Mİr cəlal seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

TƏZƏ TOYUN NƏZAKƏT QAYDALARI 
 
     Qardaşlığım kooperativdə işləyirdi. 
Anası da mağazaların hansındasa satıcılığa təyin edilmişdi. Vaxtı yox idi, 
görüşə bilmirdik. Bu axşam ona rast gəldim. 
      -  Soyuq!  Etibarsız! - deyə  məni çox danladı. Bərk tapşırdı ki, sabah 
Bəhlulun toyudur, gələrsən. 
       Mən boyun qaçırtdım: 
       - Vacib işim olacaqdır, - dedim. 
       -  İstirahət günüdür, - dedi, - kimə yalan satırsan?  İş-zad bilmirəm, 
gələcəksən, vəssalam! 
  

29 
 
Mən ona bibi deyirdim. 
        - Sözün açığı, bibi, mən təzə toy-zad görməmişəm. Qaydasını da 
bilmirəm. Qonaqların yanında qızarmağa təhərim yoxdur. 
Bibi barmaqları ilə ağzımı yumdu: 
        - Kiri, kiri! Dünya gör-götürdür. Gəl otur, öyrən. Bəhlul da kənd 
uşağı deyilmi? O da sənin kimi utancaq, mağmunun biri idi. Getdi, gəldi, 
girdi, çıxdı. Maşallah olsun, indi nitq deyir. Belə bir gün sənin üçün də var. 
Sabah-biri gün, allah qoysa, sən də bir halal süd əmmiş tapıb evlənəcəksən. 
Xeyir işin olmayacaqmı, tifil! 
      Bibimin sözündən çıxmağa qorxurdum. Səhər qalxıb, şalvarı döşəyimin 
altından çəkdim, geyindim. Məktəb yoldaşımın saroçkasını aldım. Gümüş 
zaponka axtardım. Uşaqlar toya getdiyimi bildilər. "Bəxtəvər", - deyə hərəsi 
bir tərəfdən köməkləşib, məni yar-yaraşığa salmağa çalışdılar. Tamam-
kamal toy adamı kimi yola düşdüm. 
       Saat  yeddidə qardaşlığımgilə çatdım. Vurhavurnan hazırlıq gedirdi. 
Qazan altına odun qoyan kim, daşıyan kim, düyü arıdan, toyuq yolan, 
taqhataq qənd doğrayan kim... Bibi məni öz otağına çağırdı. Bəy hamamdan 
qayıtmamışdı. Onun üçün təzə çay dəmləmək istəyirdilər, kim isə limon 
doğrayırdı. Bibi dedi: 
      - Sağdış, soldışla gələcək! 
Bibinin xoşuna gəlmədim. Bəhlulun boyun şallarından birini boynuma elə 
asdı ki, saçaqları at yalı kimi döşümü örtdü. Çəkməmi çəkib ayağımdan 
çıxartdı. Bir cüt haşiyəli ipək corab geyindirdi. Belimə sümüklü toqqa 
bağladı. Bir dəmir qarmaqlı  qələm gətirib, döş cibimə keçirtdi, üçbucaq 
şəklində bükülmüş ipək dəsmalı elə qoydu ki, bir küncü göründü. Şalımın 
saçaqlarını daradı, yaylığın yanlarından salladı. Güzgüyə baxanda mənə elə 
gəldi ki, bir boyalı qadın tellərini ayırıb, döşümdə oturmuşdur. Bunları 
gördükcə mən heyrətimdənmi, xəcalətimdənmi dinmirdim. "Adımı oxumuş 
qoymuşam, bibi məndən çox bilir", - deyə düşündüm. Bibi bununla 
kifayətlənmədi. Hamı eşiyə çıxandan sonra yammda oturdu. Zərli balınclara 
söykənib dedi: 
        -  Tifil,  yazıq bala, nə görmüsən dünyada! Kitablar ağzının dadını 
aparıb. Quruyub, saqqıza dönmüsən. Buna görə deyirəm ki, gəl, get! 
       Bizdə kefin açılar... 
      Bibim hər cümləni başlayanda dirsəyimə, bitirəndə dizimə vururdu. 
        - Di qulaq as! Hə, indi toydur. Beş adam içinə çıxacaqsan. Təzə toydur. 
Başa düş necədir! - O təzə toyun nəzakət qaydalarını bir-bir 

30 
 
saydı: birinci - əsnəmək, hıçqırmaq, öskürmək, asqırmaq, gərnəşmək 
qadağandır; ikinci - ədəbli otur, çay içəndə marçıldatma, xörəyin yağı 
dodağında işıldamasın, gül, amma qaqqıldama, yumşaqca irişdin, bəsdir, 
danış, ancaq qışqırma, dodaqaltı  mızıldandın, kifayətdir, elə danış ki, 
hamıya, hər  şeyə, hər vaxta aid olsun; üçüncü - hamı ilə görüş, tanış ol, 
öpüşmək də olar, o da üzdən yox, dodaqdan; dördüncü - stəkanı nəlbəkiyə 
yavaş qoy, rumkanı iki barmağınla tut, qaşığı ehmallı tərpət; beşinci - qabını 
siyirmə, süfrəni batırma, stulu cırıldatma, burnuna əl vurma, qaşınma, 
qurcuxma; altıncı - yaxanı bağla, başını aç!.. 
Bibinin sözünü yarımçıq qoyub qalxdım. Boyun şalımı açıb, qayıtmaq 
istədim: 
- Hələ ki, xudahafız! Qolumdan tutdu: 
- Dayan bir, hara durursan? 
- Bibi, sən oğlunun  əziz canı, sən vicdanın, məni burax! Mən 
bacarmayacağam. Razı olma ki... yuxum da gəlir. Sabaha dərsim var. 
Qoy gedim. Yemişcə varam. Mübarək olsun! Neçə belə toylar... 
Səsimə o biri evdən gəldilər. Qollarımdan dartıb oturtdular. Mən qorxu, 
iztirabla təzə toyun başlanmasını gözləyirdim. Yalvardım ki: 
- Camaat yığılmamış məni zala apar. Adamlar gələndən sonra nə lazım, 
utanıram... 
- Bala, yoxsulluğun üzü qara olsun! Xanımnənəgilin zalını bu günlüyə 
borc almışıq. Kişilər hələ çaylarını  yığışdırmayıblar. Bir az da dur. Səni 
içəri aparmaq, bax, bibinin bu boynuna! 
Bəy hamamdan qayıtdı. Pörtmüşdü, üzünün əti sallanmışdı. Qaş-qabağı 
yernən gedirdi. Ömründə gülüşlə  işıqlanmamış kimi görünən tutqun sifəti 
bir az da enlənmişdi. Şəkil kimi susub dururdu. Sağdışı, soldışı ona baxıb, 
guya göz qırpımından nə dediyini anlayır və anladırdılar. 
Onlara çay verdilər. Bəy üst dodağını balıq əti kimi nəlbəkiyə saldı, çayı 
isti-isti hortuldatdı. Bibinin qulağına pıçıldadım: 
- Deyəsən, Bəhlul da bilmir. 
O mənə cavab vermədi. 
Mən təkrar etdim: 
- Qaydaları deyirəm ey... Bəhlul dodağını marçıldadır, ona göz elə! 
- Balası, - dedi, bura toy deyil ki! Öz aramızda eybi yoxdur. 

31 
 
* * * 
 
 Mən çox utanırdım: bir küncdə oturmuşdum. Qonaqlar bir-bir gəlirdilər. 
Addım səsi eşidən kimi ürəyim döyünürdü. Təzə toyun nəzakət qaydalarını 
yadıma salırdım. Elə bil bibim qabağımda və ya çiynimdə oturub, qulağıma 
pıçıldayırdı: "Belə otur, elə otur!" 
Qonaqlar içəri girməmiş  mən  əllərimi görüşməyə, salamlaşmağa 
hazırladım. Bibimdən öyrəndiklərimi ürəyimdə əzbərlədim. 
Qonaqlar zaldakılarla görüşüb  əyləşdilər. Uşaq, dəlləkdən qorxan kimi 
mən də qonaqlardan çəkinirdim. Onlar mənə  tərəf gələndə  mən də öz-
özümə: "Gözlə ki, nəzakət qaydaları pozulmasın", - deyirdim. Ancaq 
görüşəndə ayağa qalxıb-qalxmamağın mənasını bilmirdim. Bibim mənə 
öyrətməmişdi. Başqalarına baxırdım: qalxan da olurdu, oturduğu yerdə əlini 
uzadıb görüşən də olurdu. Quşbaxışı bu adamları müqayisə etdim. Mənə elə 
gəldi ki, ayağa qalxıb görüşənlər daha mötəbər adama oxşayırlar. Onları 
təqlid edib qalxdım. Bir xanımın yumşaq, üzüklü və  ağ  əlini ovcuma alıb 
sıxdım. 
- Çox xoş gördük! Təbiət sizdən razı olsun! - dedim. 
Bəy içəri girdi. Adamlar bir-birinə dəydi. Yuxarı başda üç nəfərlik yer 
hazırlamaq istəyirdilər. Bibim kəlağayısını yellədərək gəldi, onları geri 
çağırdı: 
- Mən nə vaxt desəm, onda!.. 
Hazırlanan yerlərdə çalğıçılar oturdular. Dəm tutdular, nə tutdular! Sarı, 
buxara papaqlı birisi tarı bağrına basıb, özündən getdi. Qaval yox idi. 
Başıaçıq, boynu şallı, pencəyi çox gödək, qulaqları dik bir oğlan  şaxsey 
dəfıni dizləri arasına alıb mal döyəcləyən kimi döyürdü. Birisi də klarnet 
üfürürdü. Onun nəfəs almadan iki saat üfürməsinə hamı mat qalmışdı. 
Müğənni özündən getmişdi. Pəncərələrdən küçəyə segah tökülürdü. "Can, 
ay atam balası, can!" - deyən səslər ucalırdı. "Atam balası" elə bərk döyürdü 
ki, adamın dümbəyə rəhmi gəlirdi. 
Stolun yanları adamla doldu. Mən tanıdığım bir nəfər də yox idi. Ona 
görə bir küncdə  qəribsəyirdim. Nəzakət qaydalarından qorxduğum üçün 
yanımdakıları dindirməyə  də  cəsarət etmirdim. Bir də gördüm bəy iri 
addımlarla otağı ölçüb, yuxarı başa keçdi. Keçdi, nə keçdi! Üç nəfər ayağa 
qalxdı. Sağdışa, soldışa da yer elədilər. Bəy yenicə oturmuşdu ki: 

32 
 
 - Xankişi! - deyə səsləndi: 
Tədarük otağından oğru pişik kimi ağzını təmizləyə-təmizləyə başıaçıq, 
uzunçənə kişi gəldi (toyda başıaçıq adam bir o idi, bir də mən). Bəy ona əmr 
ilə tapşırdı: 
- Yoldaşlar məclisi sənə həvalə edirlər. İşə başla! 
- Baş üstə, ay bəy! Mənim kor gözüm üstə! - deyən Xankişi  əllərini 
ətəyinə silib, ətrafa göz gəzdirdi. - Hə... niyə danışmırsınız? Yoldaşlar, 
domino oynayan var, desin. Kart kimin meyli çəkir? Muşqulat eləyək. 
Təvəqqe eləyirəm, çalanlar yorulanda qrammofonu oxudasınız. 
Bibim o biri evdən dilləndi: 
- Oynamaq 
olsun, 
Xankişi! Oynat! 
Adamlar güldülər. 
Xankişi irişə-irişə cavab verdi: 
- Nə deyirik! Sahibkar deyir, gərək ola da! Başlayaq oynamağa! 
Bəy əlini stula vurub, Xankişiyə acıqlandı: 
- Bu nə mövhumatdı eləyirsiniz? Niyə  bəs arvadlar bir yanda oturub, 
kişilər o biri yanda? Bu saat qatma-qarışıq lazımdır. Məhv olsun köhnə 
qaydalar! 
Bəyin sözünü şarpaşarp alqışladılar. Xankişi stullara əl gəzdirməyə 
başladı. Hamını növbə ilə: bir arvad, bir kişi düzdülər. Elə arvad var idi ki, 
ərsiz, elə kişi var idi ki, arvadsız gəlmişdi. Bunlar nəzərə alındı. 
Utancaqlığından tək qalan mən oldum. Xankişi düzdüyü adamlara baxıb, 
əlini əlinə çırpır, nəşələnirdi: 
- Bax, belə ha! Mədəni budur ha! 
Onun gözü güldü, məni işarə ilə hamıya göstərdi. 
- Binəvaya baxın! Yazıq tək-tənha qalıb!.. 
Adamlar gülüşdülər. Mən tərlədim. Bibim içəridən səsləndi: 
- Onun yanında özüm oturacağam! 
Məclis bayram mağazası kimi bəzənmişdi. Allı-güllü zərif paltar geymiş 
qadınların qulağında sırğalar, par-par parıldayırdı. Sanki onlar satılmaq 
üçün düzülmüşdü. 
Kişilərin burnu, qadınların barmaqları  işıldayırdı. Qadınların üzü, 
kişilərin dişi ağarırdı. Qadınların dodağı, kişilərin boynu qızarırdı... Otağın 
havasını sorub, klarnetə doldurmaq istəyən adam da rəngbə-rəng insanların 
əlvan paltarına bəstələnmiş havalar səpirdi. Özündən gedən müğənnidən 
gözlənilmədən "Xoruz mahnısı" yüksəldi: 
 

33 
 
Mənim toyuğum çil-çil idi, 
Qanadları pil-pil idi. 
Toyuq deyil, bülbül idi; 
Səni yanasan, toyuq tutan, 
Odlanasan, toyuq tutan! 
 
Xankişi bir qalın-qayım arvadı aralığa saldı. Yanındakılar pıçıldaşırdı ki, 
"21-də kassirşadır". Kassirşa doğrudan qəşəng oynadı. Hər ləngərində bir 
gəminin qərq olmaq təhlükəsi hiss olunurdu. Döşəmənin taxtaları cırıldayır, 
şüşələr tərpənir, kənardakı stol titrəyirdi. Musiqi coşanda qadın kələfçəni 
düyün saldı. Nə etdiyini özü də bilmir, atılıb-düşürdü. Bunların hamısı təzə 
toyun nəzakət qaydalarını pozurdu. Bibimin içəridən qışqırığı bu arvadın 
rəqsini yarımçıq saxlayacağını güman edirdim. Olmadı. O, hərdən böyrünə 
biz soxulan fil kimi göyə atılırdı. Hamı baş-gözünü qorumağa 
başladığından, əl çalan yox idi. 
Bundan sonrä sanki onun tamam əksinə, qəsdən bir arıq hörümçəyi 
aralığa saldılar. Atlas paltar, qırmızı  çəkmə geymiş bu arıq qızın qaşları 
mötərizə, burnu sual işarəsinə oxşayırdı. Yerindən qalxan kimi çapalamağa 
başladı. Onun sürətli, qarışıq hərəkətləri can verən məxluqu andırırdı. Sanki 
quruya düşmüş balıq özünü yerdən-yerə çırpırdı. Bir az çapaladıqdan sonra 
stuluna yapışıb qaldı. Sinəsi qalxıb-düşür, nəfəsini dərirdi. Bu da təzə 
kassirşa imiş!.. Ona macal vermədən qara krepdeşindən çarlston paltar 
geymiş, pəhləvan kimi enlikürək bir qadın aralığa çıxdı. 
Xankişi səsləndi: 
- Yoldaş yoldaşı ilə oynasın! 
Yuxarı başda müştükdə papiros çəkən və yaxalığı yanakı əyilmiş bir kişi 
irəli çıxdı. Qaraquş kimi qanad gərib, arvadına kölgə salmağa, dolanbacı 
getməyə başladı. Qadın isə irişdiyindən dodağı sallanmışdı.  Əri fırlanırdı, 
qadın durduğu yerdə qarmon kimi büzülüb-açılırdı. 
Bunlardan sonra çıxan qadınların çoxu durduğu yerdə qanad çalır, sağa-
sola dönürdülər. Yalnız bir nəfər (o da deyilənə görə gəlinin qohumu imiş), 
gözəl oynaması ilə hətta çalğıçıların da heyrətinə səbəb oldu. Qız al geyimi 
ilə şəfəq kimi parlayır, xumar gözlər kimi süzülüb gedirdi. 
Çaylar içildi. Xörək gəldi. Plov nə plov! Buludlar qarlı dağlar kimi 
ucalmışdı. Camaat xörəyə girişdi. Evdə qulaq batıran bir marçıltı qopdu. Bir 
dəqiqədə məlum oldu ki, nə aş çatır, nə də qara. 

34 
 
 Xankişi ürək verib dedi: 
- Nə qədər kefinizdi yeyin, qorxmayın, xörək tapılar! 
Məni fıkir götürmüşdü. Marçıltıya, işıldayan dodaqlara, ağ boş-qablara 
uzanan qara biləklərə baxdıqca, yanımda oturan bibimə işarə edirdim: 
- Ay bibi, toyun nəzakət qaydaları, deyəsən, bir balaca... Onun ağzı dolu 
olduğundan dillənmir, yalnız qaşlarını çatıb: 
- Yox, - deyirdi. 
Çay stəkanları paylandı. Xankişi bir-bir stəkanları  şərabla doldurdu. 
Yuxarı başdan kassirşa ehmallıca baş qaldırdı. 
- Yoldaşlar, - dedi, - xahiş eləyirəm ki, biz xoşbəxt olmuşuq. Bəy 
yoldaş, yəni Bəhlul, bizim 21 nömrənin işçilərindən olmağına görə bu 
bakalı içək, yoldaş, necə ki, mən xahiş eləyirdim, içilsin!.. 
Xankişi qışqırdı: 
- Əl saxla! 
Hamı qapı  tərəfə baxdı. Naşı  bəzənmiş, yaşlı bir qadın içəri girdi. 
Xankişi təqdim etdi: 
- Qız anası! 
O saat nidalar ucaldı: 
- Yaşasın bəyimizin qayınanası! 
- Təbiətin gizli qüvvələri mübarək eləsin! 
- Təbiət hamıya qayınana yetirsin! 
Qayınananı  bəyin yanına keçirtdilər. Bibim camaatın hörmətinə cavab 
verdi: 
- Təbiətin gizli qüvvələri sizə də qismət eləsin! Sizdən razı olsun!.. 
Stəkanlar dolur, boşalır, sağlığa içilirdi. Eşitməli sözlər danışılırdı  Bəy 
danışanda hamı diqqətlə dinlədi. O deyirdi: 
- Deməsinlər ki, Bəhluldur. Onverset qurtarsam da... elə bir şeyəm. O 
daxıl ki, var ha... Buradakıların çoxu həmkarımızdır, başa düşər. O daxıl elə 
şeydir ki, onverset ondan baş açmaz. Elə onverseti də oradan götürüblər. 
Görmürsünüz student gəlir, bizə baxıb öyrənir? 
Mən deyirəm, o daxılın sağlığına içək ki, (bəy  əlindəki stəkanı 
lampoçkaya qədər qaldırdı) bunu bizə yetirən odur. Bunsuz dünya bərqərar 
olmaz. Jiznimdə
 
belə ləzzətli şey görməmişəm. İçək bunu daxılın sağlığına! 

35 
 
 Stəkanlar döyüşdü, şaqhaşaq göyə çıxdı. Bəyin stəkanı qayınananın boş 
stəkanına dəyəndə, bəy boynunu əyib, geri çəkildi: Bu olmadı! Xankişi! Bu 
arvada nəsihət ver! Kim isə dilləndi: 
- Ədə, dalaşarsız! 
Xankişi qayınananın stəkanını doldurdu: 
- Kim içməsə, yaxasına tökəcəyik. 
- Təklif var: öpüşsünlər... 
- Ədə, gəlin ilə öpüşərlər, o ki burada yoxdur. 
- Yox, öpüşsünlər... 
Xankişi qayınananı qucağına götürüb, Bəhlula tərəf qaldırdı. Bəhlul bir 
öpüş götürüb, şərabı başına çəkdi. Qadın qızarıb, yerində oturdu, qızın 
dayısı acıq eləyib getdi. Bəhlul bunu eşidən kimi hirsləndi: 
- Kim məni istəmir, gedə bilər! 
Başlar xörəyə  tərəf endi. Qaşıqlar  şaqqıldadı. Birdən Xankişinin səsi 
gəldi: 
- Kim oğurladı?  
-Nəyi? 
- Kim götürdü? 
- Nədir itən? 
- Mənim qaramı sən yemisən? 
Stəkan Xankişinin kəlləsində çilik-çilik oldu. Şərab şüşəsi bufetə dəydi. 
Şüşələr töküldü. Mürəbbə bankasının böyrü deşildi. Mürəbbə axdı, töküldü. 
Qayınana təşvişə düşdü: 
- Batdı, batdı! - deyə yeznəsinin ətəyini çəkdi. 
Dava qızışdı. Məclis parçalandı, cəbhələr ayrıldı. Bibim özünü aralığa 
atdı. Qışqırırdı. Mən qulağına pıçıldadım: 
- Deyəsən, nəzakət qaydalarını, bir balaca... 
Aralıq bir az sakitləşmişdi ki, mən şalı boynumdan açdım. Batinkaları, 
toqqanı atdım. Öz tələbə paltarımı geyinib, çıxmaq istədim. Bibimin ovqatı 
təlx olsa da, soruşdum: 
- Bağışla, bir dəfə  əsnədiyim üçün üzr istəyirəm. Təzə toyun nəzakət 
qaydalarını pozdum... 
Bibim məni bərk-bərk tutub buraxmadı. Hamı dağıldı. Biz o biri otağa 
keçdik. 

36 
 
Bibim pəncərələrdən qoltuqlayıb aralığa  şey tökürdü: konfet qutuları, 
tort, marmelad... 
Mən elə bildim ki, bunları öz aramızda yeməyə saxlamışlar. Bir konfet 
götürmək istədim. Bibim biləyimdən tutub çəkdi. Corab, şal, kağız, gül 
dəstəsi, gümüş qaşıqlar, duxi, pudraqabı, krepdeşin, qənd-qabı, bəzək 
qutusu, dəsmal, yaxalıq, düymə... Bir sözlə, elə bil 22 nömrəli mağaza 
açıldı. 
Mən gözləyirdim. Bibim səliqə ilə şeylərin qulağından tutub deyirdi: 
- Bu şalı  Məmmədin arvadı  gətirib. Altı  dənə qaşıq, isbatlı  şeydir, 
Minaxanım alıb. Bəzək qutusu, əcəbdir! Kişinin adına layiq, Məşədi Rəhimi 
deyirəm ey! 
Bibim sovqatı  əlində saxlayır, bəyin fıkrini bildikdən sonra kənara 
qoyurdu. Bəy əvvəl mülayim görünür və deyirdi: 
- Xub... Pis deyil... - Sonra: - Zarafat deyil! Ərinə çörək ağacı 
düzəltmişəm, hələ o çoxdur? Öt! 
Bibim bir kağız gül göstərdi: 
- Bu da, - dedi, - dostun Əyyubgildəndir.  
Bəy mızıldandı: 
- Elə dostu qəbirə qoyum! Heç utanmır da!  
Bibim bir cüt corabı göstərdi: 
- Bunu Həmzət gətirib.  
-Kim? 
- Mirsaadın arvadı, Həmzət! 
- Çox qələt eləyib, gətirib! Sən də çox qələt eləyib almısan! Məni 
ələ salıb, ya özünü? Qızı küçükləyəndə mən onu adam bilib, subaylığım ilə 
qırx manat xərcə düşdüm.  İndi mənim  əziz günümdə kimə doqquzluq 
qoyur? Dur apar, at üstünə, gəl! Hələ o qədər ac qalmamışıq.  İt uşağı! 
Corab! Özü də nə corab! 
Mən bunları görəndə bildim ki, qardaşlığım məni niyə danışdırmır. 
Toyun nəzakət qaydasını hamıdan bərk pozan mən idim ki, heç nə 
gətirməmişdim. Döyülməyimdən qorxdum. Həyətə  çıxmaq bəhanəsi ilə 
gecə vaxtı birbaş Ermənikəndə, yataqxanaya götürüldüm. Odur-budur, belə 
yerlərə getmirəm. Bir də mən təzə toya gedim! Ay tövbə! 
1934 
  

37 
 
BOSTAN OĞRUSU 
1 
Gecənin bir aləmində Durmuş kişi yerindən qalxıb, ətrafa göz gəzdirdi. 
Axşamkı qaranlıq, ayaqlanan palçıq kimi bərkimiş, qatılaşmışdı. Göz gözü 
görmürdü. Qardaşı  Kərbəlayı Tapdığın üzüm bağı bir ləkə kimi güclə 
seçilirdi. Hava bürkü idi. Hər şey əriyirmiş kimi, göy yerə qarışmışdı. 
-  İş yiyəsi işdə  gərək! - deyən Durmuş kişi çoxdan bəri suvarıl-
madığından qurumuş  və torpağı çatlamış  ləklərin arası ilə gedirdi. Quru 
otlara, yemiş tağlarının süfrə kimi enli yarpaqlarına dəyib, səs salmamaq 
üçün  şalvarını dizinə  qədər çırmadı, papağını qoltuğuna vurub, sinə-sinə 
yeridi. Sonra özünə ürək vərməyə başladı: "Heç qorxmaq istəməz! Yatıbsa, 
işim işdir. Oyaq olsa, deyərəm: "Söhbətə gəlmişəm. Tutdu hənək, tutmadı 
dəyənək!" 
Kərbəlayı Tapdığın dəyəsinə yaxınlaşanda qulağına səs gəldi. Deyəsən, 
haradansa: "Ey-hey-hey, ey!" çağırırdılar. Qızılgül kollarının dibinə çöküb, 
qulaqlarını  şəklədi. Bir şey xışıldayırdı. Durmuşun fıkrinə  gəldi ki, "kişi 
pusquda dayanmış olar, məni oğru bilib, doldurar qırmanı qarnıma". Bu 
fikir çəkic kimi onun başına dəydi, bədənini odlandırdı. Kişi diksindi. 
Ayağa qalxıb, qardaşını səsləmək istədi. Bir dəqiqə də gözlədi. Xışıldayan 
şeyin kərtənkələ olduğuna inandı. 
Heyvan, Durmuşun vedrəyə oxşayan gövdəsini görüb hürkmüş, rahatsız 
olmuşdu. 
Durmuş  dəyənin yanında barmaqları üstə yeriyib, xəyal kimi səssizcə 
Kərbəlayı Tapdığın yatağına yanaşdı. Kişi  şirincə yuxuda xoruldayırdı. 
Əyilib, Tapdığın üzünə diqqətlə baxdı. İnandı ki, "yeddi gün, yeddi gecə!" 
div yuxusuna gedib. Kərbəlayının plov yeməkdən böyüyən ağzı elə geniş 
açılmışdı ki, oraya dolan yuxunu yeddi gün, yeddi gecədə ancaq həzm edə 
bilərdi. 
Durmuş özünü tənəklərin arasına verdi... 
Kərbəlayı Tapdığın bağında bir lək yaylıq üzüm var idi. Bu xırda, 
yumrugilə, ağ,  şirin, sıxsalxım üzümdür. Tez yetişdiyinə görə novar olur, 
çox sevilir, az tapılır, baha satılır. Neçə ildir ki, Kərbəlayı Tapdıq altı 
tənəkdən altı salxım üzüm dərə bilmirdi. Üzümləri gülünü tökər-tökməz ala-
qora vaxtında yoluşdurub aparırdılar. Kərbəlayı xəbər tutanadək bir salxım 
da qalmırdı. Arvad onu çox danlayırdı. Axırda özü də hirsləndi. 
  

38 
 
- Canım, - dedi, - belə  şey olmaz axı, görüm bu zəhrimara dadanan 
kimdir? Onun qarnını yırtmasam, mən Kərbəlayı Tapdıq deyiləm... 
Oğlunu, nökərini də göndərmədi. Üzümlər gül tökəndə iyun ayının 
axırlarında yorğan-döşəyini götürüb bağda, dəyədə yatardı. Niyə  də 
yatmasın? Qoruya bilsə, tənəkdə bir pud üzümü var. Qol-qanad açıb, isti 
torpaqlarda yatan tənəklər bulud kimi dolu salxımlar verir. Dolmalıq vaxtını 
ötən və baş qaldırıb tac kimi şax duran yarpaqlar, sanki günəşin almaz 
zərrələrini, sabahın ilhamlı  təranələrini sorub salxımlara və  şəffaf gilələrə 
doldurur. Yarpaqlar yaşıl ətəkləri ilə salxımları örtüb bəsləyir. Salxımlar isə, 
pərvazlanmış quş kimi, yuvasına sığmayıb kənara boylanır, quşları çağırır 
və bəlkə də yoldan ötənlərə zavalına gəlir... 
Üzüm, nə üzüm! Şəkər kimi şaqqıldayır, diş vuran kimi şirəsi keçir, 
ürəyə axır, gözə  işıq, dizə taqət verir. Tənəklərdən sallanan salxım deyil, 
onluq çervonlardır. 
Vaqon pəncərələrindən baxan bəzəkli xanımların gözü bu üzümə 
sataşdımı, deyəcəklər: "Vinoqrad davay!" Belə olanda hansı axmaq güzəştə 
gedər? Mən də deyəcəyəm: "Kilosuna ədin çervon davay!" 
Bu ağıllı fikirlər yalnız Kərbəlayı Tapdığın başına gəlməmişdi. "ürəkdən 
ürəyə yol var" deyərlər. Bunları Durmuş da yaxşıca kəlləsinə vurmuşdu. 
Gecənin bu vaxtında, porsuq kimi tənəklərin arasına soxulub, salxımları 
şirin yuxusundan oyadan və yoluşduran Durmuş da hər salxımdan "bir 
çervon" gözləyirdi. Fikirləşdi ki: "Atadan mənə biri çatı da düşmədi, 
boğazıma salım. Böyük qardaş (Kərbəlayı Tapdıq) mənə  kəbin kəsdi, 
hamısını içəri ötürdü, məni məğmun elədi. Qapısında bir donuzu əskikdir. 
Bağı özünə bəsdir. Heç olmasa bu yaylıq üzümü də mənə çatmazmı?" 
 
2 
 
Durmuş "işini" görüb, bostanına qayıtdı. Üzümü yerbəyer elədi. Bir gilə 
də  ağzına qoyub, şirinliyindən dodağını marçıldatdı. Bu üzüm, cavan 
vaxtında min bir qorxu və ürək döyüntüsü ilə gecə  xəlvət görüşündə 
nişanlısından aldığı "haram öpüş" kimi ləzzətli idi. 
     Həmlələr pozmuş, qoşun sındırmış, qala fəth etmiş  əsgər sevinci ilə 
Durmuş yatağına girdi. 
  

39 
 
Kərbəlayı Tapdığı elə bir yuxudan oyatdılar. Qaranlıq, sakitlik, yalnızlıq 
idi. Nağıllarda söylənən tilsimli gecələr Tapdığın yadına düşdü. Göyə baxdı. 
Səliqəsiz səpilmiş ulduzlar ona qızıl onluqları xatırlatdı: "Nə ola, bu qızıllar 
göydən qopa, qızıl yağışı yağaydı. Nə qapaqap olardı, fələk! Qıllı papağımı 
başıma basıb, bir yüzcə  dənə  yığsaydım, bir təhər olardım.  Şəhərin 
göbəyində bir mülk alardım, ya da Namazlıların bağını ələ keçirərdim, ildə 
on beş-iyirmi min manatlıq təkcə "Təbriz üzümü" satardım. Onda Durmuş 
da paxıllığından çatlardı... Qoy onda mənimlə ha bəhsə girişsin!.." 
Kərbəlayı Tapdıq bu dadlı  xəyalını udmamışdı ki, nökər qulağına 
pıçıldadı: 
- Vaxtdır! Vaxt keçir! 
O, yerindən qalxdı, işarə ilə nökərə qandırdı: "Sən o yandan gəl!" 
Özü ağaxların arasından dərəyə endi. Durmuşun bostanına keçdi. 
Bağ da, bostanın yeri də qardaşlara atadan qalmışdı. O zaman ayrılanda 
nə təhər oldusa, Durmuş xali yer yiyəsi oldu. Atıldı, düşdü, çığır-bağır saldı; 
şəriət yanında, yüzbaşı yanında sözünü eşitmədilər. 
Ovladığı bir qazı  ətəyinin altında axunda peşkəş apardı. Sən demə, 
Kərbəlayı Tapdıq da axunda ağzında bir qızıl onluq göstəribmiş. Bağ davası 
başlananda axund istiot kimi tündləşdi. Kərbəlayı Tapdığın sözünü 
təsdiqlədi. Durmuşun üstünə qışqırdı: 
- Qaz boynu kimi boynunu uzatma! Kişi ağzında qızıl kimi söz danışır! 
Durmuş başını aşağı salıb dedi: 
- Eybi yoxdur! Qoy böyük qardaş bağa yiyələnsin, can sağ olar, 
mən də o xali yerin torpağını qızıla döndərərəm. Heç eybi yoxdur!.. 
Durmuş doğrudan da dediyini edirdi. Qanqallı, tikanlı, sarmaşıqlı yerin 
torpağını atım-atım edib, un kimi elədi. Yaxşıca arx çəkdi, su çıxartdı. 
Yerin ərafına iki cərgə meyvə ağacı əkdi. Yeri isə hər il dirlik bostan edib, 
çoxlu mənfəət götürürdü. Səliqə ilə  əkilmiş, taxtalanmış bostan yaz vaxtı 
Quba xalçasına bənzəyirdi. Yaşıl, cavan alma, armud, ərik,  əncir ağacları 
saçaq kimi sallanıb sıxlaşırdı. 
Durmuşun bostandan dəsmal-dəsmal pul götürməyi, hələ bağ salmaq 
fikrinə düşməməyi Kərbəlayı Tapdığı narahat edirdi. Fikrinə gəlirdi ki: "Bu 
gədə məni ötəcək, mənim var-dövlətim yalan olacaq..." 
Kərbəlayı Tapdıq bu dərdi sinirə bilmirdi. Durmuşa badalaq qurmağa 
çalışırdı. 
  

40 
 
Son zamanlarda gözünü onun yemişlərinə dikmişdi. Dəfələrlə gündüzlər 
kiçik qardaşının bostanına keçib "əhvalpürsanlıq" bəhanəsi ilə yemişləri 
belləmişdi.  İki-üç kisə yemiş "daş-baş" eləyib satdırmaq, bostanın 
xeyrindən "feyziyab" olmaq iştahasında idi". 
Gündüzdən nökəri öyrətmişdi ki, kisə götürüb, bağa gəlsin. 
Yemiş tağları göyləri  əmib, yerləri sormuş,  ərköyün oğlan kimi köks 
gərib, qol-qanad açmışdı. 
Tağların hər qolunda bir neçə yemiş böyrünü sərin torpağa verib, kotana 
qoşulmalı cöngə kimi yatırdı, sanki göyşəyirdi. Qalın və  şax yarpaqları, 
başında boşqab kimi tutan uzun zoğlar deyil, qonaqcıl gəlin biləkləri idi. 
Yemişlərin bəzisi qaraqabaq adamlar kimi burnunu yerə dikmişdi. Çoxusu 
ağaran qabarıq gövdəsi ilə yelkənə bənzəyirdi. Eləsi də vardı ki, yupyumru 
şamama kimi... 
Kərbəlayı Tapdıq bellədiyi tağların dibinə sindi. Nökərə him elədi: 
- Çırpışdır! Nə durmusan? 
Çopur, ağır və böyük yemişlərə  əl dəyən kimi tağdan üzülürdü. Bəzi 
yemişləri tağdan üzmək çətin idi. Toy və  bəylik günləri Tapdığın gözü 
önünə gəldi. Xəncəri çəkib, yemişlərin saplağını kəsdi. 
Yemiş, nə yemiş! Öz-özünə tağda cathacat cırılan yemiş! 
Tapdıq dayaz ləklərdə sürünə-sürünə yemişləri seçib dərir, nökər isə 
kisəyə  yığıb, dərəyə endirirdi. Çox çəkmədi tağlar boşaldı, kisələr doldu. 
Dan yeri sökülməkdə idi ki, onlar kolların arasında itdilər. 
 
3 
 
Səhər açılmış, gün xeyli qalxmışdı. Hər gün dan üzü yuxudan duran 
qardaşların heç biri yatağından qalxmaq istəmirdi. Azar dəymiş kimi, 
yataqda o yan-bu yana çevrilirdilər. Hətta Kərbəlayı Tapdığın  yatağını gün 
döyürdü. Dözmək mümkün deyildi. Yerini divarın dibinə çəkdi, başını yerə 
qoydu, gözünü yumdu, qulağını bostana tərəf şəklədi. Ona elə gəlirdi ki, bu 
saat Durmuşun hay-küyü qopacaq. "Qoy gəlib məni yatan görsün". 
Durmuş da qalxmır, gözləyirdi ki, Tapdıq "üzümlərim vay!" - deyəndə, 
gümanı bu tərəfə  gəlməsin. Gəlsin məni yatağımda görsün.  Mən də 
yuxudan indicə oyanmış kimi, gözümü ovuşdura-ovuşdura  qalxım, 
heyrətdə qalım..." 
  

41 
 
- Nə olub, dadaş, nə xəbərdir? - deyə o, yoldan ötənlərə baxmaq üçün 
yerindən boylandı. Yemiş tağları gözünə bir təhər gəldi. Diqqət edəndə 
şübhəsi artdı. Yerindən sıçradı. Şalvarı dizinə çəkib yüyürdü. 
Yanılmırdı, bellədiyi Carco yemişlərindən biri də qalmamışdı. Ləklər 
ələk-vələk edilmişdi. Tağlar güllələnmiş igid kimi üzü üstə  sərilmişdi. 
Gözünə inanmadı. Bir də yoxladı,  əli ilə tağları çevirdi, ayağı ilə torpağı 
eşələdi. Onun arasına baxdı. 
- Yox, - dedi, - bostanı pozublar! 
Yoldan ötənlərdən şübhələndi. Yol üstünə qaçdı. Orada gülə-gülə araba 
sürən və at üstündə qucağına quzu alıb aparan kəndlilərdən başqa kimsəni 
görmədi. Qayıtdı. Tapdığa xəbər vermək üçün ləkin qırağında səsləndi: 
- Dadaş, ay Kərbəlayı dadaş, hey!.. 
Onun səsini eşidən kimi Tapdığın dodaqlarında təbəssüm oynadı: "Hə, - 
dedi, - dostumun canına isti keçir ha!.. - O yenə  eşitməməzliyə vurub 
qalxmadı. - Qoy lap özü gəlsin, çağırsın". 
Durmuş mərzi keçib gəldi. Qardaşını yatan gördükdə qışqırdı: 
- Ay dadaş, nə yatmısan, evimi yıxıblar, dur görək bu nə işdir! 
Tapdığı bostana apardı. Ayaqlanan ləkləri, pozulan tağları bir-bir 
göstərib, yana-yana dedi: 
- Gör, bir gör! Gör namərd oğlu malımı  nə günə salıb! Buna bax sən 
allah! Bu tağların hər birində beş-altı yemiş var idi. Biri bir oğula dəyərdi... 
Saxlamışdım el dağdan qayıdana. Vay köpək oğlu, toxumluqları da 
yolubdur. Sənin atan gorbagor olsun! 
Tapdıq baxırdı, özünü heyrətli göstərməyə çalışaraq dedi 
- Heyif! Heyif zəhmətinə!.. Ay canım, səndə də günah var axı! 
Bostanda yatmısan, niyə ayıq olmursan? Bilmirsən ki, oğrular gözdən 
tük çəkirlər? Mən o üzümü güc-bəla ilə saxlamışam. Gecələr yuxunu özümə 
haram eləmişəm. 
Boğazını biçən kədərinə baxmayaraq Durmuş Tapdığın "üzümü güc-
bəla ilə saxlamışam" sözünə içində istehza ilə güldü, öz-özünə dedi: "Ay 
saxladın ha!.." 
Tapdıq qardaşına təsəlli vərməyə çalışdı: 
- Eybi yoxdur, canın sağ olsun!.. 
- Heç sağ olmasın belə can ki, əməyinin məhsulunu itə-qurda verəcək... 
  

42 
 
- Eybi yoxdur. Oğru elə  həmişə  oğrudur. Sən yenə  əkəcəksən, yemiş 
yiyəsi olacaqsan. Amma oğru... 
Durmuş onun cümləsini bitirməyə macal vermədi: 
- Oğrunun namusu əllərdə qalsın!.. Axı buna zəhmət çəkmişəm, 
əlim qabar olub bel vurmaqdan. Xalqlar kimi muzdura, əmələyə 
əkdirməmişəm. Hər yemişə bir gecə yuxusuz qalmışam axı!.. 
Burada Kərbəlayı Tapdıq diksindi. 
Bayaqdan bəri atası, anası söyülürdü. Buna dözürdü, çünki qardaşıdır, 
söyürsə də, yarısı özünə gedir. Durmuş ağzını açıb, arvad söyüşü söyəndə 
kişinin namus damarı dimdik durdu, üzü qızardı, dodağı pörtdü, gözü 
bulandı, bəbəklərində, deyəsən, ildırım çaxdı. Durmuş isə bir də təkrar etdi: 
- Oğrunun namusu əllərə düşsün! Demirmi ki, bunun yiyəsi var?! 
Kərbəlayı Tapdıq qırx yeddi yaşa çatmışdı, heç vaxt belə üzüyuxarı 
namus söyüşü eşitməmişdi. Qan başına vurdu, ürəyinə alov doldu. Əlini 
xəncərin dəstəsinə atıb, qınından siyirmək istəyəndə, bir də qaşlarını çatıb 
fıkirləşdi: "Yaxşı, vursam, deyəcək: "Oho! Oğru sənsən ki!.." Yox, açıb 
ağartmaq lazım deyil..." Boğulmuş bir səslə dedi: 
- Nə lazım yemişdən ötrü namusa söyürsən? Yaxşı deyil! Eşidən olar... 
Durmuş gözünü pozulmuş  ləklərdən ayırmadan bir az da hirslənib, 
özündən çıxdı: 
- Necə yaxşı deyil! Mənim malımı yeyəni söyərəm də, o yana da 
keçərəm. Bu nə sözdür? 
Bu sözlər kürədə qızardılmış kömür kimi bir-bir Tapdığın ürəyinə dəyir, 
onu yandırıb yaxırdı. Ayrı vaxt olsaydı, Kərbəlayı Tapdıq ölüb-öldürməklə 
cavab verərdi. Amma indi vəziyyət elə idi ki, sükutdan başqa çarə yox idi. 
O, üz döndərib getdi. Bağına keçdi. Ayağının altında bir salxım  əzilmiş 
üzüm görəndə diksindi: 
- Niiih! 
Elə bildi ki, kim isə üzümü dərib, bağ yiyəsini görəndə tullayıb qaçıb. 
Bağın  ətrafına baxa-baxa tənəklərə yaxınlaşdı. Yaxınlaşdı, nə gördü! 
Tənəklər sağılmış qoyun kimi durub baxır. Yaylıq üzümü elə təmizləyiblər 
ki, deyərsən günün günorta çağı buradan bir dəstə oğru keçib. Bir zingirə də 
üzüm qalmayıb. Salxımlardan qırılan gilələr ləkin içindəki çuxurlara 
tökülüb.  Tənəklərin yoluq yarpaqları sallanır, 
  

43 
 
budaqlar, soyulmuş adam kimi mat-məyus, boynu çiynində baxır, 
salxımların saplaq yeri göz yaşı tökür. 
Tapdıq, arxası getmiş  və evi yıxılmış ata kimi halsızca diz çökdü. 
Tərpənməyə taqəti qalmadı. Ağır-ağır nəfəs aldı, güclə qışqıra bildi: 
- Gəlin hay, gəlin hay! Gəlin!.. 
 
4 
 
Zərər görənlər kənd sovətinə  gəldilər. Hər ikisi zərərini dedi, əhvalatı 
danışdı. Katib akt yazdı və soruşdu: 
- Kimə gümanınız gedir? 
Durmuş  Ağcanın oğlunu dedi. Kərbəlayı Tapdıq isə Danqır Abası 
yazdırdı. 
Katib yenə soruşdu: 
- Nə bilirsiniz, bəlkə ikisini də bir adam dərib? Tapdıq etimadla cavab 
verdi: 
- Yox, mənim bağımı ayrı adam dərib. 
- Nədən bilirsən? 
- Bilirəm! 
- Bilirsən, bəs niyə oğrunu açıq göstərmirsən? 
- Yox ey, yadımdan çıxdı, bilmirəm! Bilmirəm, yemiş  oğurlayanın 
atasına lənət! 
Məsələni aydın etmək çətin oldu. Danqır Abas həbsdə imiş, Ağcanın 
oğlu isə bir ay imiş ki, kənddə yox imiş.  İş sovetə tapşırıldı, təhqiqata 
verildi. 
 
5 
 
Üç gün sonra, axşamüstü milis Qələndər Quliyev sədrin yanına gəldi. 
- Dur bir tez vağzala çıxaq! - dedi. 
- Yorulmuşam, yenicə  xırmandan gəlmişəm, qılçam gizildəyir, qoy 
dincəlim, - deyə kənd sovetinin sədri cavab verdi. 
- Yox, iş var, gedək! 
- Mən ölüm, qoy bir nəfəsimi dərim! 
- Yox ey, iş var. Tez ol! Qəribə bir iş görəcəksən. 
  

44 
 
Sədr çəkməsini ayağına çəkib qalxdı. Onlar bağçanın içi ilə ötüb, 
çəpərdən  aşıb vağzala keçdilər. 
Zəng səsləndi, səsi ilə də hamını hərəkətə gətirdi. Kimi adamları basa-
basa  əlini kassanın pəncərəsinə yetirməyə can atır, kimi çamadan əlində 
növbətçiyə güc gəlib, dal qapıdan platformaya çıxmaq istəyirdi. 
Dəqiqələr keçdikcə hay-küy artırdı. Adamlar bir-birinə qarışmışdı. 
Ümumi gurultu içində vağzal, istilahları eşidilirdi: 
- Plaskart! 
- Sürət qatarı. 
- Tranzit. 
- Birbaşa. 
- Hara soxulursan? 
Bufetin sağ kənarında balaca bağın qabağındakı vağzal bazarı minikləri, 
çağırılmış qonaq kimi aramsız gözləyirdi. Üzümü səbətlərə düzən, almanı 
yüngül-yüngül çəkib, kağız torbaya dolduran, stəkanı  təmizləyən kim, 
bişmiş kotleti stola düzən, yemişi dilimləyən kim... 
Qələndər sədrin qolundan tutub, bağın qırağına gətirdi. Barmağı ilə 
nişan verdi: 
- Bax, mən ölüm, bir yaxşı bax! 
Tapdıq iki tay Carco yemişini yerə düzməkdə nökərinə kömək edir, 
göstəriş verir, o yan-bu yana baxıb, nökərinə nə isə deyirdi. 
Qaynar su budkasının solunda isə Durmuş qabağına yaylıq üzüm ilə 
dolu balaca bir səbət qoyub, kisəni qılçası arasına almışdı, qorxa-qorxa 
səbətin ağzını bəzəyirdi. 
Sədr baxdı, baxdı, yandı, töküldü: 
- Yazıq Danqır Abas, binəva Ağcanın oğlu!.. 
- Çaqqal baş qopardır, qurdun adı  bədnamdır, - deyə  Qələndər onun 
sözünü təsdiqlədi. 
Qatar gəldi. Adamlar vaqondan töküldülər, qırılmış boyunbağı kimi yerə 
səpələndilər. Yeyənə, içənə, aldığını qoltuğuna vurana, vaqonda gözləyənə, 
sevgilisinə meyvə aparana bax! Pullular alır, mallılar satır, aralıqda qalanlar 
tamaşa edirdilər. 
Tapdıq on iki-on üç yemiş  xırıda vermişdi ki, müştəri azaldı. Üçüncü 
zəng vurulandan sonra qatar yola düşdü. Yemiş alan olmadı. Boylanıb 
budka tərəfə baxanda Durmuşun  əlində yaylıq üzümü gördü, yerindəcə 
donub qaldı. 
  

45 
 
Onların gözü bir-birinə sataşdı: atışan adamlar kimi özlərini 
yığışdırdılar. Diqqətlə bir-birinin üzünə və matahına baxdılar. 
Durmuş  səbəti yerə qoyub, özünü ağacların arasına verdi. Kərbəlayı 
Tapdıq nökərə him elədi: 
- Gəldilər.. 
Özü isə divardan hoppanmaq istəyərkən, bir əlin biləyindən yapışdığını 
gördü. Bu, sovət sədri idi. 
Qələndər isə Durmuşu yaxalayıb gətirirdi. 
Onlar bu iki qardaşı üzləşdirməyə və məsuliyyətə almağa gətirirdilər. 
 
1935