilish maqsadida kafolat berishga tayyor bo’ladilar. 
3. Milliy hukumat va xalqaro agentliklar. Bu tashkilotlar 
mamlakatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy talablari bilan qiziqadilar.
Hukumat kafolatlari, loyihaning boshqa ishtirokchilari qoplay 
olmaydigan 
risklarni 
qoplash 
uchun 
juda 
zarur 
va 
shu 
sababli,
moliyalashtirishning yutug’i uchun hayotiy jihatdan muhimdir. 
4. Boshqa tomonlar. Ko’p hollarda, yuqorida sanalganlardan tashqari, loyiha 
qurilishidan aniq bir daromad oladigan boshqa tomonlar ham bo’ladi va ular 
kafolat berishga tayyor bo’ladilar. Masalan, loyiha bilan bir qatorda amal
qilayotgan kompaniya loyiha amaliyotida rivojlangan infratuzilmadan yutishi
mumkin, shuningdek loyiha amalga oshishi natijasida milliy iqtisodiyotni 
rivojlanishidan ham yutishi mumkin. 
Riskni taqsimlashda kafolat eng ahamiyatli usul, lekin bundan boshqa usullar 
ham bor. Ko’p hollarda harid haqidagi forvard kelishuv va ishlab chiqarish 
to’lovlari qo’llaniladi. 
Harid haqidagi forvard kelishuv. Forvard harid haqidagi oddiy kelishuvni 
moliyalashtirishda, kreditor etkazib berilmagan yoki yaratilmagan minerallar yoki 
boshqa resurslarni sotib olish uchun kredit beradi. Loyiha ishga tushgandan keyin 
va minerallar qazib olinishi boshlangandan keyin, kreditorlar qarzni uzish 
jadvaliga muvofiq keladigan miqdorni olish huquqiga egalar. 
Forvard shartnomalaridan olinadigan daromadlar qat’iy foizga va barqaror 
tushumga ega emas. Chunki ulardan olinadigan daromadlar bitim valyutasining 
spot kursini o’zgarishiga bog’liq. 
G’arbiy Evropadagi bir qator tijorat banklari, shu jumladan, Doyche bank 
faoliyatida forvard shartnomasidan foydalanish tajribalari shuni ko’rsatdiki, agar 
forvard kursi spot kursidan yuqori bo’lsa, bank forvard shartnomasi bo’yicha sotib 
olinadigan miqdordagi valyutani bitim imzolanishi bilan spot sharti bo’yicha sotadi 
va baholovchi valyutada olingan tushumni shartnoma muddati tugagunga qadar 
boshqa bankka muddatli jamg’arma sifatida joylashtiradi. Bunda forvard 
shartnomasi bo’yicha sotib olinayotgan valyuta muddatli depozit shaklidagi 
valyuta rezervlari hisobidan to’lanadi. 
Agar forvard kursi spot kursidan kichik bo’lsa, bank shartoma bo’yicha sotib 
olinayotgan valyuta miqdoridagi mablag’ni kreditga beradi. Odatda kreditni 
qaytarish muddati forvard shartomasining tugash muddatiga mos keladi. 
Agar bitim valyutasi va baholovchi valyuta bo’yicha foiz stavkalari teng 
bo’lsa va bu tenglik uzoq vaqt davom etadiganligiga treyder ishonsa, unda forvard 
kursi darajasida bo’ladi. Bunda treyder ikki mamlakatdagi foiz stavkalarining shu 
davrgacha bo’lgan holatini tahlil qiladi va shunga qarab ustama yoki diskontning 
darajasini aniqlaydi. 
O’zbekiston respublikasi tijorat banklarida buxgalteriya hisobini yuritishning 
yangi qoidalari va hisob varaqlari rejasiga ko’ra, Markaziy bank forvard 
shartomalarini muddatidan qat’iy nazar hisobotlarda qayta baholash natijalarini 
aks ettirishni talab qilmoqda. Ushbu talabnomaga ko’ra, bank forvard shartomasi 
qiymatini qayta baholashi zarur. 

---

Aytaylik, forvard shartomasi uch oyga tuzilgan, ya’ni 10 sentyabrda tuzilgan 
bo’lib, 10 dekabrda tugaydi. Bank 1 oktyabr holatiga Markaziy bankka hisobot 
topshiryapti deylik. Ushbu hisobotda u mazkur shartnoma bo’yicha foyda va zarar 
summasini aniqlaydi. Buning uchun sotib olinishi lozim bo’lgan valyutaning 
hisobot davridagi kurs bo’yicha so’mdagi ekvivalenti uning forvard kursi bo’yicha 
so’mdagi ekvivalenti bilan solishtiramiz. Agar foyda hosil bo’lsa, u quyidagi 
buxgalteriya provodkasi orkali- foyda schyotiga olib boriladi: 
Demak, yuzaga kelgan foyda summasi asosiy foyda schyotiga kirim qilanadi. 
Bizning fikrimizcha, bu maqsadga muvofiq emas. Chunki hali bank balansi 
bo’yicha hech qanday mablag’lar harakati sodir bo’lmadi. Bundan tashqari, 
Markaziy bank xohlagan vaqtda forvard operatsiyalari bo’yicha zarar summasini 
aniqlash imkoniyatiga ega. 
Demak, bankning foyda va zararlar summasi mavhum summaga ko’payadi 
yoki kamayadi. Buni hatto potentsial foyda yoki zarar deb ham baholash 
maqsadga muvofiq emas. Chunki bank forvard operatsiyasini amalga 
oshirishda ma’lum riskni zimmasiga oladi va bunda foyda olish maqsadini 
ko’zlaydi. 
Forvard operatsiyasini amalga oshirayotgan bank uchun risk darajasini 
yuqori ekanligini hisobga olib, bizning fikrimizcha, banklarda analitik 
hisob jarayonlarini chuqurlashtirish lozim. Buning uchun har bir valyuta 
bo’yicha sotish va sotib olish miqdorini muvozanatlashtirib borish lozim. 
Hozirgi kunda jahon bank amaliyotida 30 ta valyutada forvard operatsiyasi 
amalga oshirilmoqda, shundan 15-16 tasi likvidlilik darajasi yuqori bo’lgan 
valyutalardir. 
Forvard operatsiyasi bilan shug’ullanayotgan bank xodimlari foiz stavkalari 
o’rtasidagi farqni doimiy tarzda kuzatib boradilar.
Ishlab chiqarish to’lovlari. Bu usul kreditning asosiy summasi uchun 
kreditorlar tomonidan loyihaning kelgusidagi ishlab chiqarishining ma’lum 
qismini sotib olishini anglatadi. Bu usulning harid haqidagi forvard kelishuvdan 
farqi shundaki, kelgusidagi to’lovlar oqimi oldindan aniq qarzni uzish jadvaliga 
emas, balki haqiqiy ishlab chiqarishga bog’liq. Odatda bu usul tog’-kon 
qazilmalarini ishlashda qo’llaniladi, kreditorlar qazilmalarda ulushga ega 
bo’lganlari uchun ishlab chiqarish to’lovlari odatda ta’minlangan. Ishlab chiqarish 
boshlanganda, haridor-kreditor har bir davrda umumiy ishlab chiqarishdan 
oldindan kelishilgan ulush bo’yicha o’z foyda ulushini oladi. 
Xedjirlashtirish, sug’urta va svoplar. Bu usul va mexanizmlar loyiha 
ishtirokchilari tomonidan risk ulushini butunlay nazorat qilish uchun qo’llaniladi. 
Har bir usulning o’z harajatlari bo’lib, ular risk/foyda nisbatida kiritilishi kerak. 
Riskni boshqarishda asosiy vazifa – bu amaldagi bozor kon’yunkturasiga mos 
darajada risklarni minimallashtirish, kreditlash xizmatlari bozorida bank 
pozitsiyasini minimum saqlab qolishdir. Riskni boshqarishda asosiy yo’llar 
quyidagilar: 
• riskni ajratish; 
• riskni ishtirokchilar o’rtasida taqsimlash; 
• moddiy ta’minotni olish (garov); 

---

• moliyaviy ta’minotni olish (kafolat yoki kafillik); 
• riskni kredit bo’yicha yuqori foiz stavkasiga ko’chirish; 
• riskni venchur kreditlashga qabul qilish; 
• qarzlar bo’yicha yo’qotishlarni qoplash uchun fondlarni shakllantirish; 
• sug’urtalash. 
Bular riskni boshqarish bo’yicha quyidagi ish yo’nalishlarini talab qiladi: 
• har bir mijoz bo’yicha doimiy monitoringni olib borish; 
• ma’lum bir mijozning asosiy xo’jalik faoliyatiga aloqador tarmoq 
holatining doimiy monitoringi; 
• kafolatni jalb qilish va tahlil etish; 
• risk uchun kompensatsiya olish (garov, kafolat va boshqalarni 
amalga oshirish); 
Riskni ajratish bosqichida kredit summasi investitsiya loyihasining haqiqiy 
qiymati qo’shuv zaruriy rezervlarni shakllantirish harajatlariga muvofiq bo’lishi 
kerak. Bular loyihaning harakteri va uni amalga oshish muddatidan kelib chiqib 
hisoblanadi. Riskni minimallashtirish bahonasida kredit summasini kamaytirish, 
loyiha to’liq moliyalashtirilmasligi yoki uni oxirgi bosqichda amalga oshmay 
qolish xatari tufayli risklar ko’payadi. Bu aytilganlar kredit muddatini tanlashga 
ham tegishli. Kreditning uzoqroq muddati uning riskini oshiradi, lekin kredit 
muddatini sun’iy kamaytirish qarzdor uchun salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin, uni 
o’ta riskli va hatto xato xo’jalik qarorlarini qabul qilishiga majbur qilishi, natijada 
esa qarzdorning ham bankning ham umumiy risklari oshishi mumkin. 
Yuqori foiz stavkasi risklarni boshqarishning asosiy vositalaridan biridir. 
Lekin jahon tajribasi ko’rsatishicha, banklarning kichik biznes korxonalari bilan 
aloqasida, risklarni boshqarishda bu vosita kam samara beradi. Agar bunday holda 
davlat tomonidan kichik biznesni qo’llab-quvvatlashning rivojlangan mexanizmi 
va banklararo kuchli raqobat mavjud bo’lsa, riskni kompensatsiyalash omili 
sifatida yuqori foiz stavkasini amalda ko’llab bo’lmaydi. 
Risklarni ajratish deganda, moliyalashtirish manbalarining harakatidagi 
og’irlikni qarzdorning o’zi bilan birgalikda boshqa bir necha investorlar o’rtasida 
bo’linishi tushuniladi. Yirik qarzdorlarning loyihalarini moliyalashtirishda bu 
tabiiy, bu amaliyot kichik tadbirkorlik doirasidagi tadbirkorlar uchun keng 
tarqalmagan. Bu shu bilan bog’liqki, so’ralayotgan kreditning chegaralangan 
summasida investorlar o’rtasida risklarni taqsimlanishi va nazorati bo’yicha 
operatsion harajatlar bank kreditlash riskini kamaytirishga qilinadigan iqtisodni 
oshirishi mumkin. Investitsion kreditlashda risklarni taqsimlash shakllaridan biri 
kredit bo’yicha kafolatni jalb qilishdir. Odatda, bu loyiha qiymatining taxminan 
50%idan 2/3 qismigacha va kredit qiymatining 75-80%ini qamrab oladi. Riskni 
taqsimlash shakllaridan biri bo’lgan riskni bo’linishi kichik tadbirkorlik sferasiga 
yo’naltirilayotgan kredit resurslari uchun ayniqsa harakterli bo’lib, bunda resurslar 
bevosita qarzdorlarga emas, balki kichik biznes ehtiyojlari uchun mo’ljallangan va 
ishlab chiqilgan yo’nalishlar, kadrlar va boshqalarga ega bo’lgan oraliq moliyaviy 
institutlarga yo’naltiriladi. Bunday institutlarga kichik korxonalarning kredit 
birlashmalari, xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash hududiy fondlari, 

---

tadbirkorlik sub’ektlariga 
ma’lum 
xizmat 
turlarini 
ko’rsatuvchi 
lizing 
kompaniyalari kiradi. 

---