Moddalar almashinuvining fiziologik as

novateurpublication.org 
Melatonin sekresiyasi kecha-kunduzgi ritm asosida sodir bo’ladi va gonadotrop 
gormonlar, jinsiy funksiyalar, jumladan ayollar hayz sikli davomiyligini aniqlaydi. 
Epifiz vaqtga nisbatan adaptastiya jarayonlarini ta’minlaydi, shuning uchun uni 
organizmning “biologik soati” deydilar. 
To’qima gormonlari. 
Gormonlar faqat maxsus endokrin bezlarda emas, balki turli a’zo va 
to’qimalarning ixtisoslashgan hujayralari tomonidan ham ishlab chiqariladi. Hozir 
to’qima va a’zolarda 50 ga yaqin gormonni sintezlash qobiliyatiga ega hujayralar 
topilgan. Bu hujayralar hazm tizimi a’zolarida, o’pka, buyrak, yurak v.b.a’zolarda 
uchraydi. Bu hujayralar APUD-tizimni tashkil qiladi. Apudositlar sintezlaydigan 
gormonlar juda ko’p, ular serotonin va melatonin, katexolaminlar va gistamin, 
gastrin, sekretin, motelin v.b. Hazm tizimidagi apudositlar 20 tur gormon ishlab 
chiqaradi. Bu gormonlar hazm a’zolari faoliyatini boshqa-rishdan tashqari umumiy 
modda almashinuvini nazorat qilishda ishtirok etadi. Ular enterin tizimi gormonlari 
yoki gastrointestinal gormonlar deyiladi. 
Sekretin
o’n ikki barmoq ichakning shilliq pardasidagi maxsus hujayralar 
tomonidan sintezlanadi va o’n ikki barmoq ichakka me’dadan xlorid kislota o’tib, 
undagi pH 4,5dan pastga tushganda qonga o’tadi. Sekretin ta’sirida me’da osti 
bezidan bikarbonatlarga boy shira ajralishi ko’payadi, o’t va ingichka ichak shirasi 
bilan suv hamda tuzlar ajralishi ortadi. Sekretin xlorid kislota sekre-siyasini 
to’xtatadi, hazm tizimi silliq mushaklarini tormozlaydi, ichak shilliq pardasidagi 
enterositlar bo’linishi va ularda invertaza va maltaza fermentlari sintezlanishini 
tezlashtiradi. Sekretin yurakdagi tomirlarga chiqadigan qon miqdorini, siydik 
hajmini va undagi natriy, kaliy, bikarbonatlar miqdorini oshiradi. Gormon atamasi 
ilk bor sekretinga nisbatan (1902 yilda) ishlatilgan. 
Xolesistokinin
yoki pankreozimin o’t pufagini qisqartiradi, undagi o’tni o’n ikki 
barmoq ichakka chiqaradi, me’da osti bezidan fermentlar ajralishini kuchay-tiradi. 
Xolesistokinin me’da harakatlarini tormozlab, ichak harakatlarini yaxshi-laydi, 
insulin va glyukagon sekresiyasini tezlashtiradi. Xolesistokinin faqat o’n ikki 
barmoq ichakda emas, balki markaziy va periferik neyronlarda ham sintezlanadi. 
Bunday neyronlar katta yarimsharlar po’stlog’ida, limbik tizim va neyrogipofizda 
topilgan. MATdagi xolesistokinin ishtahani boshqarishda ishtirok etishi va mediator 
vazifasini bajarishi to’g’risida ma’lumotlar bor. 
Gastrin 
me’daning pilorik qismidagi, o’n ikki barmoq ichidagi hujayralarda va 
me’da osti bezining D-hujayralarida sintezlanadi va qon orqali me’da bezlari 
faoliyatini rag’batlantiradi. Oqsil parchalanishi maxsulotlari, ovqatning ekstrak-tiv 
moddalari va pilorus shilliq pardasiga mexanik ta’sirotlar, alkogol va adashgan 
nervlar gastrin sekresiyasini tezlashtiradi. Ximusda xlorid kislota-nining ko’payishi 
gastrin sekresiyasini tormozlaydi. Gastrin xlorid kislota va pepsinogenlar 

---

39