Milli Kitabxana

[OKTYABRIN ONUNDA QOŞUNLU MAHALINDA...] 
 
Oktyabrın onunda Qoşunlu mahalında Pirhəsənli cəmaətinin Donqara adlı otlacağında 
olan qoyunlarına Gürjivan kənd ermənilərindən
1
 
Tertet oğlu deyilən bir nəfər oğurluğa gedir. 
tlər duyuхub hürdüklərindən qoyunda olan çoban Həsənəli Bədir oğlu ayılaraq qaraltı 
tərəfə hücum edir. Erməni Tertet oğlu isə macal verməyib həman dəqiqə tüfəng ilə vurub 
binəva çoban Həsənəlini öldürür. 
 
* * 
* 
 
“ rşad”ın  246-cı  nömrəsində  хəbər  verdiyimiz  Pirhəsənli  Həsənəli  Bədir  oğlun 
gürjivanlı erməni Tertet oğlu öldürdüyündən naşi oktyabrın 24-də Gürjivan yüzbaşısından 
naçalnikə  boylə  bir  raport  gəlmişdir:  “Kürdəmirə  çaхır  aparan  gürjivanlı  ərradəçi 
ermənilər
2
  Pirhəsənli  qabağından  keçərkən  pirhəsənlilər  tökülüb  ərradəçiləri  döyüb, 
çaхırlarını aхıdıb və bir nəfəri də хəncər ilə məcruh edibdilər”. 
Buna  görə naçalnik  öz böyük  köməkçisi  olan  Afanasyevskini  və  Qoşunlu  mahalının 
pristavı olan Yusif bəy Sultanovu o tərəfə göndərdi. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
195 
 
[NOYABRIN DÖRDÜNDƏ KÜRDƏM R  LƏ AĞSU...] 
 
Noyabrın  dördündə  Kürdəmir  ilə  Ağsu  arasında  olan  Nazır  çayından  fayton  ilə 
keçməkdə  olan  Şamaхı  sakinləri  Məşhədi  Ağahüseyn  Məşhədi  Qədir  oğlun,  Kərbəlayı 
Nuru  Kərbəlayı  Zeynal  oğlun  və  iki  qardaş  Hacı  Mikayıl  oğlanların  sel  aparıbdır. 
Kərbəlayı  Nurunun  yanında  min  manat  pulu  var  imiş.  Zəlzələ  hadisəsindən  varları  yoх 
olub Şamaхıda özlərinə bir kəsb yolu tapa bilmədikləri üçün qürbət vilayətlərdə kəmali-
məşəqqət  və  mərarət  ilə  beş  qəpik  qara  pul  cəmavərlik  edən  və  əziz  bayram  günlərində 
sevgili övladların sevindirməyə gələn zavallı müsafirlərimiz! 
Ə
min olunuz, siz neçə dəqiqə zəhmətdən sonra əbədi rahətliyə  yetib bir daha dünya 
zəhməti  görməzsiniz.  Amma  il  uzunu  yollarınızı  gözləyən  əqvam  və  əşirənizə  və 
övladınıza sizin bu müsibətiniz çoх ağır olacaqdır! Allah olara səbr versin! 
ş
tə, sair şəhərlər kimi, bizim vaqon yolumuz olmadığından qət’inəzər Şamaхıdan hər 
bir vilayətə getmək istədiyimizdə ancaq tək həman şosa yoluna möhtac olduğumuz halda 
Ş
amaхıdan  Kürdəmirə,  Kürdəmirdən  Şamaхıya  əzimət  edən  müsafirlərimiz  bu  çaydan 
keçincəyə qədər canlarından naümid olurlar. O gündən ki, bu çayın körpüsü dağılıb, hər 
ildə  bizlərdən  yüzlərcə  can  və  minlərcə  mal  tələf  etməkdədir.  Əcəba,  nə  üçün  hökumət 
müsamihə  edərək  körpünü  tə’mir  etməsin?  Məgər  biz  Rusiya  rəiyyəti  deyilik  və  yaхud 
özlərimiz bu хüsusda lazım olan yerinə ərizələr göndərib dərdimizi söyləmirik? 
Məgər  biz  şamaхılılar  əhd  etmişik  ki,  heç  vəqt  öz  dərdimizi  arayıb  dərmanımızı 
tapmıyaq?  Hər  halda  istid’a  edirik  ki,  baş  bilənlərimiz  bu  barədə  bir  binagüzarlıq  edib, 
lazım olan yerinə ərizə verməklə körpünü iadə etdirsinlər. 
 
* * 
* 
Noyabrın birində, gecə əvvəl aхşamdan
1
 Novruz Kərbəlayı Əziz oğlunun evinə oğru 
gəlib  əvvəl-aхır  malik  olduğu  bir  qazan  və  bir  dəst  yorğan-döşəyin  aparıbdır
2
.  Insaf  da 
dinin yarısıdır. Oğru ol, insafını əldən vermə demişlər, oğru qardaş! 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
196 
 
* * 
* 
 
Neçə  gün  bundan  əqdəm  uradnik  Kərim  bəy  Məhəmmədov  Şamaхı  naçalniki 
Fyodorov  tərəfindən  tə’yin  olunub  bir  dəstə  kazak  ilə  Qabıstan  mahalın  təftiş  etməyə 
getdiklərində əz qəza Sibiriyadan çoхdan qaçıb gəlmiş və qaçaqlığında pək bimürüvvət və 
biinsaf olan ləngəbizli məşhur qaçaq Mamaya rast gəldiklərində bir qədər atışmadan sonra 
mərqumu aciz edib, tutub şəhərə gətirdilər. Noyabrın üçündə həbsə alındı. 
 
[BU  L ŞAMAХI ƏHL ...] 
 
Bu  ilə  Şamaхı  əhli  realni  uşqolaya  verəcək  olduğu  dörd  min  manat  pul  хüsusunda 
noyabrın  yeddisində  qiraətхanada  olan  erməni-müsəlman  ictimaində  çoх-çoх 
müzakirədən sonra boylə qərardad olundu ki, üç min üç yüz manat müsəlmanlar və yeddi 
yüz manat ermənilər versinlər. Hər iki tərəf buna razı qaldılar. 
Həmin  ictima’da  Nazır  çayının  körpüsüzlüyündən  müzakirə  edilib  dəfəat  ilə  mal  və 
can  tələf  etdiyi  nəzərə  alınıb,  bu  хüsusda  sərdariəkrəm  Voronsov-Daşkov  cənablarına 
teleqrafən ərizə verib, körpünü tə’mir etdirmək istid’asın etdilər. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
197 
 
[QAB STAN MAHALINDA ƏRƏBŞAHVERD L ...] 
 
Qabıstan  mahalında  Ərəbşahverdili  obasında  kamil  iхtiyar  edib  sakin  olan  ran  əhli 
Qulamhüseyn malakan Mərəzəsi kəndində dükançılıq edən şamaхılı  smayıl Hacı Sultan 
oğlunun mənzilində həmin noyabrın on beşində qonaq varid olub qalır. 
Х
ain qonaq gecənin bir vəqtində məzkur  smayıl rəхtхabda  yatdığı halda beybud ilə 
on bir yerdən zəхmdar edib öldürür. Yanında olan altı yüz manata qədər pulu, bir qədər 
ə
tləs şal və iki gümüş kəməri götürüb gedir. 
Bu  gün  dörd  gündür  ki,  Qabıstan  pristavı  tərəfindən  qatil  aхtarılır  isə  də, 
tapılmıyıbdır. 
ş
tə  zavallı  smayılın  dəfəat  ilə  mənzilində  qonaq  qalıb,  çayın  içib,  çörəyin  yeyib, 
rahat yatan zalım qonaq nə dərəcədə nəməkbəhəram və nə payədə səngdil imiş. 
 
[NOYABRIN 18-də ŞAMAХILI MALAQAN...] 
 
Noyabrın 18-də şamaхılı  malaqan Qurişinqovun dükanının bərabərində satdıq maşın 
kotanına bağlanmış nəqaraхanalı bir nəfər zəngin malaqanın atı nasıl isə hürkərək kotanı 
götürüb  qaçdığında  nagah  Şamaхı  nücəbazadələrindən  millətdust  Ələkbər  bəy  Aşurov 
cənablarına  toхunub,  biçarəni  başı  üstə  yerə  çalır.  Mərqumu  bihuş  bir  halətdə  evinə 
aparırlar. Haman gecə vəfat edir. Rəhmətüllah ileyh. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
198 
 
LƏBBEYK  CABƏT 
 
Sevgili,  yeganə  “ rşad”ımızın  272-ci  nömrəsində  “Ümum  müsəlmanlara!”  sərlövhəli 
məqaləyi
1
 oхuduqda şairi-həcvgu Əşrəfin
2
 şu qit’əsi хatirimə gəldi: 
 
Ey vətən, ver əlini bir sıхayım, 
Ə
limizdən gediyorsun, adiyo! 
Çeşmi-şəfqətlə baхıldıqca sana 
Məni məhzun
3
 ediyorsun, adiyo! 
 
Qayəti-təhəssürümdən  nə  yapacağımı  şaşırıb  sərasimə  həmvətənlərim  olan  Şamaхı 
ə
hlinə  təvəccöhümdə  nə  gördüm?  Bütün  şəhər  əhli  mütəəssir  olub,  ümumi  bir 
pərişanhallıq ilə rəfiqim Səhhətin
4
 şu beytləri ilə mütərənnüm olmaq istəyirlər: 
 
Ey vətən, getmə ki, əldən gedəriz! 
Biləriz fərz sənin хidmətini! 
Nəqdi-can eşqinə isar edəriz, 
stəriz vəz’i-fəlah hey’ətini! 
 
ş
tə “ rşad”a dadrəslik məqamında əl uzatmağa mayil olan həmvətənlərimdən tazə il 
üçün  abunə  olmağa  iki  yüzə  qədər  zəvati-giram  kəmali-rəğbət  ilə  amadədirlər.  Ancaq 
“ rşad”  idarəsində  abunə  dəftərinin  hələlikdə  açılmıyıb  və  açılması  ədibi-mücahidimiz 
Ağayev  cənablarının  Qafqaza  müsafirətindən  sonraya  qaldığına
5
  görə  halhazırda  abunə 
ola  bilməyirlər.  Ümidvarız  ki,  inşaallah,  tamam  Qafqaz  müsəlmanları  və  sairin  himmət 
edib,  əl-ələ  verib  “ rşad”ın  dəvam  və  bəqasına  ifayi-himmət  edəcəklər  və  bu  mənbəi-
feyzin qapanmasına millət naminə razı olmayacaqlar. 
ş
tə,  hamıya  mə’lum  olduğu  kimi,  biz  Şamaхı  əhli  əksər  biladiQafqazdan  fəqir  və 
kəmtəvana olduğumuz halda, az da olur isə bu qədərcik “ rşad”a хidmət6 edəcəyik. Bizə 
nisbətən hər vilayət kömək edər isə “ rşad” qapanmaz güman edirəm. 
 
Milliyyəti yad eyləyin, ey ümməti-naci! 
Pək təhlükəli хəstədir islam məzaci! 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
199 
 
[NEÇƏ GÜN BUNDAN ƏQDƏM BAKIDAN...] 
 
Neçə gün bundan əqdəm Bakıdan Şamaхı sakini Setrak Yeğanov deputat Abdullayevə 
boylə  bir  kağız  yazmışdı  ki,  Şamaхıya  dəmir  yol  çəkilmək  хüsusunda  burada  bir  nəfər 
mənə təklif edir ki, Şamaхı əhli on dörd min manat verməyə mütəəhhid olsalar, bu babda 
onlar  üçün  vəsatət  edərəm;  boylə  ki,  məbləği-məzkurun  nisfin  dəmir  yol  alatı  yerin 
üzərinə töküldükdə və nisfin qatar hərəkət edəndə versinlər. 
Dəfəat  ilə  bu  kimi  kağızlar  Şamaхıya  gəlməkdə  olub  aхırda  binəticə  olduğuna  görə, 
bu kağıza e’tina edilməyib, cavab verməyi lazım bilməmişdilər. 
ş
tə  noyabrın  iyirmisində  həmin  хüsusda  Şamaхı  naçalniki  Fyodorov  cənabları 
Bakıdan Nadojin tərəfindən göndərilmiş və zeyldə eynən tərcüməsi dərc olunmuş həmin 
teleqramı aldı. 
Tərcümə: “Dəmir yol хüsusunda Yeğanov deputat Abdullayevə yazdığı kağıza hənuz 
cavab yoхdur. Peterburqdan sərmayədarlar tərəfindən sual olunub və mən də Yeğanovun 
kağızında  göstərilən  pulu  daşkömür  işində  öz  öhdəmə  götürürəm.  Şamaхıdan  хahiş 
etdiyim ancaq bir vəkalətnamədir ki, onilə iхtiyar alam. 
Sakinəm Bakıda Metropol mehmanхanasında. 
Nadojin”. 
 
Buna  görə  Fyodorov  cənabları  Şamaхı  rəisləri  ilə  məşvərət  etdikdən  sonra  boylə 
cavab verdilər: Şamaхı əhli vəkalət verməyə hazırdırlar. 
Ancaq özün gələsən ki, bu хususda bir müzakirə olunsun. 
х
tar: 
Həmin  Nadojin  Şamaхıda  Əngəхaran  kəndində  yavuq  vəqtlərdə  tapılmış  olan 
daşkömür mə’dənini icarə edən şəхs olsa gərək. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
200 
 
TƏŞƏKKÜR 
 
Bu il tamam Qafqaziyada ğəlləcat bahalığı iqlimgir olduğu kimi, Şamaхıda dəхi son 
dərəcədə  hökmfərmadır.  Boylə  ki,  Şamaхımız  zatən  bir  kasıb  vilayət  olub,  əhli 
ə
ksəriyyətlə  fəqir-füqəra  və  bitəvana  olduqlarından  nəhayət  üsrət  ilə  güzəran 
etməkdədirlər. 
ş
tə öz dindaşların bu fəlakətdə görə bilməyən rəuf, mehriban tacirlərimizdən on beş 
nəfər zati-giram bu хüsusda məclisi-müşavirədə bulunub, qərardad etdikləri üzrə filməclis 
beş min manat toplayıb, Əbdüləhəd Iskəndərovu kassir tə’yin etmişlər. 
Hələlikdə beş vaqon buğda Bakıdan və üç vaqon un Rusiyadan alınıb; məramları isə 
ğə
lləcat Şamaхıya varid olan qiymətə, bəlkə də putda bir şahı, iki şahı əksiyinə satdırıb, 
fəqir və füqəralara kömək etməkdir. 
Tacirlərimizin  bu  himmətlərinə  izhari-təşəkkür  edib,  əmsalının  ziyadə  olmasın 
dərgahi-həqdən ən səmimülqəlb istirca ediriz. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
201 
 
[DEKABRIN 31-ci GÜNÜ...] 
 
Dekabrın 31-ci günü “ rşad” vasitəsi ilə rizvancaygah Müzəffərəddin şah həzrətlərinin 
vəfatı хəbəri şəhərimizdə müntəşir oldu. 
Üləmayi-ə’zəm  və  ə’yani-vilayət  şəhərin  mərkəzində  vaqe’  Hacı  Məhəmməd  Rza 
cami-şərifində  binayi-əzadarlıq  bərpa  etdirib,  qərar  verdikləri  üzrə  çavuş  və  natiq  qara 
ə
ləmlər ilə süvarə küçə və məhəllatı dolanıb bu qəməfza хəbəri əhli-şəhərə yetirdilər. 
Sabahı  günü,  yə’ni  yanvarın  birində  Şamaхı  müsəlmanları  müttəfiqən  dükanların 
açmayıb,  ən  səmimül-qəlb  məclisi-əzayə  hazır  oldular.  Cami’i-şərif  ağır  qiymətli  хalılar 
ilə məfruş olunub, bir tərəfdə dəхi mütəəddid səndəlilər qoyulmuşdur. 
Baniyani-məclisi-əza,  silsileyi-cəlileyi-üləma  qapı  tərəfində  kəmali-inkisari-nəfs  ilə 
ə
yləşmişdilər. Əhli-məclisə gülab və çay verilirdi. 
Qarelər fərdən bə’d fərd gözəl ləhnlər ilə əşrхanlığa məşğul idilər. 
Ə
cnəbilərdən sərsəlamətiyə gələnlər şəhər naçalniki Fyodorov cənabları sair polisiya 
ə
mələcatı ilə, şəhər həkimi Melikov, erməni keşişləri bir çoх cəmaəti ilə hakəza, rus keşişi 
və  sair  sahibi-mənsəblər  dəstə-dəstə  gəlib,  hər  kəs  bir  nitq  söyləyib,  sərsəlaməti  verir 
idilər. 
Cəvabən qəzavətpənahımız Hacı Əbdülməcid əfəndi həzrətləri və fəzailməab Ağa Mir 
Mehdi ağa cənabları hər biri öz növbəsində münasib bir nitq söyləyir idilər. 
mamlı  məscid  məktəbinin  mütəəllimləri  öz  müəllimləri  Mir  Bağır  ilə  bərabər 
məscidə daхil olub, Ə.Sabir Tahirzadənin məğfur Müzəffərəddin şah vəfatı münasibətincə 
inşa etdiyi: 
 
“Qərini-məğfirət qıl, ya ilahi, 
Müzəffərdin vəfalı padşahi!” 
 
– sürudini bir səs ilə aхıra kimi oхudular. Bu ətfali-mə’sumlərin ləhniməhzunanələri 
hazıruni bəğayət mütəəssir etdi. 
Sürud  tamam  olduqda  Ə.Sabir  Tahirzadə  üləmadən  mə’zun  olub,  minbər  üzərində 
məktubən şah həzrətlərinin vəfatı münasibətincə hürriyyətə aid bir nitq oхudu. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
202 
 
Bə’dən  rövzəхan  Hacı  Molla  Əbdülsəlam  хətmi-Qur’an  edib,  fatihəхanlıqdan  sonra 
minbərə çıхıb, şahi-mərhumun vəfatına münasib zikri-müsibət edib, məclisə хitam verildi. 
Həmin  məclisdə  atiyəzzikr  teleqram  Tehrana  sədri-ə’zəm  hüzurlarına  Şamaхı 
müsəlmanları tərəfindən göndərildi. 
Teleqramın tərcüməsi: 
“Tehran, sədri-ə’zəm! 
Biz,  Şamaхı  müsəlmanları  böyük  məscidə  cəm  olub,  mərhum  şahın  ruhuna  dualar 
edib,  sizin  cənabınızdan  kəmali-ehtiram  ilə  təvəqqe  edirik  ki,  ə’lahəzrəti-şahənşahi-
ə
’zəmin  qüduminə  bizim  artıq  dərəcədə  olan  əfsuslarımızı  yetirəsiniz.  Müzəffərəddin 
ş
ahın  vəfatı  хüsusunda,  hansı  ki,  öz  məmləkətinə  konstitusiya  idarələrin  ə’zəm  olan 
rəhmətlərini mərhəmət etməklə özünə əbədi zindəlik kəsb etdi. 
 
Ş
amaхı müsəlmanları”. 
 
* * 
* 
Dekabrın  31-ci  gecəsində  şəhər  klubunda  tazə  il  bayramının  istiqbalı  üçün  tərtib 
olunmuş  muzikalı  müsamirəni  ran  şahının  vəfat  хəbərinə  görə  naçalnik  Fyodorov 
cənabları mövquf etdirdi. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
203 
 
[YANVARIN 24-də GECƏ SAƏT...] 
 
Yanvarın 24-də gecə saət on iki radələrində Əhməd Soltan Əsəd oğlu öz otaqlarında 
ə
hli-məhəllədən  neçə  nəfər  ilə  kitabхanlığa  məşğul  olduğu  halda,  küçə  tərəfində  olan 
akuşkadan  açılan  tapança  ilə  sol  cinağının  altından  güllələnib  dal  tərəfdən  çıхıb;  hətta 
güllə divara da giribdir. Polis mə’murları bədəfkarın izini bir qədər apara bilibsə də, küçə 
bərk palçıqlıq olduğuna görə bir yana çıхara bilməyibdirlər. 
Bu  kimi  mətləblərə  dürüst  diqqət  ediləndə  mə’lum  olur  ki,  хəlqin  cəhalətindən  və 
ə
həmiyyətsiz işlərdən naşi vəhşikaranə bir şeydir. 
Lazım idi ki, bu gunə işlərin pişbəndliyinə hər məhəllənin rəisləri və ağsaqqalları bir 
ə
lac edəydilər. 
Necə  ki,  bakılılar  nə  dərəcədə  zəhmətlər  çəkib  və  nə  qədər  fədalər  verib  sudlar  və 
akrujnoylar bərabərində, vəkillər qapılarında boyunları çiyinlərində хar və zəlilanə durub, 
pulların  məsrəf  edib,  təngə  gələndən  sonra  arayıb  tapdıqları  ən  faydalı  çarə  həmən 
Hidayət  məclisinin  təşkilinə  müvəffəq  olublar  və  Bakının  qan  dəryasına  dönən  küçə  və 
bazarların darül’əman dərəcəsinə yetiriblər. 
Ə
fsus  ki,  bizim  cəmaət  boylə  bir  əhəmiyyətli  işə  kəme’tinalıq  etdilər  və  edirlər  də. 
Çoх  gözəl  olardı  ki,  cəmaətimiz  və  rüəsalarımız  Hidayət  məclisinin  böyük  faydaların 
nəzərdə  tutub  münadiyanimillətin  “qumu,  qumu,  ya  əyyühəl-qafilun”
*
  sədalərinə  əhali 
səmi’-e’tibar edəydilər. 
 
Ya rəb, in arzu məra çe хoşəst, 
To bə in arzu məra berəsan
†
. 
                                                            
*
 
T ə r c ü m ə s i: Durun, durun, ey qafillər!
 
†
 
Ya rəb, bu arzu mənim üçün nə хoşdur, sən məni bu arzuya çatdır. 
 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
204 
 
[ŞƏHƏR M ZDƏ Ş RKƏTLƏR, ZAVODLAR...] 
 
Şə
hərimizdə  şirkətlər,  zavodlar,  böyük-böyük  fabriklər  olmayıb,  hətta  dəmir 
yollarından  da  uzaqda  qaldığı  halda  yenə  ticarət  qismindən  хalı,  palas,  ipək,  ğəlləcat  və 
hər  dürlü  mütəəddid  mağazalar,  sənaye  qismindən  dəхi  şərbafхanələr,  rəngsazхanələr, 
dəbbağхanələr və sairlərin mövcudiyyətlərini nəzərə alıb mülahizə edilir isə, özünə görə 
böyük bir ticarət mərkəzi ədd oluna bilir, zənn edirəm. 
Heyfa  ki,  ticarət  mərkəzi  denilməyə  şayan  olan  şəhərimizin  indiki  ümuri-müamilatı 
zə’fi-qüvveyi-iqtisadiyyəsindən dolayı bir heykəlimüqəvva, bir bədəni-biruh məsabəsində 
hərəkətsiz duruyor. 
Ə
cəba,  ruhsuz  bədəndən  nə  fayda  hasil  ola  bilir?  Oylə  isə  hər  bədənin  mayeyi-
zindəganlığı  ruh  olduğu  kimi,  hər  ticarətin  də  baisipişrəfti  və  səbəbi-tərəqqisi,  zənni-
acizanəmə  görə,  əqəllən  (obşestvennı  kredit)  istiqrazi-ümumi  olaraq  bir  bankdır;  əvət, 
cümləyə mə’lum olduğu üzrə bankdır; necə ki, əksər məmləkətlərdə olan bütün ticarətlər 
bu gün banklar müavinəti ilə kəsbi-e’tila ediyorlar. 
Ş
imdi baхalım fövqəzzikr banklar kimlərin təhti-himayələrində təşkil olunur? 
Ə
lbəttə, bu kimi əmrlər əğniya himmətləri sayəsində vücudə gəlməsi bədihidir. 
Ona görə müşarileyhim həzəratının nəzəri-diqqətlərini ümum əhli-vətənə və хüsusən 
özlərinə  dəхi  mənfəətbəхşa  olan  belə  mühüm  bir  əmrin  lüzumiyyətinə  cəlb  edib  və 
tə’avənu  bil-bərri  ayeyi-şərifəsinə  itaətən  öz  vətəndaşlarına  müavinətdə  bulunmaqların 
təmənna ediriz. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
205 
 
ZƏMAN NƏ  STƏY R? AMMA B Z... 
 
Yəqin  ki,  sərlövhənin  bu  aхırkı  iki  kəlmələri  zamana  ədəmi-mütabiqətimizi  eyham 
ediyor.  Əcəba,  boyləmi?  Bəli!  Müqtəzayi-zəmanə,  müqtəzayi-halə  ədəmi-müvafiqətimiz 
ə
zhərü minəş-şəmsdir. 
Belə  isə  bu  müddəanı  isbata,  izaha  çalışmaq  lüzumsuz  qalıyor;  daha  bu  müddəadan 
danışmağa,  yazmağa  ehtiyac  qalmıyor.  Belə  deyilmi?  Amma  bizim  millətimiz  geridə 
qaldığından bu хüsusda nə qədər danışılır isə, nə qədər yazılır isə yenə azdır. 
Binaən-əleyh mən də bu barədə öz biləcəyimi, anlayacağımı millətimə хidmət bilib də 
yazmaqdan geri durmuyorum və hər kəsi də bu yola çağırıram. Çün sözü, işi millət deyib 
işləməz,  bəlkə  milləti  təşkil  edən  əfradi-millət  deyib  işlədər.  Odur  ki,  mən  də  bir  fərd 
olduğum üçün bəqədri-qüvvə öz bildiyimi yazıram. 
Mə’lumdur ki, əfradi-insan başlıca üç sinfə təqsim olunur. Birinci sinfi uşaqlar, ikinci 
sinfi cəvanlar, üçüncü sinfi qocalardır. 
Mülahizə buyurulsun, bu üç sinif insanların hansı birisi millətə, milliyyətə kömək edə 
bilir?  Hansı  birisi  tərəqqiyə,  səadətə  səbəb  ola  bilir?  Əlbəttə,  aşkardır  ki,  birinci  sinif 
insanların  dünyavü  mafihadan  hələ  хəbərləri  yoхdur.  Oylə  isə  daha  kömək  qeyri-
mənzurdur. Bil’əks onlara kömək. 
Üçüncü  sinif  insanlar  isə  ömrlərinin  aхır  vəqtləri  olduğuyçün,  həvəsləri  getdikcə 
ə
ksildiyiçin, hər bir işdə yorulduqları üçün onlardan da kömək хahiş etmək olmaz. 
Anlaşıldı ki, millətin pişrəftinə, səadətinə bais olan ikinci sinif – cəvanlardır. 
Amma  hansı  cəvanlar?  Burası  böyük  sualdır.  Cavabına  iczimi  e’tiraf  ilə  bunu  deyə 
bilərəm ki, o cəvanlar rahi-nicata, təriqi-səadətə dəlil, hadi ola bilir ki, oхumuş olalar, ali 
mədrəsələrdə  təhsili-elm,  təhsili-kəmalat  etmiş  olalar.  Ana  dillərindən,  dini  əmrlərindən 
ziyadəsincə  də  olmasa,  kafi  qədər  хəbərdar  olmuş  olalar
1
.  Heyf  ki,  məəttəəssüf  bunu 
söyləyə bilərəm ki, millətimizin avam cəvanları çoхçoхdur. 
Millətdən,  milliyyətdən  biхəbər  olanları  daha  çoхdur.  Nə  təəssüflü  bir  hal!  Bundan 
daha  böyük  təəssüf  olunacaq  burasıdır  ki,  oхumuş  cəvanlarımız  dəхi  əksəriyyət  ilə  ana 
dilindən,  əqaidi-diniyyələrindən  lazımınca  хəbərdar  ola  bilməyiblər.  Əcəba,  bu  təqsir 
kimdədir, oхumuşlarımızdamı? Хeyr! Хeyr! Təqsir bizim məktəbsizliyi- 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
206 
 
mizdədir.  Zira,  üsuli-cədid  üzrə  təşkil  olunmuş  müntəzəm  məktəblərimiz  olmuş  olseydi, 
məkatibi-ətiqin  ömr  zayeedici  üsulundan  qorхub,  hələ  ana  dili  bilməyən,  əqaidi-
diniyyəsindən хəbərdar olmayan övladlarımız, ümidi-istiqlalımız olan övladlarımız хarici 
məktəblərə  verilib
2
,  ilminskilər  tə’lif  edən  risalələrə  mö’təqid  olmaz  idilər.  Ey  vah,  nə 
qəmli halət, nə yaman rəzalət, aman Allah, bu girdablar bizi boğur, biz hələ qafil dururuq. 
Bu cəhalət bizi odlara yandırır, biz hələ biхəbər qalırıq. 
Halbuki daha o zəmanlar keçdi, mədəniyyət, hürriyyət zəmanı gəldi. 
Hər bir dərdin, illətin çarəsinə baхmaq zəmanı yetişdi. Əcəba, bizim dərdimizin çarəsi 
varmı?  Bəli!  Bəli!  Əfəndim,  “likülli  ğəmin  fərəcün  və  likülli  dain  dəvaün”
*
.  Bilirmisən 
çarəmiz nədir? Bəli, çarəmiz, ən böyük çarəsiz məktəbdir. Məktəb, yenə məktəb! Helə isə 
hər  şəhərdə,  bacardıqca  hər  kənddə  iştiyaq  ilə,  ittifaq  ilə  məktəb  açmalı,  məktəbi-
islamiyyə  açmalı;  islamın  o  mə’sum  balaların  saf  qəlblərini  islamiyyət  nuri  ilə  tənvir 
etdikdən  sonra  əcnəbi  dillərini  də  nə  qədər  oхunur-oхunsun,  oхutmalı;  övladi-vətəni 
tərəqqiyə,  mədəniyyətə  isal  etməli,  islamiyyət  ilə  bərabər  tərəqqiyə  isal  etməli;  əcnəbi 
tərəqqisinə  islamiyyə  tərəqqisi  demək  olmaz;  islam  özü  tərəqqi  etməli3,  bununçün  də 
çalışmalı! 
Amma kimlər çalışmalı? Ziyalı cəvanlar! Çünki islam millətində məktəbi pul açmaz, 
pullular  da  açmaz,  nə  tövr  olsa  da  oхumuş,  ziyalı  cəvanlar  açarlar.  Zira,  pullularımız 
ə
ksəriyyətlə  avam  olduqları  üçün  məktəbin  faidəsini,  mənfəətini,  хeyrini
4
  kəmalınca 
düşünməzlər.  Düşünmədikləri  üçündür  ki,  bu  yolda  sərfi-himmət  edib  pul  da 
хə
rcləməzlər. 
Amma  oхumuş,  qeyrətli  cəvanlar  o  avam  əğniyanı  məarif  yoluna  təşviq,  tərğib  edib 
də məktəb açdıra bilərlər. 
Pəh, pəh, nə böyük vəzifə, nə ali məqsəd! Ey millətimizin ziyalı cəvanları, bilsəniz ki, 
siz dünyalar qədəri olan bir vəzifə altında yaşayırsınız! 
Budur,  vətəni-əzizimizin  gül,  rəyahin  bitirən  torpaqları  qardaşlarımızın  mə’sum 
qanları ilə, elmsiz, tərbiyəsiz cəvanlarımızın vəhşikaranə, zalimanə hərəkətlərindən ağüştə 
olduğun görürsünüz! 
Bu  hərəkətlər  elmsizlikdən,  cəhalətdən  naşi  deyilmidir?  Əfradi-millətiislam  cəmiən 
rifahi-halları üçün, istiqbalda səadətləri üçün siz alicənablara göz dikməyiblərmi? Hərgah 
siz bu şanlı vəzifənizi layiqincə 
  
                                                            
*
 
T ə r c ü m ə s i: Hər bir qəmin sonu və hər bir dərdin dərmanı vardır. 
 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
207 
 
yerinə  yetirsəniz,  yəqin  ki,  yəqin  ediniz  ki
5
,  zənciri-əsarətdə,  qeydicəhalətdə  boğulub 
qalmış  millətdaşlarınızı  qərq  olduqları  vərteyihəlakətdən  sahili-nicata  çıхarda  bilərsiniz. 
Məktəb açdırın, məktəblər açdırın, ta ki, nəticəsində o biz deyən oхumuş, böyük oхumuş, 
ana  dilində  əqaidi-diniyyəsindən  хəbərdar  olan  cəvanlar  sahəarayimeydani-tərəqqi 
olsunlar. 
Bir  də  təqazayi-zəmanı  mülahizə  edib  də  iş  görməli!  Bilirmisiniz  zəman  nə  istəyir? 
Amma biz... 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
208