MiNGƏÇEVİr turizm kolleci Tələbə: Məmmədova Gülnar Fakültə: Turizm və onun təşkili Fənn: Sahibkarlıq fəaliyyəti

Sərbəst iş № 4. Müəssisə və təşkilatların mənfəətindən və əmlakından vergilər

İqtisadi konstitusiya adlandırılan Vergi məcəlləsi Azərbaycan Respublikasında vergi sisteminin, vergiqoymanın ümumi əsaslarını, verginin müəyyən edilməsi, ödənilməsi və yığılması qaydalarını, vergi ödəyicilərinin və dövlət vergi orqanlarının, habelə digər münasibətlərinin digər iştirakçılarının vergi qoyma məsələləri ilə bağlı hüquq və vəzifələrini, vergi nəzarətinin forma və metodlarını, vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyəti, dövlət vergi xidməti orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin hərəkətlərindəki çatışmamazlıqlar üçün şikayət edilməsi qaydalarını müəyyən edir.

Hazırda Azərbaycan Respublikasının vergi sistemində aşağıdakı vergilər mövcuddur: hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi, fiziki şəxslərin gəlir vergisi, əlavə dəyər vergisi (ƏDV), aksizlər, əmlak vergisi, torpaq vergisi, yol vergisi, mədən vergisi, sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi.

Azərbaycan Respublikasının mərkəzləşmiş xalis gəlirinin formalaşmasında müəssisə və təşkilatların mənfəətindən ödənilən vergi həll edici rol oynayır. Mənfəətdən vergi təsnifata görə birbaşa vergilərə aid edilib, proporsional vergiqoyma sisteminə daxildir. Azərbaycan Respublikasında rezident, qeyri-rezident müəssisələr mənfəət vergisinin ödəyiciləridir.

Qanunvericiliyə əsasən müəssisələrin mənfəətindən 10-25 faiz dərəcə ilə vergi tutulur.

Mənfəət vergisi dolayı vergilərdən sonra ən böyük xüsusi çəkiyə malik olan vergidir. Bu məbləğ büdcə gəlirləri içərisində mənfəət vergisinin xüsusi çəkisi isə 15,0 faiz təşkil etmişdir. Mənfəətdən vergi birbaşa vergi kimi əsas funksional təyinatını: məhsul iş və xidmətlər) istehsalı sferasında investisiya proseslərinin satışını təşkil etməlidir. Mahiyyətinə görə mənfəət vergisinin fiskal funksiyası iqtisadi funksiyasına görə törəmə hesab edilir. Lakin praktikada bütün vergilər kimi bu vergidə daha çox fiskal xarakter daşıyır.

Mənfəət vergisinin fiksal və iqtisadi funksiyalar ilə yanaşı tənzimləyici funksiyası da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Vergi qoyma obyekti təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi subyektlərin dəyər ifadəsində son maliyyə nəticələridir. Qanunvericiliyə uyğun olaraq, vergitutma obyekti kimi müəyyən edilən mənfəət vergi ödəyicisinin gəlirləri ilə bu gəlirlərdən çıxarılan xərc arasındakı fərq kimi müəyyənləşdirilir.

Qüvvədə olan məcəlləyə görə, müəssisələrin balans mənfəətindən vergi tutulur. Burada bəzi xüsusiyyətlərə toxunmaq yerinə düşərdi. Bildiyimiz kimi, mühasibat uçotunda ümumi mənfəət termini müəyyən edilmədiyinə görə vergitutma obyekti kimi balans mənfəəti əsas götürülür. Müəssisənin balans mənfəətinin formalaşması isə çox mürəkkəb proses olub, qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir. Balans mənfəətinin formalaşması zamanı satışdan kənar əməliyyatlar üzrə gəlirlər və xərclərin müəyyən edilməsi müəyyən dərəcədə mübahisə doğurur. Bəzi iqtisadçılar müəssisəyə əvəzsiz qaydada daxil olan mal, material qiymətlərini satışdan kənar əməliyyatlardan əldə edilən gəlirlərə aid edirlər ki, bu da fiskal məqsədlər üçün vergi ödəyicilərinin vergi yüklərini artırır. Həmçinin başqa müəssisələrdə iştiraka görə əldə edilən gəlirlər balans mənfəətinə daxil edilir. Belə gəlir yaranma mənbəyində 10% dərəcəsi ilə vergiyə cəlb edilir. Vergi məcəlləsində belə gəlirlərdən ikinci dəfə vergi tutulmasına icazə verilmir. Buna görə də vergi məcəlləsində vergitutma obyekti ilə vergitutma bazasının dəqiqləşdirilməsi daha düzgün olardı.

Balans mənfəətinin yaranmasına istehsal və tədavül xərclərinin silinmə qaydası da birbaşa təsir göstərir. Vergi məcəlləsində hüquqi şəxslərin gəlirlərindən çıxılan xərclər və gəlirdən çıxılmayan xərclərin siyahısı verilmişdir. Göstərmək lazımdır ki, məcəllədə silinməsi qaydası ilə qüvvədə olan təlimatlar arasında bəzi uyğunsuzluqlar mövcuddur. Bu həm amortizasiya ayırmalarının hesablanılması, həm də təmirlə bağlı xərclərin gəlirdən çıxarılması ilə əlaqədardır.