Mİr cəlal seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

 
 
DOSTUMUN QONAQLIĞI 
 
TƏSADÜF 
 
Kənddə, tanışlarımdan birinin evində Mirzə Qulamla tanış oldum. O, 
şəhərdən gəlmişdi. Deməyinə görə, istəkli dostunun ailəsilə bir yaylaq 
yerinə getmək istəyirdi. Onu vəkil eləmişdi ki: "Get, yer seç, ev tut, mənə 
xəbər ver!" 
Nədənsə Mirzə Qulam mənə çox hörmət eləyirdi.  İlk tanışlığımız olsa 
da, uzun illərin dostu, yaxın qohum kimi danışırdı. Mən onun hər sözünə 
"bəli" deyirdim, lakin söhbətimizi uzatmaq istəmirdim. O, yəqin bunu hiss 
etmişdi. Səsini dəyişdi, mənə yaxınlaşıb, yavaşcadan dedi: 
- Qardaşoğluma başağrısı vermirəm ki? 
- Yox, - dedim, - xoşdur, söhbətinizə qulaq asıram. 
Mənim bu sözüm ona cəsarət verdi; özünə xam məclis tapmış 
hoqqabazlar kimi sevinə-sevinə danışdı, böyük bir müqəddimə ilə başladı: 
- Sizləri görəndə, sizin kimi irəli gedən cavanları görəndə elə bilırəm öz 
oğlumu, öz kiçik qardaşımı görürəm. Qardaşoğlunun canına and olsun, 
sənin canına yalandan and içmərəm, məni qəbrə öz əlinlə qoyasan, əgər 
yalan deyirəmsə, sənin kimi müəllimləri görəndə ürəyım dağlar boyda 
böyüyür. Çünki görürəm siz qultura barəsində, maa 

46 
 
rif barəsində, elm-ürfan barəsində doğrudan da mərhaba çalışırsınız. Halal 
olsun Sovət hökumətinin sizə verdiyi çörək! Halal olsun sizə  çəkilən 
zəhmət! 
Mirzə Qulam danışırdı. Ev yiyəsi bizi bostana, yemiş-qarpız yeməyə 
çağırdı. 
Mən ev yiyəsinin  əkdiyi, becərib yetirdiyi dirriyə tamaşa edirdim. 
Gömgöy kəvər, nanə, reyhan ləklərini, uzun yemiş tağlarını, tağlardakı 
yemişləri gördükcə baxmağım gəlirdi. Mənim fikrim zəhmət sevən, səliqə 
sevən təsərrüfatçı  kəndlilərdə idi. Mirzə Qulam isə danışırdı. O, elmin 
xeyirli  şey olduğundan, oxumağın lüzumundan, özünün qocalmağına 
baxmayaraq dərsə artan həvəsindən, çoxdan mənim kimi bir dost 
axtarmağından deyirdi. Ev yiyəsi, görünür, onun xasiyyətini bilirdi, 
səsləndi: 
- Mirzə, qonağı yorma! Sənin çənənə hər adam dözə bilməz axı! 
Mirzə ev yiyəsinin sözünü zarafat sayıb güldü. 
- Ələkbər, - dedi, - sənin bu qonağın lap mənim ürəyimə yatan oğlanmış. 
A sağ olmuş, bizi nə üçün indiyəcən tanış eləməmisən? 
Söhbətimiz elə tutur ki, gəl gör! 
Ev yiyəsinin başqa qonaqları da vardı. Hamı evin qabağında qoyulan və 
üstünə xalça salınan taxda əyləşdi, yemişi kəsib dilimlədilər. 
Qonaqlar yemiş yeyirdi. Mirzə Qulam danışırdı. Ancaq indi onun 
sözünə qulaq asan azdı. Ona görə də danışanda mənim üzümə baxırdı. Mən 
başımı aşağı salırdım. 
Mən tələsirdim. Qalxıb gedəndə, Mirzə Qulam ev yiyəsi ilə bərabər bir 
qırx-əlli addım məni poçt yoluna qədər ötürdü. Addımbaşı elmdən, 
mərifətdən, səxavətdən, sədaqətdən dəm vururdu. Əlimi sıxıb ayrılanda, 
söhbətinin yarımçıq qaldığına heyifsiləndi, çox xahiş etdi ki, şəhərə 
gedəndə mütləq onu axtarıb tapım. Adresini də dedi. Xahiş elədi ki, 
dəftərimin qulağına yazım. 
- Yadımda qalar, - dedim, - arxayın olun. 
Ayrılandan sonra daha mən Mirzə Qulamı görmürdüm və tamamilə 
unutmuşdum. 1930-cu ilin yayında təzəcə tətilə çıxmışdım. Yay maaşını da 
almışdım. Cibim dolu, kefim saz idi. Gürcüstan kurortlarından birinə 
istirahətə getməyə hazırlaşırdım.  Şəhərə  gəlmişdim. Balaca, səliqəli, sulu, 
ağaclı, bağlı-bağçalı rayon şəhəri yay vaxtı yaxşı olur. Dost-aşna hər 
tərəfdən məzuniyyət alıb gəlir. Yar-yoldaşla 
  

47 
 
görüşüb  əhvallaşırsan,  şəhər bağının sərin, musiqili, şənlik axşamlarında 
gəzirsən... 
Acmışdım, yeməkxanaya nahar etməyə gedirdim. Fikrimdə tutmuşdum 
ki, gedib naharımı yeyərəm, qayıdıb mehmanxanada bir saat istirahət 
edərəm, axşam geyinib-kecinib, yoldaşlarımla vədələşdiyim yerə - kluba 
gederəm. 
Bir ortaboylu, qarapaltar adamın qarşımda durduğunu hiss etdim: o, 
dümdüz dayanmışdı, bığlarının altından yüngülcə  qımışırdı,  əlini də  mənə 
tərəf uzatmışdı. 
- Xoş gördük, ay etibarsız qırışmal! - deyə dilləndi. 
Mən ilk baxışımda onu tammadım. O, əlimi sıxdı, bir əli ilə  də 
çiynimdən tutub silkələdi və qayımdan dedi: 
- Hələ elə olar... Daha Mirzə Qulam dayını tanımazsan. Böyüklüyün 
xasiyyəti belədir, səndə günah yoxdur. 
Adını çəkəndə, üç il bundan əvvəl kənddəki görüşümüz, Mirzə Qulamla 
söhbətimiz yadıma düşdü. İstər-istəməz əhvalını soruşdum: 
- Necəsiniz, kefiniz, damağınız? 
Mirzə Qulam cavab vərmək əvəzinə soruşdu: 
- Bəs harda düşmüşsən? 
- Bu yaxında, mehmanxanada. 
Bunu deyəndə Mirzə geri çəkildi, mənə bir tünd baxdı: 
- Necə yəni mehmanxanada? 
- Necəsiz-zadsız. Yerim də rahatdır. Mirzə bərkdən dedi: 
- Bəyəm mən ölmüşəm? Bəyəm mənim evim-eşiyim yoxdur ki, gəlib 
ayrı yerdə qalasan? 
- Təfavütü nədir, - dedim, - ay Mirzə, bir-iki gün qalacağam. Nə eybi 
var? 
- Çox eybi var. Adam olana, mən öz payımı deyirəm, çox eyibdir. 
Təvəqqe eləyirəm bunu mənə dedin, daha bir kəsə deməyəsən. Mən də 
özümə görə bir adamam axı! Mənim də dostum var, düşmənim var. Sabah 
şəhərdə biri desə ki: "Mirzə Qulamın dostu filankəs gəlib qəstində 
gecələyir", onda daha mən gərək el içinə  çıxmayım. Eyibdir. Boynuna al 
qardaşoğlu, çox eyib iş görmüşsən. Gedək, gedək evə! 
Mirzə Qulam qolumdan tutub məni evə sarı  çəkəndə, dayandım. 
Fikirləşdim ki, qonaqpərəstlik buralarda çox olsa da, hər evə getmək 

48 
 
yaxşı deyil. Fəlkə kasıb adamdır, niyə  xərcə salım. Nə lazımdır. Bəhanə 
gətirib, ayrılmaq istədim. Mirzə Qulam daha da möhkəm yapışdı: 
- Bu da kənd deyil ki, söhbətimizi yarımçıq qoyasan. Bu can ölsün ki, 
səni əldən buraxdı yoxdur! 
O, qolumdan çəkdi; gedəsi oldum. Özüm də bərk acmışdım. 
- Gəl, - dedim, - Mirzə, aşxanada nahar eləyək, söhbətə evə gedək. 
Mirzə yenə üzümə  tərs-tərs baxdı. Bir müddət dinmədi. Sonra başını 
aşağı salıb dedi: 
- Elə zarafatları bir yana qoy ki, aramız dəyər. Xarabamızda sənin 
qarnını doydurmaq üçün bir tikə çörək tapılar. 
Mən onun acıqlandığını görüb, bir söz demədim. Yanına düşüb getdim. 
"Qoy, - dedim, - qəlbi sınmasın". 
Mirzə Qulam məni bir qəssab dükanının qabağına apardı. Bığı  xınalı, 
dəvərəgöz bir qəssab kötüyün üstündə ət doğrayırdı. Mirzə Qulam məni ona 
göstərib dedi: 
- Məmmədhəsən, bizim bu oğlana bir üç-dörd kilo... - Bunu deyib Mirzə 
Qulam mənə tərəf döndü. - Nə deyirsən, qardaşoğlu, dörd kilo azlıq eləməz 
ki? 
- Yox, - dedim, - bəs elər. 
Mirzə yenə üzünü qəssaba tutdu və barmağı ilə mənə işarə elədi: 
- Bizim bu oğlana bir dörd kilo kabablıq erkək əti ver. Məmmədhəsən, 
xatır üçün əməlli-başlı elə, yağlı tikəsi çox olsun, çünki bizim bu qardaşoğlu 
şəhərimizdə qonaqdır... 
Qəssab kənardan asılan ətləri bir-bir göstərib, məndən soruşdu: 
- Bu necədir, burasmı bəyənirsinizsə, kəsim?.. 
Mən razılıq verdim. Qəssab  əti çəkib ikiəlli tərəzidən götürdü, mənə 
tərəf gəldi. Mirzə məndən soruşdu: 
- Qabdan-zaddan nə təhər eliyək? 
Mən əlimdə bükülmüş qəzeti verdim. O, əti qəzetə bükməkdə idi, qəssab 
mənim üzümə baxırdı. Baxdı, baxdı və dedi: 
- On bir, on bir, elər iyirmi iki, o da iyirmi iki, cəmisi qırx dörd manat. 
Düz qırx dörd manat! 
Mən tez əlimi cibimə atıb, ətin pulunu verdim. Mirzə Qulam əti götürdü. 
Çıxdıq. Lavaşçı dükanına çatanda Mirzə Qulam gülümsəyərək dedi: 
- Kababla bürüştə lavaşın ayrı ləzzəti olur! 
  

49 
 
- Bəli, - dedim, - ləzzətli olar! 
Mən cavabımı qurtarmamış Mirzə Qulam lavaşçıya dedi: 
- Bizim bu oğlana bir beş kilo ağ lavaş ver. Bürüştə olsun... Mirzə 
məndən soruşdu: 
- Beş kilo azlıq eləməz ki? 
- Bəsimizdir, - dedim, - neçə adamıq ki! 
Söz arası "neçə adamıq", - deyə soruşmaqda mənim məqsədim vardı: 
bilmək istəyirdim görüm Mirzənin daha neçə nəfər qonağı var? Mirzə buna 
cavab vermədi. Lavaşı  çəkdirib, qoltuğuma vurdu. Mən pulunu verdim, 
qayıtdıq. 
Bazarın başından ötəndə Mirzə içki dükanına girdi. Stolun dalında bir 
cavan oğlan dururdu. Mirzə onunla ermənicə danışdı. Sonra məni göstərib 
dedi: 
- Bizim bu oğlana bir beş-altı butulka araq, çaxır ver. Lap əlasından ver, 
özü də cür ver. Məclisi rəngarəng eləyən olsun... 
Cavan oğlan göstərdikcə, Mirzə seçdi. Şüşələri də lavaşın üstündən 
qoltuğuma yığdı. Mən içkinin də pulunu verdim. Çıxdıq. Mirzə Qulam 
geriyə döndü, qolumdan çəkdi: 
- Yadımızdan çıxıb, - dedi, - burada bir yaxşı qənnadı dükanı var, ətirli 
konfetlərdən keçmək insafdan deyil! 
Mən konfet xoşlamadığımı dedim. Mirzə başa saldı ki: "Konfeti yalxı 
yeməzlər, ancaq uşaqlar elə yeyər. Amma məclisdə içki ilə, kef-damaqla 
ayrı ləzzəti var! Xanımlar konfetsiz adama kəlmə verib, kəlmə almazlar!..." 
Anladım ki, Mirzənin nahar üçün, deyəsən, böyük məclisi olacaqdır. 
Tədarükünə mane olmaq yaxşı deyil. Konfetin də pulunu verib çıxanda, 
cibimə  fıkir verdim. Pulum azalmışdı. Axşam yeməyinə  və 
mehmanxanaçıya bir gecəlik mənzil pulu verməyə ancaq çatardı. Bir də 
fıkirləşdim ki, Mirzə Qulam qanacaqlı adama oxşayır; nə bilirsən: bəlkə 
mən xərclədiyim pulların hesabını saxlayır. Bəlkə evə çatan kımı ovcuma 
sayacaq! Bəlkə kişi hazırlıqsız bazara çıxıbmış, məni gördü, qonaqlıq 
fıkrinə düşdü. Puldan ötrü bir də evə getməmək üçün mənim xərcləməyimə 
razı oldu, evdə qaytaracaqdır. Bu fıkirlərlə  məşğul idim. Mirzənin səsi 
gəldi: 
- Fayton, fayton, bəri sür! 
Uzunətək, gödərək faytonçu lap yanımıza, səkinin qırağına sürdü. Mirzə 
məni göstərib dedi: 
  

50 
 
- Bizim bu oğlanın xatırına elə sürərsən ki, tozun da görünməsin! 
Biz faytona oturduq. Mirzə çaparaq gedən faytonun sürətindən 
nəşələnərək deyirdi: 
- Andır evimiz bir balaca şəhərdən qıraqdır, həmişə faytonla gedirəm. 
Tanış faytonçumuz var, ancaq bu gün xəstədir. Bir damaqlı oğlandır. 
Evə çatanda Mirzə Qulam şeyləri qoltuğuna vurub, tez faytondan düşdü, 
həyətə girdi. Mən faytonçuya bir beşlik verdim. Razı olmadı, "azdır", - dedi. 
Bir üçlük də verdim, sağ ol da demədi, sürüb getdi. Fayton gedən kimi 
Mirzə alçaq və nazik torpaq divarlı  həyətin köhnə, işdən düşmüş qapısını 
açıb, içəridən çağırdı: 
- Buyur, gəl! 
Mən içəri girdim. Balaca su arxının yanlarında  əkilmiş  qızılgül,  ərik, 
armud ağaclarınm arasından keçdik, Mirzə Qulamın evinə girdik. Saat beş, 
ya altının yarısı olardı. Yorulmuşdum. Aclıq məni dildən salmışdı. Tez stul 
çəkib oturdum. Mirzə şeyləri o birisi otağa apardı; təxminən bir on dəqiqə 
heç bir səs-səda eşitmədim. Darıxdığımdan, acımdan yenə saata baxdım. 
Yoldaşlarımla axşam görüşünə  vədə verdiyim vaxt keçmişdi. Yəqin onlar 
beş-on dəqiqə  məni gözləyəcək, pərt olacaq, dalımca deyinəcək, çıxıb 
gedəcəkdilər. Nə isə, bu Mirzənin, mənim bu təzə dostumun naharı çox 
uzun çəkdi. 
Mən başıaşağı, əlimdəki saatın əqrəbinə baxır, vaxtımı keçirirdim. Mirzə 
Qulam tələsik içəri girdi: 
- Ay filankəs, - dedi, - oradan cibindən bir on beş manat da mənə ver, 
vacib iş var, bu saat gəlirəm. 
Mən lap məəttəl qaldım. Bu pulsuz vaxtımda, Mirzənin kisəmə daş 
atmağına müəyyən məna verə bilmədim. Fikirləşməyə vaxt yox idi. Mirzə 
başımın üstünü kəsmişdi, tələsdirirdi: 
- Bircə, mən ölüm, tez ol ki, vacib iş var, bu saat gəlirəm! 
O bu sözləri elə qəti, elə ərklə, elə etibarla deyirdi ki, hər kəs olsa cibini 
boşaldıb, var-yoxunu verərdi. Mən onun dəm-dəsgah düzəltdiyini, nə təhər 
olmuşsa pulunun çatışmadığını  zənn etdim, əsirgəyə bilmədim. Cibimdə 
qalan son iyirmiliyi çıxardıb verdim. Mirzə, iyirmilik olduğuna daha çox 
heyifsiləndiyimi duyduğu üçün dedi: 
- Eybi yoxdur, beş manatını qaytarar. Tez ol görüm! 
Pulu  əlimdən qapıb, küçə qapısına tərəf qaçdı. Mən aclıqdan, 
əsəbilikdən, taqətsizlikdən otura bilmədim, qəbahət sayılsa da, yük yerindən 
balınc alıb, palazın üstünə atdım və uzanıb dirsəkləndim. 
  

51 
 
Mirzədən səs çıxmadı. Saat yeddiyə  işləyirdi, lap içim üzülmüşdü. Bu 
saat kabab, qovurma, ya da bozbaş iyinin məni vuracağını, o biri otaqdan 
samovar cızıltısının başlanacağını, Mirzənin başqa qonaqlarını bir-bir gəlib 
çıxacağını, ev sahibinin məndən üzr istəyəcəyini, geniş və iştahalı bir süfrə 
açacağını güman edirdim. Gözüm qapıda, qulağım səsdə idi... Nədənsə 
həyətdə bir ölüm sükutu hökm sürürdü. Mən təəccüb elədim: "Deyəsən 
Mirzənin xörəyi başqa yerdə hazırlanır, deyəsən heç bu həyətdə adam 
yoxdur; bəlkə qonaqlar başqa həyətə, başqa otağa yığılmışlar; bəlkə 
Mirzənin başı bərk qarışmışdır, mən yaddan çıxmışam..." 
Pəncərədən boylanıb həyətə baxanda, arxın bulanıq suyundan, divar 
dibində  eşələnən toyuqdan, əncir ağacının altında yatan ağ pişikdən başqa 
bir  şey görmədim. Yan otağın qapısında da kimsə yox idi. O, otaqla mən 
olan otağın arasında iki taylı qapı vardı. Qapıya yanaşıb, qorxa-qorxa açar 
yerindən baxdım. Diqqətlə baxdım, qapı  ağzında çömbəlib oturan, corab 
toxuyan bir qadın gördüm. Daha başqa adam yox idi. "Görəsən bu kimdir? 
Mirzənin arvadıdırsa, bəs nə üçün belə arxayındır? Qonşudursa, nə üçün 
Mirzə şeyləri o evə apardı? Qulluqçudursa, gərək bu saat əldə-amanda ola, 
hazırlıq görə..." 
Mən donub qalmışdım. Dedim, bəlkə o mənim burada olduğumu bilmir. 
Qoy bir səs salım, görüm nə olur. Əvvəl yavaş, sonradan bərk öskürdüm. 
Qulaq asdım, görüm qadın nə deyəcək. Bir səs gəlmədi. Açar yerindən 
baxdım, qadın öz işində idi, ip corab toxuyurdu. Deyəsən, o qadın, ağac 
altında yatan pişik, sarı toyuq, evi bürüyən sükut, həyətdə hiss olunan 
arxayınlıq - hər şey, hər şey tox idi, yuxulayıb rahatlanırdı. Mən isə bütün 
əsəbiliyimlə, hirsimlə, aclığımla, qaranlıq bir sərgüzəştə düşmüş kimi, 
çaşıb-qalmışdım. Nə dinə bilirdim, nə otura bilirdim, nə  də dura bilirdim. 
Belə yerdə səbrə, utancaqlığa, xatir-hörmətə lənət oxudum, eyvana çıxdım, 
qadından soruşdum: 
- Bacı, Mirzə hara getdi? 
Qadın özünü yığışdırdı, örpəyini çəkib, başını  aşağı saldı, nazik səslə 
cavab verdi: 
- Bir söz deməyib, nə bilim! 
- Siz onun əyalı deyilsiniz? 
- Onun başı batsın, evdəkilərə sözmü deyər? Kim bilsin harda indi başı 
qumara, çaxıra qızışıb!.. 
- Bəs gec gələr? 
  

52 
 
- Nə deyim, ay qardaş, başı  qızışsa, getdi gecə yarısına. Nə  işiniz var 
idi? 
Mən qadının bu qəribə sualına cavab tapa bilmədim. 
- Heç, - dedim, - ürəyim onu çox istəyir. 
Qadın dinmədi. Mən kor-peşman qalxıb, evdən çıxdım; uzaq, tozlu, 
qaranlıq yolları ac qarına yüyürə-yüyürə, güc-bəla ilə özümü 
mehmanxanaya saldım. 
Odur-budur Mirzə Qulam gözümə görünmür. Görünmür ki, soruşam: 
- Dostum, iyirmilikdən qalan beş manatı neylədin? 
1936 
 
 
MÜALİCƏ 
 
Sənə kimdən deyim, özümdən. Günlərin bir günündə, qardaş, Bakıda 
özümə bəzəkli bir otaq düzəltdim. 
Vaqona oturub getdim kəndə. Neçə il idi anamı qoyub gəlmişdim. Orada 
baxanı yox idi. Həmişə şikayətlənirdi ki, saymırsan. Onun haqlı şikayəti bir 
yana dursun, özümün arzum var idi. Cavanlıqdır, həmişə ürəyimdən keçirdi: 
gətirim, anam Bakıda, yanımda olsun, Sovet hökumətinin sayəsində bu 
mərtəbələrə çatan oğlunun bir xeyrini, bəhərini görsün; o hisli ocaq-
bucaqdan qurtulsun, ömrünün bu çağında dincəlsin; evdəcə  əyləşib mənə 
sağlıq istəsin. 
Anam da çox sevindi. Ev-eşiyini yığışdırdı, yar-yoldaşı ilə vidalaşdı. 
Qonşumuz Bəsti qarı, Həmzət xala, Gülbadam qarı ilə dönə-dönə öpüşdülər. 
Halallaşdılar. 
- Qonşuluqdur, - dedi, - arada söz-sovumuz olub, Allah şeytana min 
lənət eləsin. Keç, ay bacı, halallıq ver, işdir, qəzadır, bəlkə də qayıtmadım. 
Gülbadam qarı  ağzı dualı arvad idi. Dişsiz ağzında xamır kimi 
yastılanan, saqqız kimi səslənən sözləri ilə bizi yola saldı. Qərəz, nə başını 
ağrıdım, kənddən çıxdıq. Anamı sağ-salamat gətirdim gəldim.  İki gün 
çəkmədi, vurdu anam xəstə düşdü. 
Dostumdan soruşdum: 
- Xəstəliyi nə idi? 
  

53 
 
- Elə  məsələ ondadır. Söhbətimin canı da ondadır. Yaxşı qulaq as, 
görəcəksən nə idi. Xəstə düşdü, bərk düşdü. Durduğu yerdə arvadı qızdırma 
götürdü. Qapı-bacanı açdırıb, otağı yelə verirdim, olmurdu. Yaxasını, başını 
söküb bağırırdı. "Çatladım, boğuldum ki, ay oğul!" - deyə  qışqırırdı. "Ay 
oğul, mənə çarə, partladım!" Doğrusu mən özüm də yaman qorxdum. 
Dedim evim yıxıldı, arvadın başına hava gəlib, arvad əldən getdi. O yandan 
da qardaşlarım məndən görəcəklər, deyəcəklər: "Anamız rahat oturduğu 
yerdə niyə qoymadın otursun. Arvadın başına nə oyun açdın a biqeyrət!.." 
Dünyada bundan da pis işmi olar? Anana qulluq etmək üçün ev düzəldəsən, 
işdən-filandan izin alıb gedəsən, vaqona əyləşdirib (özü də yumşaq vaqona 
gətirəsən, birdən belə  mərəkə başlana. Məni dərd götürdü. Fikirləşdim ki, 
arvada nə oldusa, məndən oldu. Kənddə sapsağlam, top kimi arvad idi: mən 
bədbəxt olmasaydım, rahat yaşayacaq idi. İndi bunun başına bir iş  gəlsə, 
mən el üzünə  çıxa bilmərəm, gün işığına baxa bilmərəm, özümü dənizə 
atmalıyam, ya da tramvay altına yıxılmalıyam. 
Yoldaşımın təfsilatına dözə bilmirdim, tez soruşdum: 
- Bəs xəstəliyi nə idi, axı? 
- Darıxma, dedi, - qulaq as! Anam: "Bağrım çatladı" deyəndə qalxıb, 
əlimi başına qoyub, hərarətini ölçürdüm. Termometr bir şey göstərə 
bilmirdi. Tez pəncərələri, qapılan açırdım. Anamm qoluna girib, pəncərə 
qabağına gətirirdim. O, sağına-soluna göz gəzdirir, yerə baxır, zıqqıldayırdı, 
mən ha soruşurdum: 
- Haran ağrıyır, ay ana, nəyindir, dərdin nədir, ana can? 
O, bir cavab vermirdi. Dik-dik üzümə baxırdı. 
Buz gətirtdim, camış qatığı tapdırıb ayran elətdim, sərin  şeydir, dedim 
bəlkə ürəyini basa. Qonum-qonşudan gələnlər olurdu. Di su səp, di əl-
ayağını ovxala, damcı  dərmanı ver... Bir saat, iki saat kiriyirdi. Bir də 
görürdün yenə başladı. 
Həkim çağırdım.  Əhvalatı danışdım. Müayinə elədi.  Əvvəl ciyərlərinə 
baxdı. Nəbzini yoxladı, qan dövranım ölçdü, üzümə baxdı, soruşdu: 
- Bu ağır işdən-zaddan yapışmayıb ki? 
- Yox, - dedim, - doktor beş-altı gündür kənddən gəlib, gələndən evdəcə 
oturub, heç bir işə əl vurmağa qoymuram; xörəyi, çayı da hazır gətirirəm. 
Qaldı ki, kənddə olanda işləmirdi. Balaca həyətimizdəcə oturub, tay-tuşları 
ilə vaxt keçirirdi. Ağır işi harda gördü. 
  

54 
 
Həkim anamın özündən soruşdu: 
-  Əsəbi deyilsən ki, ay ana? 
Anam mənim üzümə baxdı və soruşdu: 
- Bu nə deyir? 
- Hirsli deyilsən ki, acığın tutmur ki? 
Anam elə bildi ki, həkim onun döş-başına əl vurduğu üçün üzr istəyir.   
O: 
- Nə bilim, - dedi, - acığım niyə tutur. Qiyamətin  günün də o da mənim 
oğlum... 
Mən həkimə cavab verdim ki, xasiyyəti mülayimdir. 
- Bəlkə qorxubdur? 
- Ay ana, bir şeydən qorxub eləməmisən? 
Anam başı ilə yox işarəsi verdisə də həkimin sözü ağlıma batdı. Dedim 
yəqin belə nagahani iztirab ancaq qorxudan ola bilər. Yavaşca həkimə 
pıçıldadım. O, əsəbləri və ürəyi sakit etmək üçün dərman yazdı. Evdən 
çıxanda mənə dedi: 
- Anan çox sağlam adamdır, haracan desən! O xəstəlik ki, sən deyirsən, 
doğrusu, mən onda tapa bilmədim. Bu dərmanları verərsən içər. Amma 
səndən xahiş edirəm nəticəsini mənə deyəsən. Mən özüm bu xəstə ilə 
maraqlanıram.    
 
* * * 
 
Həkimin yazdığı  dərmanı anama çətinliklə içirtdim. Çimçişirdi, ürəyi 
götürmürdü. Mənim üzümdən keçmirdi. Mən evdə olmayanda bir damcı da 
içmirdi. Hamısı birdir, içsə  də, içməsə  də, dərman kar eləmirdi. Anam 
əvvəlki kimi öz qaydasında iztirab çəkirdi; darıxırdı, yaxasını cırır, tez-tez 
köksünü ötürürdü; ağır nəfəs alırdı. 
Yoldaşlardan biri mənə  məşhur həkimin ünvanını verdi. O həkim, 
deyildiyinə görə, ürək xəstəliklərində ad qazanmışdı. Özü də professor idi. 
İstədim həmin professoru çağırım. Bir də xəyalıma gəldi ki, əvvəlki həkim 
məndən xahiş eləmişdi, "maraqlanıram" - demişdi. Yəqin o, anamın 
xəstəliyindən bir şey bilir. Bəlkə dərmanın kar eləmədiyini desəm, kişi əsil 
azarı tapacaqdır. Onu çağırmasam da, verdiyi dərmanın nəticələrini ona 
deməliyəm. Mən bu fikir ilə pilləkənlərdən düşürdüm. Həmin həkimin bizə 
gəldiyini görüb qayıtdım. Görən kimi soruşdu: 
 
 

55 
 
- Ananın halı necədir, dərman kar eləyirmi? 
- Edə  əvvəlki kimidir, - dedim. Dərmanın kar etmədiyini söyləməyə 
dilim gəlmədi. Bu, zənnimcə, doktordan ayıb olardı. 
Qapını açıb evə girəndə anamın yenə ah-vay eləyə-eləyə bir əli 
sinəsində evi gəzindiyini gördük. O, həkimi görüb yaşmağını qaldırdı, 
yaxasını çəkdi, mənim üzümə baxdı. 
Həkim bir də müayinə elədi, bu dəfə daha diqqətlə müayinə elədi. Mənə 
dedi: 
- Çətin olmaz ki, ananı bir bizə aparaq? 
- Nə var, - dedim, - buyurun gedək. 
Anam özü də çıxmaq istəyirdi. Zəng elədim, taksi maşını gəldi. Oturub 
həkimin evinə gətirdik. Doğrudur, gedirdik, amma mən nə üçün getdiyimizi 
bilmirdim. Bəlkə  həkimin evdə daha mühüm və vacib priborları vardır. 
Bəlkə anamı rentgenə salacaqdır. Kim bilir, bəlkə ayrı müayinəsi var! 
Sanki həkim mənim nə fikirləşdiyimi bilirdi, şoferin yanından mənə 
tərəf döndü və dedi: 
- Bizdə ananı bir də müayinə edərik, amma arxayın olun ki, qor- 
xulu heç bir şey yoxdur, bir az ürək narahatlığı var. Onu da rəf etmək 
asandır. Təki ananda olan o polad can məndə olaydı! 
Anam elə bilirdi həkim mənə təsəlli verir. Dinmirdi. Gözləri düz şoferin 
kürəklərinə dikilmişdi. O, maşında səliqə ilə oturmuşdu, dümdüz qabağa 
tərəf baxırdı. Sanki gözünün qırağı ilə yana baxsa, günah olardı. 
Həkimin evi dəniz kənarında, böyük beşmərtəbəli bir binada idi. Ana 
altdan yuxarı uca və uzun pilləkənlərə baxanda, həkim duymuşdu: 
- Qorxma, - dedi, - ana, qoymaram bu pilləkənləri piyada çıxasınız, bəri 
gəlin! 
Anam həkimə  tərəf döndü. Amma bir şey başa düşmədi. Avtomobilin 
pilləkənlərə yerləşmədiyini bilirdi. Piyada çıxmamaq üçün, onun fikrincə, 
bir adamı minmək lazım gələcək idi. Buna da, şübhəsiz, anam razı olmazdı. 
- Yox, 
oğul, - dedi, - zəhmət çəkmə, özüm çıxaram. Həkim 
düyməçəni basdı. Liftin qapısı açıldı. Biz əyləşdik. Lift bizi göyə 
qaldırdıqca, anam döyükürdü, uca pilləkənləri, dalanları keçə-keçə 
mərtəbələri ötüb göyə doğru yüksəldiyimizi gördükcə, ehtimal, anama elə 
gəlirdi ki, "Həzrət İsa kimi qeyb olmağa" gedirik. Anamın rəngi qızar- 
  

56 
 
mışdı. Gah sağa, gah sola baxırdı. Hər  şeyin yerə çökdüyünü güman 
etdiyindən vahimələnirdi. 
Həkim məni öz kabinetinə apardı, yer göstərdi: 
- Əyləş!  
Mən oturdum, həkimin kitablarla əhatə olunmuş kabinetı mənə müayinə 
otağı yox, kitabxana kimi görünürdü. Arxayın, olsaydım,  əlimi qəfəslərə 
atıb kitablara baxardım.  İndi isə anamdan başqa heç şey gözümə 
görünmürdü. Gözüm həkimdə idi. Onun hər hərəkətini izləyirdim. O, 
əvvəlcə kostyumunu soyundu, köynəyinin boğazını açdı.  Əllərini yuyub 
quruladı, gəlib stolun dalında əyləşdi. Onun belə tələsmədən, adi qayda ilə, 
sanki müayinəyə yox, istirahətə hazırlaşdığını görəndə, o biri evdə isə 
qulluqçunun cingildəyən  şeylər yuduğunu eşidəndə  mən yəqin elədim ki, 
anamın xəstəliyi çox ciddi xəstəlikdir. Ya işığa salınacaq, ya da operasiya 
olunacaqdır. Ona görə  həkim tələsmir, pribor təmizlədir. Mən bunları 
fıkirləşir, ürəyimə çökən qorxuya təslim olmamağa çalışırdım. Birdən 
həkim dilləndi: 
-  Əzizim, - dedi, - açığı  sənin ananda heç bir xəstəlik yoxdur, heç bir 
dava-dərman müalicəsinə, ya xəstəxanaya ehtiyacı yoxdur. Amma bununla 
belə ona salamat demək olmaz. Mənim gümanım gələn bir diaqnozu bu gün 
yoxlamaq istəyirəm, istəyirəm sənin özün də müşahidə edəsən, inanasan. Bu 
saat sənin anan nənəmin yanında  əyləşmişdir. Onların yanında heç kəs 
yoxdur. Onlar üz-üzə  əyləşib söhbət edirlər Buyur, burada pərdəli 
pəncərənin dalında əyləş, dinlə, gör ananın halı necədir, gör o özünü necə 
hiss edir. 
Bu tapşırıq mənə qəribə gəldi. Bu nə deməkdir? Onun nənəsının anamın 
xəstəliyinə  nə  dəxli var? Ancaq qəribə  gəlsə  də, bu tapşırığını yerinə 
yetirməyə tələsdim ki, görüm axırı nə olur. 
Nazik cuna pərdəli balaca pəncərənin dalında oturub baxanda qarıları 
hər ikisinin döşəmədə bardaş qurub, qabaq-qabağa oturduğunu və üfürə-
üfürə çay içdiyini gördüm. Anam nəlbəkiyə tökdüyü çayı içə-içə söhbət 
edirdi: 
- Allah köçənlərinizə rəhmət eləsin, mənim bir qayınxatınım var idi, ayrı 
cür  şey idi. Məni elə istərdi ki, indi istəməsin, can bir ciyər kimi; mənsiz 
addımını bayıra qoymazdı; mənsiz bir tikə yeməzdi, dinməzdi, bir 
danışmaq, bir qaqqıltı, bir şaqqıltı... Ay məşədi bacı, daha nə deyim! 
  

57 
 
Anamın sözünü dinləyən qarı başını  əyib, "bəli" deyirdi. Ancaq 
dözmürdü, əli ilə işarə verib, onun sözünü kəsmək, özü danışmaq istəyirdi: 
- Sözünün dalınca oğlanların dursun, elə  mənim  İsmət bacılığımı 
görəsən, bizimkinə bacılıq demə, vallahi heç bir bacı belə mehriban... 
Anam onu susdurdu: 
- Heç yadımdan çıxmaz gəlin getməyim. Sözünü də  kəsirəm, bacımla 
məni, üzüm də  səndən qara, lap bir tikə boyda olanda köçürtdülər. Oğlan 
demişdi görmüşəm, bəyənmişəm, vəssalam! Axı bizlərdə  kəhrizə suya 
gedərlər. Lap balaca idim, sənəyi götürə bilmirdim, hıqqanırdım. Bir də 
gördüm bir oğlan sənəyi əlimdən aldı, mən biabır oldumki!.. 
Qarı başını tərpədə-tərpədə təsdiq elədi: 
- Mənim özüm bəyəm indikilər kimi gördüm, getdim? Bacı canı, heç bir 
şey qanmırdım. İnandığımıza and olsun, paltar gələndə... 
Anam yerindən ona tərəf boylanıb, bərkdən dedi: 
- Paltar, mənə bir qanavuz arxalıq... 
Qarı qulaq asmaq istəmədi, başını aşağı salıb, söhbətinə davam etdi: 
- Paltar gələndə  mən həyətdə qum-qum oynayan bir parça uşaq idim. 
Heç yadımdan çıxmaz, dayım məni qucağına... 
Anam dözə bilmədi, əlini uzadıb ovcu ilə qarının ağzını örtmək istədi: 
- Bir gör nə deyirəm, ay qız, neçə taxtadan bir tuman çıxardı. Ay allah, 
tumanımı sürüyənəcən mənimki mənə dəyərdi. 
- Sən öləsən, mən də ele idim! Tuman da ki, bir yorğan-döşəkdi! 
Özü də dəstə-dəstə təzə idi, yeriyəndə xış-xış, xış-xış! 
- A qız, cehiz var, cehiz var! 
- Yorğan-döşəyi mənim anam haçandan tutmuşdu. Nə bilim. Mən 
gözümü açanda oğlan evində cehizimi hazır gördüm, deynən bir necə! 
- Ağız, cehiz var, cehiz var! 
Özünü tərifləyən anam dedi: 
- Kiri, kiri, bəyəm mənim cehizimi görmüsən ki, elə deyirsən? And 
olsun aramızda olan bacılığa, and olsun... Bir də gördüm həkim mənə him 
eləyir: - Bir qapıdan ananın halını soruş. Mən gəldim, qapını açıb dedim: 
  

58 
 
- Ay ana, kefin necədir, özünü necə hiss eləyirsən? Mənə dilucu cavab 
verdi: 
- Çox yaxşıyam, oğul!  
Müsahibilə söhbətini davam etdirdi. 
- Darıxmırsan ki, ana? 
- Yox, oğul, arxayın ol! 
- Bəs naxoşluğundan, zaddan... 
O iki əlini sevinclə yuxarı qaldırdı: 
- Oğul, deyəsən axı lap yaxşılaşmışam. Ürəyim də sakit olub, məşədi 
bacı ilə söhbət eləyirik. İşin varsa, sən get! 
Mən nə isə demək istəyirdim, həkim qolumdan tutub çəkdi. 
- Bəri gəl, - dedi, - mən deyəndir, tapmışam onun azarını. O, çox 
danışandır. Çənəsi öyrənib, sən onu, yəqin həmsöhbətlərindən ayırmısan. 
Görürsən nənəm ilə bir saat oturanda necə kefi sazlandı! Budur ki, var! 
Onun azarı söz-söhbət azarıdır. Onun çənəsinin altına belə bir qan arvad sal 
ki, qulaq asmağa tabı olsun, ayrı heç bir dərman lazım deyil. 
Həkimin təcrübəsi mənə çox qəribə və yeni bir icad kimi gəldi. Heyran 
qaldım. Anamın kənd müsahiblərini, güc ilə yadıma sala bildiyim 
Gülbadam qarını xatırladım. Pəncərədən içəri qışqırdım: 
- Ay ana, Gülbadam xala gəlib, xəbərin varmı? 
Anam  əlindəki stəkanı yerə elə  bərk çırpıb qalxdı ki, az qaldı stəkan 
çilik-çilik ola. Qalxmağı ilə eyvana çıxmağı bir oldu. Məni danışdırmadı, 
sevincək, ayaqyalın, qollarını ata-ata, qızarmış gözləri böyümüş halda, 
gülümsəyə-gülümsəyə düz pilləkənlərə  tərəf yüyürdü. Qapının cırıltısını 
eşidər-eşitməz dilləndi: 
- Ay ərkansız arvad, harda qalmısan, çatladım ki, harda qalmısan, 
ürəyim partladı ki! Gəlsənə, bir gəlsənə görüm nə var, nə yox!.. 
Pilləkənlərdən çıxan bir ucaboy nabələd kişini görəndə anam kül kimi 
söndü. Gözlərini çevirib mənə baxdı. Baxışı ilə sanki soruşurdu: "Hanı 
Gülbadam?" 
- Darıxma, - dedim, - ay ana, gələr. Sən başmaqlarını geyin, hazırlaş 
gedirik! 
Mən həkimin  əlini sıxdım, razılıq etdim. Tezliklə  ya  Gülbadam  qarını 
anama, ya da anamı Gülbadam qarıya yetirməyi qət etdim. Həkim mənə 
məsləhət elədi: 
- Sonra onların hər ikisinin ictimai müalicəsi ilə  məşğul olmaq lazım 
gələcək, bunun yolunu sən məndən yaxşı bilirsən. Yavaş-yavaş 
  

59 
 
onlan kinoya dadandır. Bir dəfə gördükləri kinodan bir il söhbət 
eləyəcəklər. Bu, onların şüuruna təsir etmək üçün əldə vasitə ola bilər. Əlbət 
ki, müalicə müvəqqəti vasitələrdən ustayana istifadə etməyi bacarmaqdan 
asılıdır. Mən isə sizin bacarığınıza əminəm. 
Mən həkimdən ayrıldım, anam isə qarıdan ayrıla bilmirdi. 
 
* * * 
 
Dostum söhbətini bitirməmiş  mən həmin həkimin məharətinə  əhsən 
dedim. Dostumun anasının ictimai müalicəsi ilə maraqlandım, müalicənin 
nə ilə nəticələndiyini bilmək istədim: 
- De görüm, anan ilə rəftarın necə oldu? Onu kəndə apardın, ya 
Gülbadamı gətirdin? 
Dostum dedi: 
- 
Heç birini eləmədim. Anamı bir dəfə kinoya apardım və aldatmağa 
məcbur oldum. Bilirsən, dedim, ana, heç səni kinoya gətirməzdim, mömin 
adamsan, üz vurmazdım, ancaq mənə  iş yerimdən tapşırıblar ki, gərək 
kinoya baxasan, orada nə olub, gəlib idarə yoldaşlarına daklad eləyəsən. 
Mən özüm baxıram, amma fikrim dağınıqdır. Hamısı yadımda qalmır. Sən 
bax, sonra mənə deyərsən... 
Anam bir az çətinlik çəkdi: 
- Mən nə bilirəm, nə deyim! Dil bilmirəm ki... 
- Yox, - dedim, - ancaq fikir ver, gör kim gəlir, kim gedir, kim nə eləyir, 
niyə eləyir. Sonra mənə deyərsən, yadıma düşər. 
Nə isə, anamı razı saldım. Anam düşdü kinolara. Bax, indi yenə anam 
kinodadır, azca qalıb, indi qayıdar. 
Dostum söhbətini qurtarmamışdı ki, şüşəbənd qapısının çalışdığını 
gördüm. Çox çəkmədi sarafan geymiş, saçını peysərinə  yığmış  qıvraq bir 
qadın içəri girdi, gülümsər halda mənə baxdı: 
- Xoş gəlibsiniz!  
Dostum işarə elədi: 
-  Tanış olun anam ilə! Ay ana, bir danış görək necə kinodur!  
-  Qadın oturdu, gördüklərini vəcd ilə, şirin-şirin danışmağa başladı. 
Mən dostum dediyi kimi qarının söhbətinə maraqla qulaq asırdım. 
1938 
  

60