«мл т*'1шн» «* иа Alisher Navoiy

K o ‘k gulshani gullari to'kildi,
Gullarki toekildi, g ‘uncha kuldi.
K o‘k bog‘ida gullar о ‘Idi nobud,
Yer bogHda gullar o4di mavjud.

---

Ul bog‘da har nekim sochildi,
G o‘yoki bu bog‘ aro ochildi.
Bedil ko‘ribon yorug‘ jahonni,
Chekti yana oh ila fLg‘onni.
Boshida g‘am chekib turgan gulga boqib «Qani 
u shakarxand gul, sening yuzingyorim chehrasiga 
o'xshar ekan?» - deb xitob qildi. G4inchaga boqib, 
uni sevgilisi og‘ziga obcshatolmadi. Sarv oyog'iga 
yuzini surib: «Bu uning tik qaddi bolmasa ham 
yorim qaddi-qomatidan nishon beiyapti», - deb 
oh urdi. Gohida binafshaga o‘z mehrini ko'rsatib, 
oldidan bosh kotarmay yori atrini izlar, goh sab- 
za-otlarga yuzlarini surtib: «Gulshanda yurgan 
chog'da gul yuzli yorim oyogl senga tekkandir»,
- deya fig‘on chekar, nargis ko‘zi dildori ko'zlarini 
yodiga tushirganda, yiglab, ozor chekar, bemor- 
lardek tani zaiflashardi. Tuproqda Layli oyogl 
izlarini ko'rganda, Qays ulami ikkala ko‘zi bilan 
berkitib: «Bu yerga yorim oyogl yetgan ekan, 
tuproglni surma etgan ekan», - deb oh urar, go­
hida suvdan belgi soVab, ko‘z yoshlarini suvdek 
oqizib: «Chamanda yorim kezgan chog'da uning 
aksi shu suvga tushgan», - deya fig‘on qilardi.
Bulbul bilan suhbatlashib, fig'oni uning navo- 
sini bosib ketar ekan, Qays unga murojaat etib: 
«Sening nola chekishingga sabab yo‘q, axir sen 
yoring visolidan xushnudsan, go'zal gulshan -
sening maskaning, gul butasi - makoning. Gullar 
bilan doimo suhbatdasan. Yoki yor visolidan bezor 
boldingmiki, shomdan sahargacha elga ovozing- 
dan ozor berib, o‘z oshiqligingni oshkor qilasan. 
Sen visol ahlisan, shuning uchun hajr ahli qoshi-

---

da behuda so‘zlar aytishdan to‘xta. Mana men 
dardli, yuragi jarohatlangan, yor visolini izlab, 
topolmayotgan oshiqman. Jismi zorim g‘am o‘tida 
o'rtanmoqda, jon kabi sarvi gul uzorim yo‘q, sen 
nola chekaverma, nola chekish menga munosib. 
Sening oldingda visol bog‘i bolsa, mening bag'rim- 
da esa firoq dogl; sening yoningda guli bahori 
bolsa, mening ko'nglimda firoq toshi bor».
Shunday deb Qays yana hushidan ketdi-da, oh 
tortib joni chiqqandek yerga yiqildi.
Qizlar Qaysni bir do'stiga topshirib ketishgandi. 
U bir gul butasi ortidan do'stining ahvolini nazorat 
qilib turar ekan, uning holatini anglab yetdi-da, 
qabila tomon y ol oldi. Tez-tez qadam bosib, qabi- 
laga yetib kelib, hamma hayajonda ekanini ko‘rdi. 
Chunki Qays o‘sha tunda uyiga qaytmaganidan 
ogoh bolgan ota-onasi uni qidirish uchun har 
tomonga odamlar yollashgan edi. Qaysning do'sti 
bolib o'tgan voqealami so'zlab bergach, hamma 
yigit yotgan joyga shoshildi. Koyiaklari pora-pora 
bolib, tuproqqa belanib, ishq azobidan behush 
yotgan Qaysni ko‘rgan qabila ahli tuya ustiga ka- 
java yasab, uni o‘z manzili tomon olib ketdilar.
Qays o‘z boshiga tushgan savdolardan bexabar, 
hushsiz yotardi. Bir zamon o‘ziga kelib, ko'zini 
ochdi-yu, g‘amga tolgan, xuddi motam tutishayot- 
gandek iztirob chekishayotgan ota-onasini ko‘rdi. 
Otasi mehr bilan peshonasidan o‘pdi, onasi esa 
boshida parvona bolardi. Bu voqealami anglab 
yetgan Qays xijolat ichida qoldi. Uyalganidan 
yuqori boqa olmasdi. Otasi bilan onasi o‘gillarining 
bu holatini ko'rib, unga nasihatnamo so‘z 
deyishdan ham hajdqishardi. «Agar uning bu ah­
voli sababini surishtirishga tushsak, xijolatdan

---

nobud bolishi ham mumkin. YaxsMsi.bolib otgan 
voqealami unutsin», - degan xulosaga keldilar. Bar­
cha uy-uyiga tarqalar ekan, bir-birlariga turli fikrlar- 
ni bildirishar, biri: «Ajoyib holga tushibdi», - desa, 
boshqasi: «Qiziq xayol yuz beribdi»; - deb so'zlardi.
Qays uyida yakka qolgach, yuz bergan voqealar 
haqida otyga botdi, o‘z boshiga tushgan kulfatga 
chora izlab topolmasdi. Sevgilisini izlab vodiy-u 
toglar tomon y ol olay desa, ota-onasining yana 
oglr dard chekishini o^lardi. Oqshom tushgach, 
ishq o‘ti uning ixtiyorini qolidan oldi-yu, Layli 
g‘ami ota-onasi haqidagi oy-fikrlarini ham yo- 
didan chiqardi, o‘zini sevgan kishilarning holini 
ham unutib, mahbubasi uyini izlab yolga tushdi. 
Es-hushini unutib, beixtiyor, mast odamlardek 
yiqilib-turib borar ekan, ко‘z oldida qabila o‘ti 
paydo boldi, uni ko‘rishi bilanoq iztirobi qo‘zg‘alib, 
otashin bir oh urdi-yu, tutun misoli'Vt tomon 
yo'naldi. Alanga oldiga yetib borgan Qays unga 
qarab xitob qildi: «Ey hijron tunida ishq yulduzi- 
gina emas, ishq gavhari bolgan alanga, sen shod- 
lik mash’alasi, gavhari shabcharog‘san... G‘am 
shomida qolimdan tutib, hijron tunida ko‘zimni 
yoritding. Sening maqtovingni qanday ayta olay, 
shukringni qaysi til bilan bayon qilay? Oy bilan 
kun senga ikki manqal - otashdon, o‘tining ud bi­
lan sandal bolsin. Hamisha shunday mehribonlik 
qilib, jahonni yoritaver!».
Qays bu so'zlarni aytib tugatgan ham ediki, 
qabiladan it ovozi eshitildi. Buni eshitgan oshiq 
yigitning jismiga kuchli bir alam, ko‘ngliga iztirob 
tushdi. O'sha itdek fig‘on chekdi-yu, karvondan 
qolib ketgan odam o‘z do'stlarini bor ovozi bilan

---

chaqirayotgandek, ovoz kelgan toriion yugurdi. 
Uning tilida esa shu so'zlar yangrardi: «Ey hazin 
ovozingjongaxushxabaryetkizuvchi, ruhim ozig'i 
bolgan jonivor, sen g‘am tuni vafo ko'rsatuvchi, 
yoldari adashganlarga rahnamolik, yolbosh- 
lovchilik qiluvchisan. Jonim ayoglaring fidosi 
bolsin. Men o‘z maqsadimga erisholmay yurgan 
bolsam, sen o‘sha joyning posbonisan. Seri bilan 
men ikki do'stmiz, lekin men xor esam, sen mukar- 
ramsan. Sen yor eshigida shod-u masrur bolsang, 
men undan mahrum bolgan g‘arib-u mahjurman: 
Sen uning ko'chasida istaganingcha har tomon- 
ga sayr qila olasan, mening ko'zlarim esa faqat 
biyobonni ko'radi, xolos. Sen yorim ko'chasida 
toshga bosh qo^ib yotsang, mening boshimga 
mahbubadan ayriliq toshi yog'ilgani yog'ilgan. 
Sen vafoda ham, sadoqat-u safoda ham mendan 
ortiqroqsan. Shunday bolmasa, nega falak meni 
xor etdi-yu, seni hurmatga sazovor etdi? Qonxo'r 
sipehr seni muhtaram-u, meni xor qilgani shukro- 
nasi uchun fig'oningni mendan yaxshiroq sozlab, 
ba’zan men uchun o‘sha ostonani o‘pib qoy!».
It bilan shu tarzda suhbatlashgach, ko'zi oldida 
Layli qabilasi paydo boldi. Qabila qorasini ко‘rgan 
Qays ichiga zaiflik yuzlanib, yurishga madori 
qolmadi, qadam tashlashga har qancha harakat 
qilmasin, oyog'i chirmashib, yiqilib tushdi. Bir 
necha bor yiqilib, bir necha bor turdi, go Vo har 
yiqilishi yer о‘pish uchun bir bahona edi. Shu 
tarzda yiqilib, turib qabilaga yetib keldi-yu, joni 
og‘ziga yetib, hushidan ketdi. Goh hushida, goh 
behush bolib, qabila atrofida aylanar, har lahzada 
jonni kuydiruvchi o'tli fig'on tortardi.

---

Yuqori martabali arab qizi Layli ham Qaysga 
mubtalo bolgandi. Ko‘nglidagi yashirin siri dar- 
dini tortib, kechalarni uyqusiz o‘tkazar, tun-u 
kuni uning xayoli bilan band bolib, murodi Qays 
visoliga yetishish edi. Oshiq yigit uning qabilasi- 
ga yetib kelgan kechada uning ham ko'ziga uyqu 
kelmay hijron alamini tortib o‘tirar ekan, quloglga 
mungli, hazin bir ovoz eshitildi. Bu ovozdan ich­
iga o‘t tutashib, ko‘ngliga iztirob tushdi. Oromi- 
dan ayrilib, o'midan turdi-da, eshikdan tashqari 
chiqdi. Qabila ahlining barchasi uyquda edi. Ishqi 
yo‘q odamlaming maqsadi uyqu bolsa, ishq ahliga 
uyqu haromligi ayon-ku!
Laylining holatini kuzatib yotgan doya, qizning 
muhabbat o‘tida qovrilayotganidan voqif edi. U 
Qaysga ham mehribon bolib, jon fido qilishga 
ham tayyor edi. Qays maktabda o‘qir ekan, bu 
ayol o'zini uning ham doyasi kabi sevar, Qays ham 
o'zini unga farzand kabi tutardi.
Layli uyidan yugurib chiqqanida, doya ham 
soyadek uning ketidan ergashdi. Ishq o ‘tida 
qovrilayotgan Layli o‘z sevgilisi turgan yerga yetib 
borgach, bir-birini ko'rgan oshiq bilan ma’shuqa 
shunday bir oh tortdilarki, otlaridan jahon yorishib, 
xirmonlariga shula tushdi. Hush xirmoni kul 
bolgach, ikkala hushsiz behush bolib yiqildi.
Doya bu pok ishqni ко‘rib, dili o'rtandi. Ularning 
behush yotishini kuzatar ekan, Qays bilan Layli o‘z 
hushida bolganida ham bir-birlariga dil so'zlarini 
aytaolmasliklariga ishondi. So'ng har ikkalasiga 
boqib, achchiq-achchiq yigladi-da, bularning 
ikkalasi o'ziga kelgunlaricha biron kimsa ко‘rib 
qolsa, ikkovi uchun ham yaxshi bolmasligi, hatto, 
ikki yosh o‘z muhabbatlari yolida halok bolish-

---

lari ham mumkinligini angladi. So‘ng ularning 
birini, Laylini quyoshni charx zoli ko‘targanidek, 
yelkasiga olib, qaddini egganicha olib kelib, o‘mi- 
ga yotqizdi. Doya yana ortiga qaytib, Qays yotgan 
yerga keldi-da, onasi kabi joni kuyib, goh sudrab, 
goh ko'tarib qabiladan uzoqroq, elning vahm-u 
gumonidan chetroq joyga olib borib, biron gazanda 
tegmaydigan bir yerga yotqizdi-da, Laylining oldiga 
shoshildi va uning yoniga yotib, uyquga ketdi.
Qays kechasi Layli qabilasi tomon y o l olib, u 
yerda aytib o'tilgan voqealar yuz bergan chog'da 
kunduzi o‘z manzilida o'tirgan yigitning nogoh 
g'oyib bolishi uning qabilasi ahlini yana tashvish- 
ga soldi. Otasi bilan onasi yanayiglashga tushishdi, 
har tomonga odamlar yuborib, uning biron bel- 
gisini topishni buyurishdi. Uning Layli qabilasi 
tomon ketgan izlarini ko‘rishdi-da, qabilaga yetib 
borgach, u yerdan ikkita oyoq izi chiqib kelganini 
aniqlashdi, bu izlardan borib uch kishi uchrash- 
gach, ikkitasi yerda yotganini, bir yotgan odam 
sudralib biyobon sari yol olganini, yana bir yotgan 
odam pari kabi yo‘q bolib qolgani, yana bir iz qabi­
la tomon ketganini ko‘rishdi-da, sudralgan iz bilan 
y o l tutib, Qaysning qumlarga ko'milib yotganini, 
shamol esib, uning jismini qum bilan ko‘mib 
yuborganini bilishdi. Qays boshdan oyoglgacha 
tuproqqa ko'milib yotar, u bilan olik orasida farq 
qolmagandi. Qabila ahli bu holni ко‘rib, yoqalarini 
yirtishdi, boshi ustida zor yiglashar, uni oldirib 
ko'mib qo'yishgan, deb o^lashib, tuproqni ochib, 
o‘z boshlariga tuproq sochardilar. Ba’zan-ba’zan 
nafas olayotganini sezib qolishgach, shukr qilishib 
shodlandilar, so‘ng uni birovga ko'tartirib, tezlik 
bilan qabila sari yolga tushdilar. Qaysning ahvoli

---

ni ko‘rgan otasi yig‘idan behol bolib qoldi. Onasi 
fig'on chekib, ko‘zidan toldlgan qonli yoshlari 
yuzini yuvardi.
Qays hushiga kelgach, barchaning oldida boshi­
ni quyi solganicha, indamay turardi. Odamlar 
chor atrofidan uni malomat qila boshladilar. Biri: 
«Sanga bu qanday havas boldi?» - desa, boshqa- 
si: «Havas bolsa ham yetar endi!» - deb nasihat 
qilardi. Har bir nasihat unga qon tolcuvchi bir 
nayzadek, devonalar boshiga otiladigan toshlardek 
tuyilardi. Birovi: «Uning quloglga nasihat kerak!»
- desa, boshqasi: «Uning oyoglni zanjirband qilish 
darkor», - deb so‘z qotardi.
O'sha kun shunday so‘zlar bilan kech boldi. 
Lekin oshufta, oshiq yigit bunday gap-so‘zlarga 
zarracha e’tibor bermas, ulardan xafa ham, xur­
sand ham emasdi. Olam o'zining kun chiroglni 
yashirgach, tun Qaysning dimoglni yana bezovta 
qila boshladi. El uyquga yotar ekan, ishq uni uyda 
diltang qila boshlagach, u sakrab turib qabiladan 
tezlik bilan chiqdi-da, dilbari manzili tomon yu- 
gurib ketdi.
Ertasiga ertalab uning zor-u notavonlari yana 
har tomonga yol olishib, fig‘on qilishib, uni oldin- 
gidan ham zor-u mahzun holda, dard-u g‘ami esa 
burungidan ham kuchaygan bir holatda topib 
kelishdi. Har tun Qays shu tarzda qochib ketar, 
qabila ahlining qilar ishi uni qidirib topish bolib 
qoldi. Bu ishlardan elning sabr-u toqati tugab, 
ota-onasi-yu qarindoshlari nima chora qilishni 
bilolmay qolishdi. Qaysning ahvoli borgan sari 
oglrlashib borarkan, unga nasihat qiluvchilar 
ham tobora zabunroq bola boshladilar. Yigitning

---

es-hushi tobora zaiflashib, devonalik qiliqlari 
kuchayib borardi. Bolalar uning ketidan tinmay 
yugurib, «Majnun» deb baqirishar, u esa bunga 
parvo qilmay, har bir savollariga javob berardi. U 
qayerga borsa, el «Majnun keldi», «Majnun keldi» 
deya qichqirishardi. Qays esa ot nima ekanini 
ham, o‘z otini ham, qabilasi-yu qardoshlarining 
otini ham unutgan bolib, «Layli» degan nomnigina 
anglardi. Hamisha «Layli!», «Layli!» deb chaqirar, 
odamlar esa uning o'zini «Majnundir bu, ushbu 
Majnun» deb xitob qilardilar. Shu holatda har 
tongda va har oqshomda Layli qabilasi tomon 
y ol olar, qabila atrofini bir necha marta aylanib 
chiqar, awal qadam qo“yadigan joyiga bosh qo“yib, 
keyin esa kolcsiga tosh urar, qabilani har safar 
aylanar ekan: «Qonim toldlsa, qabilasiga jonim 
sadqa», - deb so‘zlar, keyin ko‘z yoshlaridan sel 
tolcib, sahro tomon y ol olardi.
Majnun haqidagi gap-so‘zlar el ichida afsonaga 
aylanib, butun Arab mamlakatida mashhur bolib 
ketdi. Har kimsaning tilida Qays ishqi haqidagi 
hikoya eshitilardi. Layli otasining bir-ikki mehri- 
bon kishisi unga bu voqealami so'zlab berishdi. 
«©mir qabilasida Qays degan dono, aqlli bir yigit 
bor edi. Eshitishimizcha, hozir es-hushini yo‘qotib 
hamisha dashtda oh-faiyod urib kezib yurgan- 
mish. Parishonligining, devonaligining chegarasi 
ham yo‘q emish. Deydilarki, uning bu ahvoliga bir 
hursifat go‘zal ishqi sabab bolganmish».
Laylining otasi bu so'zlarni eshitib, g'amgin 
boldi-da, barmoglni tishlab: «Bechora! U yigitni 
ko‘plar ta’rif qilib gapirishardi. Qobiliyatli, dono, 
pokiza yigit deb maqtashardi. Aqli komil, gap-

---

so‘zlari yoqimli bolgani uchun menga ham ma’qul 
edi u. Otasining holi qanday ekan? Bechora onasi 
g‘am-alamda azob chekayotgandir. Uning iztiroblariga 
qaysi qiz sabab bolgan ekan? Qaysi bir gul uni 
bunchalik tashvishga qo“yibdi, qaysi sarv uning 
yiglsiga bois bolibdi? U go‘zal qaysi qabiladan 
ekan?» - dedi. So‘z boshlagan kishi javob berib: 
«Ey muhtaram zot! So'rayotganing uchun bor 
haqiqatni aytishim zarur. Odamlar, u yigitning 
ko'ngli shu qabilaga mansub go'zalda bolsa kerak, 
deydilar. Ularning bu xil so'zlariga anchagina da- 
lillar ham bor. Bu dashtda qabilalar ko‘p bolsa 
ham, uning ko‘ngli birontasiga moyil emas. Lekin 
har sahar va har shorn payti u ushbu qabiladan 
orom topadi. Jonining qiblasi ham, jon-u jahoni 
ham shu qabila. Uning or-nomus manzili mana 
shu uydir. Hamisha odob bilan so'zlaydigan bu 
yigit yaxshi she’rlar ham yozadi. Nazmida birgina 
ismni tilga oladi. Bu ismni atashdan ojizmiz. Biz 
bilganlarimizning barini aytdik. Bu ish haqida 
qanday fikrga kelish o'zingga havola».
Laylining otasi gap nimada ekanini anglab yetdi, 
alam bilan bir tolg'anib olib, boshini ushlaganicha 
bir zamon o^lanib qoldi, lekin yaxshi ham, yomon 
ham so‘z demadi. Ancha payt chuqur o^lanib, 
so'zlovchiga shunday dedi: «Tezlik bilan borib 
Omiriylar sayidi-qabila boshliglga shu so'zlarimni 
yetkaz: «Bu xil gap-so‘zlar bizga ham, senga ham 
munosib emas. Odamlaming aytishlaricha, sen 
bor gapdan xabardor bo la turib, shu chog'gacha 
o'glingning jinniligini to'xtatish uchun biron chora 
ko‘rmabsan. Kim jinnilikka yuz tutsa, uning bir- 
dan-bir davosi zanjirband qilishdir. Sen mening

---

obro-e’tiborimni, arablar o‘rtasidagi mol-dunyo- 
5
m shavkatimni bilmaysanmi? 
0
‘g‘lingga ham, 
senga ham nimani istasam qila olaman. Lekin sen 
bolayotgan ishlardan yaxshi xabardor bolmagan- 
ing uchun haligacha chora ko'rmagansan, deb 
о У lay man. Endi hamma gapdan ogoh bolding, 
tezda biron tadbir bilan ahvolni tuzat. Bundan 
keyin farzanding o‘z ishida davom etadigan bolsa, 
awal uni oldiraman, keyin senga qahrim qudrati- 
ni ko'rsatib, qabilangni bu dashtdan yo'qotamanb.
Yuborilgan odam Qaysning otasi oldiga yetib 
kelib, unga o‘z amirining topshiriglni tola-tolcis 
yetkazdi. Tinglovchi javob uchun so‘z topolmadi. 
Bu xil muomala uni qattiq ranjitgan bolsa ham, 
boshqa chorasi yo'qligi tufayli barcha so'zlarni 
qabul qildi. Xabar yetkazgan odam o‘z manziliga 
jo‘nab ketgach, bu qabila tashvish ichida qoldi. 
Barcha odamlar sahroga yoyilib, Qaysni izlashga 
tushishdi. Uni qumlar ichida, xuddi qaroqchi tuna- 
gan kishidek yotgan holda topdilar-da, ixtiyoriga 
qaramay uyga olib kelib, zanjirlar bilan boglab 
tashladilar.
Qol-oyoqlan kishanlangan telba yigit bir necha 
kun goh baland, gohida past ovoz bilan faryod 
qilib, kunduzlar-u kechalami ovqatsiz-u uyqusiz 
o‘tkazdi. Ko‘ngli g‘am xanjaridan yarali, yaraligi- 
na emas, pora-pora edi. Ishq iztirobida cheksiz 
jafo chekayotgan yigitni davolash uchun otasi 
turli tabiblami chaqirar, ishq balosidan bexabar 
hakimlar goh nasihatomuz fikrlar aytishar, shar- 
bat ichishni, yiglamaslikni maslahat berishar, goh 
yog'och bilan kaltaklashar, Qays esa bu ishlardan 
kulgisi qistab, gohida o‘z kulgisidan xijolat chekib

---

кo‘z yoshini tolcar ekan, bedard hakimlar uning 
ahvolini anglay olmay, ba’zida tig‘ bilan davolashni 
afzal ко‘rib, jismini har tarafdan kesishar, Qays 
esa goh behush, gohi o‘ziga kelib, ko‘zlaridan goh 
suv, goh qon to'kardi.
Bir necha vaqt shu tarzda otdi. Qaysning ahvoli 
tobora oglrlashib borardi. Bir tun nihoyat qorongl, 
xuddi kun xazinasini ajdaho yutgandek boldi. Shu 
kecha hijron tunining asiri bolgan Majnun o‘z ahvoli 
haqida о Vlanib qoldi, g‘am chaqmogl uning vujudini 
kul qilib, faiyod ura boshladi: «Bu dunyoga kelma- 
sam yoki vujudim yo‘q bolib ketsa bolmasmidi? 
Men xastani olamga keltirishdan qazoning maqsa- 
di nima ekan? Jismimga ruh yoldosh bolganda, 
tugllgan zahotiyoq olib ketsam koshki edi. Ishqdan 
alam yetmay turib ikki ko‘zim ko‘r bolsa qani edi? 
Gadottk qilib eshikma-eshik yurib bir luqma ovqatga 
zor bolsam, ochlikda olib ketsam bu mashaqqatu 
balolami ko‘rmagan bolardim-ku! Hozir esa men 
ojiz bir xasman, jismim esa xascha ham emas. Bu 
holda umr ko‘rgandan ko“ra dashtu toglarda sarson 
yurib, tog' ustida nola ursam, ehollarda jaigursam 
koshki edi! Qayg4i ko‘nglim uyini zindonga aylan- 
tirdi. Eshigi ham, tuynugi ham ochilmaydigan bu 
zindonda tanim mahbus. Ichkaridagi uylarda esa 
furqat o‘ti yanada kuchliroq. Bu otlardan ichim 
iztirobga toldi.