Moddalar almashinuvining fiziologik as

novateurpublication.org 
shunchalik ko’p natriy yuqotadiki, ichki muhit keskin o’zgarishi oqibatida buyrak 
usti bezi po’stlog’i olib tashlanishidan bir necha kun o’tganda hayvon o’ladi. 
Bunday hayvon organizmiga mineralokortikoidlar yuborib, uni hayotini saqlab 
qolish mumkin. Shuning uchun mineraloko-rtikoidlarni hayotni saqlab qoluvchi 
gormonlar deydilar. Buyrak usti bezida mineralokortikoidlar sekresiyasi 
organizmdagi natriy va kaliy miqdoriga bevosita bog’liqdir. Natriyning ko’payishi 
aldosteron sekresiyasini tormozlaydi. Qonda natriyning kamayishi aldosteron 
sekresiyasini kuchaytiradi. K+ ionlariing buyrak usti bezi koptokchali zonasiga 
ta’siri teskari va kuchsizroq. Gipofizning adrenokortikotrop gormoni ham 
aldosteron sekresiyasini bir muncha kuchaytiradi. 
Harakatdagi qon hajmining o’zgarishi o’ng yurak volyumoresteptorlari 
tomonidan qabul qilinadi. Bu resteptorlardan impulslar gipotalamusga borib, AKTG 
hosil bo’lishi va aldosteron sekresiyasiga ta’sir etadi. Harakatdagi qon hajmining 
oshishi aldosteron sekresiyasini tormozlaydi. Natijada organizmdan Na+ ionlari va 
u bilan birga suv chiqarilib, harakatdagi qon va organizmdagi suv miqdori me’yoriga 
yetkaziladi. Harakatdagi qon hajmi kamayganda xuddi shu yo’l bilan aldosteron 
sekresiyasi kuchaytiriladi. Qon plazmasi osmotik bosimi-ning o’zgarishlari 
osmoreseptorlar, gipotalamus va gipofiz orqali aldosteron sekresiyasini o’zgartiradi 
va osmotik bosimni me’yoriga keltiradi. 
Sunggi yillarda aldosteron sekresiyasini boshqaruvchi asosiy omil renin-
angiotenzin-aldosteron tizimi faoliyati ekanligi aniqlangan. Qon bosimi pasay-
ganda simpatik nervlar ta’sirida buyrak arteriyasi torayadi. Buyrakdagi qon 
oqimining pasayishi yukstaglomerulyar nefronlarda ko’plab renin ishlanishiga olib 
keladi. Ferment tabiatli renin plazmadagi globulinlardan bo’lgan angioten-zinogenni
angiotenzin I ga aylantiradi. Angiotenzin I dan angiotenzin II hosil bo’ladi, 
angiotenzin II esa aldosteron sekresiyasini kuchaytiradi. Gipofizning AKTG 
gormoni ham aldesteron sekresiyasini bir oz kuchaytiradi. 
Glyukokortikoidlar (kortizon, gidrokortizon, kortikosteron) karbonsuvlar, 
oqsillar va yog’ar almashinuviga ta’sir etadi. Ulardan eng faoli kortizon. Bu 
gormonlar jigarda glyukoza hosil bo’lishini qo’zg’atib, qonda qand miqdorini 
oshirish qobiliyatiga ega bo’lganlari uchun shunday nomlanganlar. Bu jarayon 
aminokislotalar dezaminastiyasini tezlashtirish va ularning azotsiz qoldiqlarini 
karbonsuvlarga aylantirish (glyukoneogenez) yo’li bilan amalga oshadi deb tasavvur 
qilinadi. Bu vaqtda jigarda glikogen miqdori hatto oshishi mumkin. 
Glyukokortikoidlar adrenalindan mana shu bilan farq qiladi. Adrenalin ta’sirida 
qonda glyukoza ko’payadi, ammo jigarda glikogen kamayadi. 
Glyukokortikoidlar sekresiyasining ortishi ham, kamayishi ham, organizmda 
jiddiy o’zgarishlar paydo qiladi. Qonda kortizon ko’payib ketishi gipergli-kemiyaga, 
semirib ketishga, qon bosimining oshishiga, shish paydo bo’lishiga va b. ga olib 

---

31