M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva

Təlimin elmi fəaliyyətlə əlaqələndirilməsi prinsipi. Bu 
prinsip ali məktəbdə təlim prosesini elmi fəaliyyətlə vəhdətdə 
aparmağı nəzərdə tutur. Onun əsasında belə bir qanun durur: tə-
lim və elmi fəaliyyət bir-birilə nə qədər düzgün və məqsədyönlü 
şəkildə əlaqələndirilirsə, tələbələr elmi axtarışlara geniş cəlb edi-
lirsə, mütəxəssis hazırlığının keyfiyyəti bir o qədər yüksək olur.
Bu prinsip ali məktəbdə təlim prosesinin öz təbiəti ilə 
bağlıdır: təlim fəaliyyətində təhsil və elm vəhdət təşkil edir və 
bir-birini şərtləndirir, tamamlayır. Bu isə tədris fənnini elmin 
müasir səviyyəsinə uyğunlaşdırmağa, təlimi yüksək elmi səviy-
yədə qurmağa, tələbələrdə elmə maraq və tələbat yaratmağa im-
kan verir.
Elmlə tədrisin əlaqəsi təlim fəaliyyətinin gedişinə və tələ-
bələrin elmi səviyyəsinə müsbət təsir edir. Tələbələri tədris-təd-
qiqat və elmi-tədqiqat işlərinə, elmi dərnəklərə, konfranslara, 
elmi axtarışlara cəlb etmək göstərilən prinsip baxımından çox 
əhəmiyyətlidir.
Prinsipin reallaşması müəyyən qaydalarla həyata keçirilir: 
- tələbələri yeni elmi kəşflərlə, eləcə də elmin həll edil-
məmiş problemləri ilə elmi metodlarla tanış etmək: 
- tələbələri elmi problemlərin həllinə cəlb etmək; 
- tədris prosesində elmi diskussiyalara geniş yer vermək; 

---

94 
- tələbələrin təlim işini elmi işlə sıx əlaqələndirmək; 
- kafedraların elmi-tədqiqat işlərini mütəxəssis hazırlığı-
nın keyfiyyətini yüksəltmək vəzifəsinə yönəltmək. 
Təlimdə kollektiv və fərdi iş formalarının əlaqələndi-
rilməsi prinsipi. Bu prinsip təlimin təşkilinin kollektiv və fərdi 
formalarını düzgün əlaqələndirməyi nəzərdə tutur və belə bir 
qanuna əsaslanır: təlimin kollektiv forması ilə tələbələrin fərdi 
müstəqil işi nə qədər səmərəli və məqsədyönlü şəkildə əlaqə-
ləndirilirsə, bütövlükdə təlim prosesinin, eləcə də mütəxəssis 
hazırlığının keyfiyyəti bir o qədər yüksək olur. Ali məktəbdə 
təlimin kollektiv forması üstünlük təşkil etsə də elmi biliklərin 
mənimsənilməsi prosesi fərdi səciyyə daşıyır. Mücərrəd tələbə 
yoxdur: tələbə həmişə fərdidir, özünəməxsusdur. Qrupda olan 
tələbələrin hazırlıq və psixi inkişaf səviyyəsi, qabiliyyətləri, 
zehni qüvvələri və imkanları eyni deyildir. Hər tələbənin zehni 
yükünü düzgün müəyyənləşdirmək və buna müvafiq olaraq 
onunla fərdi iş aparmaq lazım gəlir.  
Fərdi iş forması müxtəlif məzmunda ola bilər: icmal tərti-
bi; mühazirə mətnlərinin tərtibi; laborator və praktik işlərin ic-
rası; proqramın nisbətən çətin mövzularının öyrənilməsi; yeni 
mövzu ilə bağlı əvvəllər keçilən materialların təkrarı; müəyyən 
problem üzrə ədəbiyyatla tanışlıq; ilk mənbələr üzərində iş, 
elmi iş və s.
Tələbə fərdi iş formasında semestr ərzində hər fənn üzrə 
on tapşırığı yerinə yetirməlidir. Müəllim fərdi iş üçün tapşı-
rıqları vaxtaşırı semestrdə üç dəfə (müəyyən qrafik üzrə) yox-
layıb qiymətləndirməlidir (on bala qədər). Tələbənin fərdi müs-
təqil işi nə qədər vacib olsa da, digər formaları, o cümlədən 
kollektiv formanı əvəz edə bilməz.
Deməli, təlimdə heç bir formanı universallaşdırmaq ol-
maz; onlari optimal şəkildə əlaqələndirmək vacibdir. Belə ol-
duqda hər bir formaya xas olan zəif cəhətləri neytrallaşdırmaq 
mümkündür. 
Bu prinsipin tətbiqi bəzi qaydalara əməl olunması ilə 

---

95 
bağlıdır: 
- tələbələrin fərdi xüsusiyyətlərini, zehni və psixi inkişaf 
səviyyələrini, imkan və qabiliyyətlərini yaxşı öyrənmək və bu 
əsasda fərdi işi müəyyənləşdirmək; 
- fərdi işlə kollektiv işi düzgün əlaqələndirmək; 
- fərdi işləri tələbənin gücünə, hazırlıq səviyyəsinə uyğun 
olaraq optimal şəkildə aparmaq; 
- fərdi işləri vaxtaşırı (qrafik üzrə) yoxlayıb müvafiq balla 
düzgün qiymətləndirmək və tələbəni həvəsləndirmək. 
Nəzərdən keçirilən prinsiplər real təlim prosesində qarşı-
lıqlı vəhdətdə tətbiq olunur və bir-birini şərtləndirir. Hər hansı 
prinsipə etinasızlıq göstərmək digər prinsiplərin də təsir gücünü 
zəiflədə bilər. Məsələn, əyanilik prinsipi şüurluluq, elmilik və 
biliklərin möhkəmləndirilməsi prinsipləri ilə qarşılıqlı vəhdət 
təşkil edir. Əgər müəllim ehtiyac olduğu halda əyanilikdən isti-
fadə etmirsə, bu hal biliyin şüurlu və möhkəm mənimsənilmə-
sinə müəyyən dərəcədə mane ola bilər. Buna görə də təlimin 
bütün prinsiplərini kompleks halda tətbiq etmək vacibdir. 
Yalnız bu şərtlə təlimi səmərəli qurmaq olar.