Modernizatsiyalash jarayonlari

Kasb – hunar ta’limi
jarayonlari tahlili va
asosiy didaktik
tushunchalar
Bi
lim
81
Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. –
Тошкент: 
Истеъдод, 2008. –
180 б. –
Б. 109.
о‘qitish, 
о‘qish metodlari
ta’lim
jarayoni 

---

368 
O‘qituvchi mashg‘ulot boshlanishi 
oldidan talabalar uchun, stullardan 
doira shaklidan joy tayyorlaydi. 
Muammo beriladi. 
Muammoning 2 yechimi o‘qituvchi 
tomonidan beriladi. 
Talaba 1 ta variantni tanlaydi. 
Tanlangan variantlar izohlanadi 
(nima uchun tanlanganini). 
3 ta kishidan iborat guruhlarga 
bo‘linadi. 
Eng qiziqarli muammo ishlab 
chiqiladi. 
Texnologiyaning maqsadi: talabalarning o‘quv va hayotiy faoliyatlarida 
uchraydigan turli holat va vaziyatlardan o‘z obro‘larini saqlagan holda chiqish, 
vaziyatni to‘g‘ri baholash va tezlik bilan kerakli yechimni topish ko‘nikmalarini 
shakllantirish, shu boradagi malakalarini 
oshirishga ko‘maklashish, ularning fikrlash qobiliyati va nutqiy faoliyatini 
o‘stirish hamda muloqot qilish madaniyatni shakllantirish. 
Лабиринт технологияси. Технология 
талаба (ўқувчи)ларнинг ўқув ва ҳаётий 
фаолиятларида учрайдиган турли ҳолат ва 
вазиятлардан ўз обрўларини сақлаган 
ҳолда
чиқиш, вазиятни тўғри баҳолаш ва 
тезлик билан керакли ечимини топиш 
кўникмаларини шакллантириш, шу 
борадаги малакаларини оширишга 
кўмаклашиш, уларнинг фикрлаш 
қобилиятини
ва нурқий фаолиятини 
ўстириш ҳамда мулоқот қилиш 
маданиятини шакллантириш.

---

369 
Mashg‘ulotn o‘tkazish tartibi: o‘qituvchi mashg‘ulot boshlanishi oldida talabalar 
uchun stullardan doira shaklida joy tyyorlaydi (doira shaklidagi joyning o‘rtassiga 
savvatdagi guldasani qo‘yish maqsadga muvofiq. Joyning bunday jihozlanishi 
mashg‘ulotniqiziqarli va jonli o‘tishiga yordam beradi. Imkon bo‘lsa. Bunday 
mashg‘ultni ochiq havoda, tabiat qo‘ynid o‘tkazilsa, u holda talabalar yashil 
mysalar ustida doira shaklida bemalol joylashib olsalar ham bo‘ladi).
O‘qituvchi mashg‘ulot boshlanishi bilan talabalarni shu davradan joy 
egallashlarini so‘raydi.
So‘ngra talabalarning faoliyati rang-barang va hamisha turli qiziq voqyealar, 
hodisalar, vaziyatlarga boy ekanligi haqidagi qisqacha suhbat bilan mashg‘ulotni 
boshlaydi. Misol tariqasida o‘qituvchi, talabalar faoliyatida uchragan yoki 
uchraydigan vaziyatlardan biri to‘g‘risida gapirib beradi va shu vaziyatdan chiqish 
yo‘lini so‘raydi yoki o‘qituvchi vaziyatni aytib, uning uchta yechimini ham aytadi 
va talabalardan uchta to‘g‘ri variantdan bittasini tanlashlarini va nima uchun shu 
variantni tanlaganliklarini tushintirib berishlarini so‘raydi. Shundan so‘ng 
o‘qituvchi talabalarni hohishlariga ko‘ra, uch kishidan iborat kichik guruhlarga 
ajratadi va ularga har bir kichik guruh a’zolari o‘z ish tajribalardan kelib chiqqan 
holda o‘quv va tarbiyaviy jarayonlarda o‘qituvchi va talabalar faoliyatida 
uchraydigan yoki uchragan biron-bir muammoli vaziyatlarni eslashlari, ulardan eng 
qiziqarli, eng muammolisini tanlab, ularning yechimini (vaziyat muammoning 
yechimini uch variantdan test yoki aniq bir javobdan iborat bo‘lishi mumkin) ham 
topib qo‘yish topshirig‘ini beradi.
O‘qituvchi yordamida har bir kichik guruh navbati bilan o‘zlari tayyorlagan 
vaziyat yoki muammolarni boshqalarga og‘zaki bayon etadilar. Kichik guruhlar 
tomonidan aytilgan vaziyat yoki muammoni yechimini topish uchun o‘qituvchi 
ularga aniq vaqt belgilab beradi. Berilgan vaqt ichida kichik guruh a’zolari vaziyat 
yoki muammo yechimini topishga harakat qiladilar, vaqt tugagach. guruhlarning 
javoblari tinglanadi. Masalan, avval bir kichik guruh tanlagan vaziyat yoki 
muammo yana bir marotaba esga tushiriladi va qolgan kichik guruhlar navbati 
bilan ushbu vaziyat va muammoga o‘z yechimlarini aytadilar. Barcha kichik 
guruhlar o‘zlari tanlagan javoblarini aytib bo‘lishgach, vaziyat yoki muamoni 
o‘rtaga tashlagan kichik guruhning o‘zi to‘g‘ri yechim haqida fikr bildiradi. 
O‘qituvchi ham shu vaziyat yoki muammoga nisbatan o‘z fikrini bildiradi va 
bildirilgan barcha kichik guruh fikrlarni umumlashtiradi. So‘ngra ikkinchi guruh 
o‘rtaga tashlagan vaziyat yoki muammoni muhokamasiga o‘tiladi, shu kabi 

---

370 
davradagi guruhlar tomonidan o‘rtaga tashlangan barcha vaziyat yoki muammolar 
muhokamasi o‘tkaziladi. 
Mashg‘ulot oxirida o‘qituvchi talabalar va guruhlar ishiga baho beradi va vaziyat 
yoki muammolarni yechimini topishda nimalargga ko‘proq e’tibori qaratish 
kerakligi to‘g‘risda tavsiyalar beradi, so‘ngra mashg‘ulotni yakunlaydi82.
Metodni qo‘llashda talabalarning erkinligi ta’minlanadi, mustaqil fikrlashlari 
uchun imkonyat yaatiladi. Talabalar mavjud bilimlariga tayangan holda 
o‘rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib beradi. Talabalarning mantiqan to‘g‘ri 
fikrlay olishlari, shaxsiy mulohazalarni dalillar bilan isbolay bilishlari yagona talab 
sifatida olinadi83. 
Texnologiyani qo‘llanilish tartibi:
Guruxlarga ajratiladi 4 ta guruxga . 
Guruxlarga yozuvli varaqlar 
tarqatiladi. 
O‘qituvchi kichik gurux a’zolarini 
tarqaatma materiallaga yozilgan asosiy 
82
Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. –
Тошкент: 
Истеъдод, 2008. –
180 б. –
Б. 39
-40. 
83
Rо‘ziyeva D., Usmonboyeva M., Xoliqova Z. Interfaol metodlar: mohiyati va qо‘llanilishi. –
Toshkent: Nizomiy 
nomidagi TDPU, 2013. -108 b. 
–
В. 27
-28. 
3х4 технологияси. Ушбу 
машғулот талаба 
(ўқувчи)ларни аниқ бир 
муаммони (ёки бирор 
мавзуни0 якка ҳолда (ёки 
кичик жамоа бўлиб) 
фикрлаб ҳал этиш, ечимини 
топиш, кўп фикрлардан 
керагини танлаш, танлаб 
олинган фикрларни 
умумлаштириш ва улар 
асосида қўйилган муаммо 
(ёки мавзу) юзасидан бир 
тушунча ҳосил қилишга, 
шунингдек, ўз фикрларини 
“Ижодий иш” методи талабарни ижодий 
фаолликка ундаш орқали улард ўзлаштирилгн 
назарий билимлар асосида мавзу моҳиятини 
ёритиш, янгича талқин этиш кўникмаларини 
шакллантиришга хизмат қилади.

---

371 
fikrni faqat 3 ta fikr yaniy 3 ta so‘z 
yoki 3 so‘z brikmasi yoki 3 ta gap 
bilan davom ettirilishi mumkin 
ekanligi o‘qtiriladi. 
Guruxlarda ish bajariladi. 
Gurux a’zolari o‘rinlaridan turib soat 
mili bo‘yicha joylarni o‘zgartiradi. 
Yangi joyga kelgan gurux a’zolari 
shu yerda qoldirilgan tarqatma 
materiallardagi fikrlar bilan tanishib 
yana 3 tadan o‘z fikrlarini yozadi. 3ta 
gap yoki 3ta so‘z
Yana joylar o‘zgartirilaadi 1- gurux 
o‘z joyiga kelguncha joy almashadi. 
O‘z joylariga qaytib kelgan kichik 
guruxlar umumlashtiriladi, ta’rif yoki 
qoida yozadi 
Taqdimot guruxlar o‘z qoida yoki 
ta’riflarini yozadilar. 
O‘qituvchi baholaydi.
Texnologiyaning maqsadi: talabalarni erkin mustaqil va mantiqiy fikrlashga; 
jamoa bo‘lib ishlashga, izlanishga; fikrlarni jamlab, ulardan nazariy va amaliy 
tushuncha hosil qilishga; jamoaga o‘z fikrini o‘tkazishga, uni ma’qullashga; 
qo‘yilgan muammoni yechishda va mavzuga umumiy tushuncha berishda o‘tilgan 
mavzulardan egallagan bilimlarini qo‘llay olishga o‘rgatish. 
Texnologiyaning qo‘llanilishi: seminar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida 
yakka tartibda (yoki kichik guruhlarga ajrtilgan holda) o‘tkazish hamda guruh 

---

372 
a’zolarini bir necha marotaba joylarini o‘zgartirib berilgan vazifalarni bajarishga 
mo‘ljallangan84 
6x6x6 metodishunday metoddirki, u tufayli 36 ta qatnashchi qisqa vaqt 
mobaynida bironta masalani muhokama qilish va guruh a’zolaridan aksariyatining
qarashlarini bilib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
6 guruh (har birida 6 kishidan) ishtirokchilari o‘qituvchi tomonidan o‘rtaga 
tashlangan muammoni 6 minut mobaynida muhokama qiladilar. Shundan keyin 
o‘qituvchi 6 ta yangi guruhni shunday tuzadiki, unda oldingi munozara guruhida 
qatnashganlardan birontasi albatta bo‘ladi. Yangi guruh qatnashchilari o‘z 
guruhlarining ish natijalarini muhokama qiladilar. 
6x6x6 guruhning barcha a’zolarini faollashtiruvchi metoddir. Qatnashchilardan
har biri qisqa davr mobaynida ham munozara qatnashchisi, ham so‘zlovchisi rolida 
bo‘ladi. 
Guruhlar bitta muammoni yoki bir muammoning turli jihatlarini muhokama 
qilishlari mumkin. 6x6x6 metodi o‘qituvchidan faollikni va guruhlarni faol 
ishtirokini talab qiladi85. 
Akvarium. Sinf xonasida stullardan iborat ikki doira tashkil etilib, birida stullar 
tashqariga, ikkinchisida ichkarisiga qarab joylashtiriladi. O‘quvchi-talabalar teng 
ikki guruhga bo‘linadi: biri ichki stullar aylanasiga, boshqasi esa tashqi stullar 
aylanasiga o‘tiradilar. Bunda har kim o‘z sherigiga qarab o‘tiradi. O‘quvchilarga 
muhokama qilish uchun savol beriladi.
Yaxshilab o‘ylab olganlaridan so‘ng o‘quvchilarga sheriklari bilan savolni 
muhokama qilish uchun bir yoki ikki daqiqa vaqt beriladi. 
84
Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. –
Тошкент: 
Истеъдод, 2008. –
180 б. –
Б. 34
-35. 
85
Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. –
Тошкент: 
Истеъдод, 2008. –
180 б.–
Б. 94.

---

373 
Ma’lum signaldan so‘ng tashqi aylanadagilar bir o‘rin chapga surilishadi va ayni 
savolni yangi sheriklari bilan muhokama qilishadi. Tashqi aylanadagi o‘quvchilar 
o‘zlarining eng birinchi sheriklari surilib kelgunga qadar yoki yetarlicha yangi 
sheriklari bo‘lgungacha faoliyat davom ettiriladi.Shu metodni tashqi doiradagilar 
tanqidchi sifatida ichki doiradagilar ximoyachi sifatida «doiraviy rolli o‘yin» 
shaklidagi mashg‘ulotlarga ham qo‘llash mumkin86.
2. Strategiyalar: “Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig- zag”, “Zinama-
zina”, “Muzyorar”, “Rotasiya”, “T-jadval”, “Yumaloqlangan qor” va h.k.
«Aqliy hujum» metodi– muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal 
etishda keng qo‘llaniladigan metod87.
«Aqliy hujum» - bevosita jamoa bo‘lib «fikrlar hujumi» («mozgovaya ataka») 
olib borish. bu metoddan maqsad mumkin qadar katta miqdordagi g‘oyalarni 
86
Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. –
Тошкент: 
Истеъдод, 2008. –
180 б.–
Б. 94.
87
Педагогикадан атамалар луғати. –
Тошкент: Фан, 2008. –
192 б. –
Б. 15.
Ақлий ҳужум. Бевосита жамоа бўлиб «фикрлар ҳужуми» 
(«мозговая атака») олиб бориш. бу методдан мақсад 
мумкин қадар катта миқдордаги ғояларни йиғиш, 
талабаларни айни бир хил фикрлаш инерциясидан ҳоли 
қилиш, ижодий вазифаларни ечиш жараёнида дастлаб 
пайдо бўлган фикрларни йиғишдир.

---

374 
yig‘ish, talabalarni ayni bir xil fikrlash inersiyasidan holi qilish, ijodiy vazifalarni 
yechish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yig‘ishdir88.
“Aqliy xujum” – g‘oyalarni ilgari surish usuli. Qatnashchilar birlashgan holda 
qiyin muammoni yechishga harakat qiladilar, uni yechish uchun shaxsiy 
g‘oyalarini ilgari suradilar89.
“Aqliy hujum”texnologiyasining tarkibi quyidagidan iborat: 
Guruhlarga ajratish.
Guruhlarga topshiriqlar beriladi. 
Vaqt belgilanadi va taqdimotga tayyorgarlik. 
Taqdimot (har bir guruhning g‘oyalari). 
G‘oyalar hujumi (asosiy g‘oya). 
Xulosa (1ta g‘oya). 
Asosiy prinsip: erkin muloqot-munozara jarayonida berilgan mavzu asosida yangi 
novatorlik g‘oya, fikrlar to‘planadi. Aytilgan g‘oya, fikrlarning sifatiga emas, 
ularni qanchalik ko‘p aytilganiga e’tibor qaratiladi. 
88
Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. –
Тошкент: 
Истеъдод, 2008. –
180 б.–
Б. 94.
89
Маҳкамова М. Педагогик технологиялар. –
Тошкент Фан ва технологиялар, 2012. –
184 б. –
Б. 114.
Брейнсторминг. Бу термин инглизча сўз бўлиб, у икки тушунчадан иборат: brain
-
мия, 
storming-
хужум, бўрон, қаттиқ хаяжон. Ушбу методни «мияни хаяжонга солиш» деб 
юритилиши, унинг асл моҳиятини очиб беради, лекин баъзида ушбу методни «жамоавий 
ижодий фикрлаш» деб ҳам тушунса бўлади. Рус тилидаги таржимада ушбу метод 
«Мозговая атака», ўзбек тилида эса «Ақлий хужум» ёки «Фикрлар хужуми» дейилиши 
унинг асл моҳиятини сақлашга ёрдам беради. Бу метод 15 кишидан ортиқ бўлмаган 

---

375 
Aytilgan g‘oya, fikrlar muhokama ham, tanqid ham qilinmaydi. Munozara erkin 
va o‘zaro samimiy munosabat holatida o‘tkaziladi. To‘plangan g‘oya, fikrlar 
asosida mavzu bo‘yicha umumiy fikr shakllantiriladi. Aytilgan g‘oya, fikrlarning 
sifati va ular asosida tuzilgan umumiy g‘oya, fikrlarning qay darajada muhimligi 
shu muammo yoki mavzu bilan yaxshi tanish bo‘lgan mutaxassis-ekspertlar 
tomonidan baholanadi.
Ushbu jarayonda o‘qituvchining asosiy vazifasi – imkoni boricha harbir aytilgan 
g‘oya, fikrni to‘plab borishdan iborat. 
O‘quvchi-talabalar tomonidan yozilgan fikrlar, g‘oyalarning imlo va 
grammatik xatolariga e’tibor qaratilmaydi hamda yozilgan fikrlar oralarida 
keyinchalik hayolga kelgan fikrlarni yozish uchun bo‘sh joylar ham 
qoldiriladi.
Ishtirokchilar o‘z fikrlarini erkin, tanqid qilmasdan ifoda etishga chaqiriladi. 
G‘oyalar tahlili keyinroqo‘tkaziladi. Bu usuldan foydalanganda muammoni 
yechish variantlari maksimal darajada ortadi.
Bu metod bosqichma-bosqich hamda har bir bosqichga aniq vaqt belgilanishi 
bilan o‘tkaziladi. 
1-bosqich. Har bir qatnashchi 2 minut mustaqil ishlaydi
2-bosqich. Juftlarda ishlash – uchliklarda ishlash 5 minut. 
3-bosqich. To‘rtliklarda ishlash - oltiliklarda ishlash 5 minut. 
4-bosqich. Sakkizliklarda ishlash 5 minut. 
Брейнрайтинг. Ушбу методни қўлланиши 
брейнсторминг методига ўхшаш бўлиб,
фақат бу методда барча ғоя, фикрлар ёзма 
баён этилади. Бу эса ўз ғоя. фикрларини 
оғзаки баён этишга уяладиган ёки 
қийналадиган
баъзи тингловчилар учун 
қулайлик яратади 
Юмалоқланган қор. Бу 
метод ҳар қандай 
тушунчага мумкин қадар
аниқроқ таъриф топишга 
имкон беради, ўқувчиларга 
гуруҳларда ишлашни, 
бошқалар фикрига қулоқ 
солишни ва умумий нуқтаи 
назарни ишлаб чиқишни 
ўргатади.

---

376 
5-bosqich. 5 minut muhokama. 
Guruhlardagi ish tugashiga ko‘ra har bir guruh vakillari navbati bilan o‘z 
plakatlarini ilib qo‘yadilar va uni o‘qiydilar. Agar savollar bo‘lsa, guruh javob 
beradi. 
O‘qituvchi barcha guruhlar ishtirokidagi umumiylikni topishga yordam beradi.
Juftlikda ishlanadi. 
Ma’lumot beriladi. 
T chiziladi. “T”ning chap 
tomoniga sabab yoziladi. O‘ng 
tomoniga qarama-qarshi g‘oyalar 
yoziladi. 
Jadvallar juftlikda taqqoslanadi. 
Barcha o‘quv guruhi yagona 
“T” tuzadi. 
«Muz yorar» o‘yini («qizdiruvchi mashq», «faoliyatga jalb qiluvchi») - bu 
ishtirokchilarning o‘zaro tanishishi va ishchi muhit yaratish maqsadida 
qo‘llanadigan mashq. Mashqning vazifasi - kishilarni muloqotga chorlash 
(«muzni yorish»). «Muz yorar» auditoriyadagi ruhiy taranglikni yengish, 
guruhning shakllanish jarayonini tezlatish, muloqot, axborot almashinuvini yo‘lga 
qo‘yish; samimiylik va hamkorlik muhitini yaratishga yordam beradi. «Muz 
yorar» barcha ishtirokchilarni jarayonga muvaffaqiyatli jalb qiladi va treningning
umumiy yo‘nalishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi90.
Ta’limning «Zigzag usuli»1980-1990 yillardan boshlab paydo bo‘ldi. Bu usulning 
boshqa usullardan farqi shundaki, sinf mayda guruhlarga ajratiladi, o‘quvchilar 
raqamlanadi, spiker-boshliq saylanadi. So‘ngra bir xil raqamlar bir-birini «topadi». 
90
Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. –
Тошкент: 
Истеъдод, 2008. –
180 б.–
Б. 94.
“Т 
- 
жадвал” график 
органайзерининг таркиби 
қуйидагилардан
иборат: “Т 
- 
жадавал” 1та концепция
-
нинг 
жиҳатини ўзаро солиштириш ёки 
(“ҳа/йўқ”, “ҳа/қарши”) танқидий 
мушоҳадани ривожланти
-
риш 
мақсадида ишлатилади.

---

377 
Topshirik beriladi. Topshiriq o‘zlashtirilgach, tarqalishadi. Har bir a’zo o‘zi 
o‘zlashtirgan masalani eski sheriklariga aytib beradi. Savol-javobda esa guruh 
baholanadi. Har bir raqamlanganlar yangi va har xil topshiriqlar olganini hisobga 
olsaq har bir o‘quvchi o‘z guruhi manfaati uchun hambilishi kerak va bilishga 
majbur!Chunki o‘z guruhiga qaytganda u o‘zi o‘rgangan mavzu bo‘yicha savol-
javobda guruhi nomidan qatnashishi kerak. 4 ta guruh bo‘lsa1,2,3,4 bo‘ladi, 3 ta 
guruh bo‘lsa 1,2,3 va xokazo91. 
3. Grafik organayzerlar: “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konseptual jadval”, “Venn 
diagrammasi”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va b. 
Namuna:
Mustaqil o‘qish vaqtida olgan bilimlarni, eshitgan ma’lumotlarni tizimlashtirishni 
ta’minlaydi. Olingan ma’lumotni tasdiqlash, aniqlash, kuzatish, avval o‘zlashtirgan 
ma’lumotlarni bog‘lash qobilyatini shakllantirishga yordam beradi. O‘qish 
jarayonida olingan ma’lumotlarni alohida o‘zlari tizimlashtiradilar, jadval 
ustunlariga kiritadilar. 
91
Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. –
Тошкент: 
Истеъдод, 2008. –
180 б. –
Б. 94.
“Нима учун?” схемаси муаммонинг дастлабки сабабларини 
аниқлаш бўйича фикрлар занжири, тизимли, ижодий, 
тахлилий фикрлашни ривожлантиради ва фаоллаштиради.

---

378 
“V” – men bilgan ma’lumotlarga mos. 
“ – “ – men bilgan ma’lumotlarga zid. 
“ + ” – men uchun yangi ma’lumot. 
“?” – men uchun tushunarsiz yoki ma’lumotni aniqlash, to‘ldirish talab etiladi.
Insert jadvali 
V 
- 
+ 
? 
Kouching texnologiyasi 
Kouching ishtirokchilari: shaxsiy va korporativ 
Formati bo‘yicha kunduzgi va sirtqi 
Uslubni belgilanishi: ko‘p narsaga erishgan va undan ham ko‘proq narsaga 
erishishni hohlaganlar bilan hayotning turli sohalaridagi keng qamrovli masala va 
muammollarni yechish uchun foydalaniladi 
Uslubning maqsadi: shaxsni, uning personal va kasbiy faoliyatida natijaviyligini 
maksimal ko‘tarishdan iborat 
Uslubning mohiyati: salohiyatni ochishga mo‘ljallangan quroldir 
Harakatlar rejasi: muloqot, samarali savollar berish va diqqat bilan javoblarni 
eshitish 
Kouching bosqichlari:
1. Kouching maqsadini aniqlash 
“Балиқ скелети” чизмаси бир қатор 
муаммоларни тасвирлаш ва уларни 
ечиш имконини беради. Тизимли 
фикрлаш, тузилмага келтириш, таҳлил 
қилиш
кўникмаларини ривожлантиради. 

---

379 
2. Joriy vaziyatni tahlil qilish 
3. Maqsadga erishish yo‘llarini aniqlash 
4. Harakalar rejasini tuzish. 
5. Rejani joriy etish jarayonida nazorat va qo‘llab-quvvatlash 
Uslubning xususiyatlari: pastdan yuqoriga, o‘z-o‘zini, gorizontal va yuqoridan 
pstga qarab 
Uslubning ustunligi:
- uning mobilligi 
- joyning geografiyasiga bog‘liq emas 
- yakkama-yakka, guruhli 
Uslubning kamchiliklari: psixologik qarshiligi
Kutiladigan natija: shaxs faoliyati samaradorligini jiddiy oshirish 
Kouching tamoyillari:
O‘z-o‘zini takomillashtirish 
Anglanilmagan ehtyojlar 
O‘zgarishlar 
Yo‘nalish va ruhlanish 
Yengish 
Muammolarni yechish 
Tajriba
Kouching ko‘rinishlari:
Hunarli kouching 
Biznes-kouching 
Shaxsiy samarali kouching 
Layf-kouching 

---

380 
Hunarli kouching – kasbiy kompetentlarni, kompetensiyalarni baholashni, hunarni 
rejalashtirish bo‘yicha maslahat berish, rivojlanish yo‘lini tanlashni, ish izlashda 
hamroxlikni va hokazolarni o‘z ichiga olagn hunarli maslahat berish deb atashadi.
Biznes kouching – biznesni rivojlantirish va o‘sishi, shuningdeq motivasiyani 
ko‘tarish bo‘yicha mutaxassis bilan odamni, uning talablariga mos ravishda zarur 
natija olgunga qadar qo‘llab-quvvatlash va kuzatib borishda ifodalanadigan mijos 
orasida kasbiy o‘zaro munosabatda bo‘lish tizimidir. 
Shaxsiy samarali kouching – o‘yinchini ruhlantirish, o‘yinchini energiya bilan 
to‘ldirish, unga o‘zini-o‘zi rivojlantirishga hamda uning unumdorligini 
rivojlanishiga yordam berish sa’ati va amaliy ko‘nikmasidir. 
Layf-kouching – personal rivojlanish bo‘yicha mutaxassis bilan odamni, uning 
talablariga mos ravishda zarur natija olgunga qadar qo‘llab-quvvatlash va uzatib 
borishda ifodalanadigan mijos orasida kasbiy o‘zaro munosabatda bo‘lish tizimidir. 
Rahbar uchun kouching, odatda bu alohida biznes-vazifalar bo‘yicha rahbar uchun 
maxsuslashtirilgan tor, ya’ni: yangi biznes, biznesni o‘zgartirish, biznesda moliya, 
korparativ standartlarni rivojlantirish, tanlash va chet el tajribasini olish, foydali 
hamkorliq ishchan munosabat o‘rnatish, marketing, presonalni boshqarish, samarali 
tashviqot, qimmatli strategiya va boshqa kouchinglardir. 
Shaxsiy samarali kouching. Bosqichlari: 
Shaxsiy samarali kouching odam tomonidan o‘zining muvaffaqiyat maqsadini 
angalshdan boshlanadi. Shaxsiy muvaffaqiyat maqsadini rivojlantirish uchun zarur 
bo‘lgan uchta yo‘nalish akslantirilishi mumkin: 
Birinchisi – oila, salomatliq qiziqish masalalarni o‘z ichiga olgan shaxsiy 
rivojlanish 
Ikkinchisi – kasbiy yoki ijtimoiy doira, bularning hammasi hunar, kasbiy 
muvaffaqiyat, bozordagi qo‘shimcha narx qo‘shilishi bilan bog‘liq. 
Uchinchisi – ijodiy yo‘nalish, bu siz nimada ajoyibsiz, bu yer yuzidagi barcha 
odamlardan sizning fikringiz, umuman turli narsalarda ifodalanadi, masalan, 
cho‘qqilarni yengish yoki mineral suv butulkasining qopqog‘ini yig‘ish. 
Shaxsiy muvaffaqiyatning maqsadi ifodalanishi bilan, biz “Shaxsiy rivojlanish 
rejasi” nomli keyingi bosqichga o‘tamiz. Maqsadga muvofiq holda unga erishi 

---

381 
uchun qilinadigan yuz qadamni yozish zarur. Maqsad bir yilga, ikki yilga, uch 
yilga, besh yilga mo‘ljallanishi mumkin. Bu yerda chegara muhim emas. 
Uchinchi qadam – bu ashyolardir. Dunyodagi hamma narsa rivojlanish ashyosidir, 
hatto yaqinlarni parvarish qilish va yalqovlik ham. Bu ashyolarni ko‘rib chiqish va 
foydalanishni bilish kerak. Shu yerni o‘zida odam o‘zining qobiliyatini va 
malakalarini foydalanishga ko‘nikib qoganligini ko‘rish kerak. 
Keyingi qadam – qadr-qimmatdir. Tizimli kouchingda biz o‘zida maqsad, 
qimmat, jarayon, ashyo va natija kabi tushunchalarni mujassamlashtirgan aniq 
shaxs modelidan foydalanamiz 
Shaxsiy samarali kouchingning keyingi bosqichi - ko‘rinib turgan xulq-atvor va 
uning rollarda, niqoblarda va arxetiplarda namoyon bo‘ladigan ishdir. 
Shaxsiy samarali tizimli kouchingning keyingi bosqichi – qadriyatlar – ishontirish 
va dunyoqarash bloklari bilan yaqindan aloqador.
Shaxsiy samarali tizimli kouchingning finalida besh – yetti yil oldinga va hayotiy 
sikllarni dasturlash va qayta dasturlash bilan ishlash boradi. 
Siz bilan eng aqlli odam bilan muloqotni tasavvur qiling. U sizga nima qilishni 
aytar edi? 
Men keyin nima qilishni bilmayman. Sizchi? 
Agar shunday qilsangiz Siz nimada g‘alaba qozonasiz? 
Agar kimdir boshqa kishi shunday degan bo‘lsa, Siz nimani sezgan bo‘lar 
edingiz? 
Siz nima qilasiz? 
Siz buni qachon bajarmoqchisiz? 
Bunda Siz o‘zingizni maqsadingizga erishasizmi? 
Yo‘lingizda qanday to‘siqlar bo‘lishi mumkin? 
Bu haqida kim bilishi kerak? 
Sizga qanday yordam kerak?92 
92 

---

382 
Superviziya va uni o‘tkazish uslubiyoti. Superviziya: mutaxassis o‘zining ishini 
sir saqlagan holda tavsiflash va tahlil qilishi mumkin bo‘lgan, ikki 
mutaxassislarning hamkorligi. 
Maqsadi: mijozning talabiga yaxshilab javob berish uchun mutaxassisga yordam 
berishdan iborat 
Superviziya turlari: birga bir, jamoaviy, rasmiy bo‘lmagan va tanqislik 
Supervizorlik jamoasining ishlash usullari: 
Eng sodda va keng tarqalgani – jamoaviy muhokama 
Rolli o‘yin 
Jamoada juftli superviziya 
“Milan maktabii” oila psixoterapiyasi tamoyilli bo‘yicha superviziya 
“Akvarium” tamoyili bo‘yicha superviziya93. 
Ta’lim jarayonida o‘yin texnologiyalarini qo‘llash.
Pedagogik o‘yinlar tipologiyasi 
“Bugungi kunda biz nega ba’zi ta’lim oluvchilarning o‘quv ishlariga bo‘lgan 
ishtiyoqi pasayib borayotganini bilishimiz kerak va buni amalga oshirish 
jarayonida barcha o‘qishga qiziqishi kam talabalarni bir xil sabab va muolaja 
soyaboni ostida birlashtirishni rad etishimiz kerak”94- deydi amerikalik pedagog 
A.Muur. 
Zamonaviy sharoitda talabalarning o‘quv-bilish faolliklarini kuchaytirish, o‘qitish 
sifatini oshirish va samaradorligini yaxshilash maqsadida innovasion xarakterga 
ega ta’lim shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda amaliy 
o‘yinlar, muammoli o‘qitish, interfaol ta’lim, modul-kredit tizimi, masofali 
o‘qitish, blended learning (aralash o‘qitish) va mahorat darslari ta’limning 
innovasion shakllari sifatida e’tirof etilmoqda.
93 
94
Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва тарбия. Рутледж. Иккинчи 
нашр. 2012. 27
-
бет

---

383 
Ayni o‘rinda ta’limda innovasion xarakterga ega pedagogik o‘yinlar to‘g‘risida 
so‘z yuritiladi.
I. Amaliy o‘yinlar. Dastlab “o‘yin” tushunchasining mohiyatini anglab olish talab 
etiladi. 
Zamonaviy sharoitda ta’lim amaliyotida amaliy-innovasion xarakterga ega 
o‘yinlardan samarali foydalanilmoqda. 
Ta’lim amaliyotida qo‘llaniladigan amaliy o‘yinlar o‘z-o‘zidan didaktik xususiyat 
kasb etadi, shu sababli ular ko‘p holatlarda “didaktik o‘yinlar” deb yuritiladi.
Kishilik tarixiy taraqqiyotining barcha davrlarida ham o‘yin subyekt faoliyatining 
eng birinchi va muhim turi sifatida tan olingan. Binobarin, shaxs faoliyatining 
muhim turlari – mehnat, o‘qish bilan birga o‘yin ham uning shakllanlanishi va 
rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. O‘yinlar vositasida katta avlod 
tomonidan to‘plangan hayotiy tajriba, o‘zlashtirilgan bilim, turmush tarzi va 
ijtimoiy munosabat asoslari, madaniy qadriyatlar yosh avlodga izchil uzatib 
kelingan.
O‘yin shaxsning tarbiyalash, rivojlantirish, unga ta’lim berish xususiyatlariga ega. 
Mavjud xususiyatlari tufayli o‘yinlar qadim-qadimdan xalq pedagogikasining 
Ўйин –
кишилик фаолиятининг муҳим тури ҳамда ижтимоий муносабатлар мазмунининг 
болалар томонидан имитациялаш (кўчириш, тақлид қилиш) асосида ўзлаштириш шакли 
саналади
Амалий ўйинлар –
муайян амалий ҳаракатларнинг ташкил этилишини имитациялаш 
имкониятини берадиган ўйинлар

---

384 
muhim asoslaridan biri bo‘lib kelmoqda. Bevosita o‘yinlar bolalarda idroq sezgi, 
xotira, tafakkur, nutqni rivojlantirishga yordam berish orqali ularni ma’naviy-
axloqiy, aqliy, jismoniy va estetik jihatdan tarbiyalashga xizmat qiladi. 
“Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin faoliyatida o‘qish va mehnatga tayyorlanadi. 
Yosh ulg‘aygan sari o‘yinning roli biroz kamayib boradi. O‘yinlarning tarbiyaviy 
ahamiyati bolaning butun hayoti davomida saqlanib qoladi”95.
Agarda jismoniy xatti-harakatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan o‘yinlar 
bolalarda chaqqonliq epchilliq chidamliliq qat’iylikni tarbiyalasa, intellektual, 
konstruksiyali o‘yinlar ularni o‘ylashga, fikrlashga, mantiqiy tafakkur yuritishga 
o‘rgatadi.
“O‘yin inson hayotining har bir davri uchun uning ruhiy rivojlanishini 
belgilovchi yetakchi faoliyat turi hisoblanadi. Faqat o‘yinda va o‘yin orqali bola 
voqyelikni, shu jumladan, kishilar ijtimoiy munosabatlarini, hulqini, xatti-
harakatlarini bilib oladi”96.
Tarixiy taraqqiyot jarayonida o‘yin nafaqat bolalar, balki kattalar hayotidan ham 
alohida o‘rin egallashga muvaffaq bo‘lindi. Zamonaviy sharoitda intellektual, 
kompyuter, iqtisodiy, harbiy, kasbiy, sport va maishiy hodiq chiqarishga 
ko‘maklashadigan o‘yin modellari ham kattalar orasida keng ommalashgan.
Zamonaviy pedagogikada o‘yinlar ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish, 
ta’lim oluvchilarning o‘quv-bilish faolligini kuchaytirish maqsadida quyidagi 
tarzda qo‘llaniladi: 
95
Тарбия / Ота
-
оналар ва мураббийлар учун энциклопедия / Тузувчи: М.Н.Аминов. Масъул муҳаррир: 
А.Мажидов. –
Тошкент: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2010. –
432-
бет. 
96
Ўша манба. –
432-
бет. 
- 
тушунча, мавзу ва алоҳида бўлим моҳиятини 
ўзлаштиришда алоҳида технология сифатида; 
- 
педагогик технологияларнинг элементи сифатида; 
- 
ўқув машғулоти шакли ёки унинг бир қисми сифатида; 
- 
синф (аудитория)дан ташқари ишлардан бири 

---

385 
O‘yinning mohiyati va tuzilishi ma’lum ko‘nikma, malaka, qobiliyat va 
sifatlarning har bir ishtirokchida butun o‘yin davomida shakllanishini ta’minlaydi. 
Ta’lim jarayonda o‘yin texnologiyalaridan foydalanishda o‘qituvchi pedagogik 
vazifalarini ssenariyda aniq ifodalay olishi zarur.
O‘yin faoliyatining psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon qilish, 
o‘zining hayotda o‘rnini belgilash, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini 
amalga oshirishdan iborat asosiy ehtiyojlarni qondirish imkoniyatini yaratadi.
O‘yin ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘nalgan 
vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi hamda o‘yin jarayonida shaxsning o‘z 
xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi.
O‘quv faoliyatining asosiy motivi – bu o‘quv-bilish motivi bo‘lsa, o‘quv 
faoliyatining eng muhim motivasiyasi esa talabada o‘zi tanlangan va asoslarini 
o‘zlashtirayotgan kasbga bo‘lgan qiziqishi sanaladi. Talaba o‘quv jarayonidagi 
egallagan bilimlaridan, kasbiy malakalari va ko‘nikmalaridan hissiy jihatdan 
qoniqa olishi lozim. Bu vazifani hal qilishda o‘qitish jarayonida o‘yinli 
texnologiyalardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. O‘yinli texnologiyalari, 
shuningdeq talabalarning ijodiy qobiliyati va kreativ tafakkurini o‘stiradi.
Pedagogik o‘yinlarning asosiy belgilari. G.K.Selevkoning pedagogik o‘yinlar 
tipologiyasi 
Pedagogik maqsadda foydalanilayotgan o‘yinlar o‘yin texnologiyalari deb 
nomlanadi. 
O‘yin texnologiyalari (o‘yin ta’limi) – ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirishning 
barcha ko‘rinishlari: bilim, ko‘nikma, malaka hamda hissiy-baholovchi faoliyat 
jarayonini hosil qilishga yo‘naltirilgan shartli o‘quv vaziyatlarini ifodalovchi 
shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim (pedagogik texnologiya) turlaridan biri.

---

386 
O‘yin texnologiyalari ta’lim oluvchilarni muayyan jarayonga tayyorlash, ularda 
ma’lum hayotiy voqyeliq hodisalar jarayonida bevosita ishtirok etish uchun 
dastlabki ko‘nikma, malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayoni 
ishtirokchilari (m: ta’lim oluvchilar, ota-onalar, pedagogik jamoa a’zolari, ta’lim 
muassasalarining rahbarlari, jamoatchilik tashkilotlarining vakili va b.) sifatida turli 
rollarni bajarish talaba (o‘quvchi)larga pedagogik faoliyat mazmuni bilan yaqindan 
tanishish imkoniyatini yaratish asosida ma’lum faoliyatni samarali tashkil etishga 
nazariy, amaliy va ruhiy tayyorgarlikka erishish nuqtai nazaridan yordam beradi.
O‘quv mashg‘ulotlaridan o‘yinlar va o‘yinli vaziyatlarni qo‘llash quyidagi asosiy 
yo‘nalishlarda amalga oshiriladi 
- didaktik maqsad talabalar oldiga o‘yinli topshiriq shaklida qo‘yiladi;
- o‘quv faoliyati o‘yin qoidalariga bo‘ysundiriladi;
- didaktik o‘quv materialdan o‘yin vositasi sifatida foydalaniladi;
- o‘quv faoliyatida didaktik vazifani o‘yin vazifasiga
aylantiruvchi musobaqa elementi qo‘llaniladi;
- muvaffaqiyatli bajarilgan didaktik topshiriq o‘yin natijasi sanaladi 
O‘quv jarayonida o‘yin texnologiyalarining o‘rni, roli, shuningdeq o‘yin 
elementlari hamda ta’limning o‘zaro uyg‘unligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi tomonidan 
pedagogik o‘yinlar mohiyati, funksiyasi va turlarining qanchalik tushunilishi bilan 
belgilanadi. Aksariyat pedagogik o‘yinlar o‘zida quyidagi belgilarni namoyon 
qiladi: 
Талабанинг хоҳишига кўра танланган эркин 
ривожлантирувчи фаолият эканлиги 
Ушбу фаолиятнинг ижодий, аввалдан тайёрланмаган, жуда 
фаол характери 

---

387 
Har qanday o‘yinlar kabi pedagogik jarayonlarda foydalaniladigan o‘yinlar ham 
o‘zining aniq maqsadi va natijasiga ega bo‘ladi.
Ta’lim muassasalarida ko‘p holatlarda rolli va kasbiy xarakterga ega 
ishbilarmonlik o‘yinlaridan foydalaniladi. Muhimi pedagogik maqsadlarda 
qo‘llaniladigan o‘yinli texnologiyalarining asosini talabalarning faollik va 
tezkorlikka asoslangan faoliyati tashkil etadi.
Pedagogik o‘yinlar yangi o‘quv materialini o‘zlashtirish, mustahkamlash, 
talabaning ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, umumiy kasbiy tayyorgarlik ko‘nikma, 
malakalarini shakllantirish kabi masalalarni yechishga qaratiladi. Ular yordamida 
talabalar turli holatlardan o‘quv materialini tushunish, uning negizida ma’lum 
ko‘nikma, malaka va sifatni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.Mashhur 
pedagog olim G.K.Selevko pedagogik o‘yinlarni quyidagi tartibda tasniflagan: 
Фаолиятнинг ҳиссий кўтаринкилиги, рақобатга асосланиши
Билвосита ва бевосита қоидаларнинг мавжудлиги

---

388 
Педагогик ўйинлар типологияси (Г.К.Селевко)

---

389 
Didaktik o‘yinlar. Syujetli o‘yinlar. Rolli o‘yinlar. Ishbilarmonlik o‘yinlari. 
Imitasion o‘yinlar. Dramatik o‘yinlar 
1. Didaktik o‘yinlar – o‘rganilayotgan obyekt, hodisa, jarayonlarni 
modellashtirish asosida o‘quvchilarning bilishga bo‘lgan qiziqishlari, 
faolliklarini oshiradigan o‘quv faoliyati turi hisoblanadi. Bu kabi o‘yinlar 
o‘quvchilar tomonidan ijtimoiy-foydali mehnat va o‘qish ko‘nikmalarini faol 
o‘zlashtirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning ahamiyati natijalar 
bilan emas, balki jarayonning mazmuni va kechishi bilan belgilanadi; bu kabi 
o‘yinlar bolalarni ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga 
tayyorlaydi, ulardagi turli psixologik zo‘riqishlarni kamaytiradi.
2. Syujetli o‘yinlar – pedagogik voqyeliq hodisalar bayonining muayyan 
izchilligi va unda ishtirok etayotgan shaxslar faoliyatining o‘zaro bog‘liqligiga 
asoslangan o‘yinlar sanaladi. Bu kabi o‘yinlar odatda pedagogik 
muammolarning yechimini izlash, ta’im-tarbiya jarayonida yuzaga kelgan 
muammoli vaziyatlarni bartaraf etish, shaxsni qayta tarbiyalash maqsadida 
qo‘llaniladi.
3. Rolli o‘yinlar – ma’lum bir shaxsning vazifa va majburiyatlarini 
bajarishdagi ruhiy holati, xatti-harakatlar mohiyatini ochib berishga 
yo‘naltirilgan o‘yinlar, ularda rollar majburiy mazmuni bilan taqsimlanadi. 
Rolli va ishbilarmonlik o‘yinlari o‘quvchilarni muayyan jarayonga tayyorlash, 
ularda ma’lum hayotiy voqyeliq hodisalar jarayonida bevosita ishtirok etish 
uchun dastlabki ko‘nikma-malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ta’lim 
jarayoni ishtirokchilari (m: o‘quvchilar, ota-onalar, pedagogik jamoa a’zolari, 
ta’lim muassasalarining rahbarlari, jamoatchilik tashkilotlarning vakillari va 
b.) sifatida turli rollarni bajarish talabalarga pedagogik faoliyat mazmuni bilan 
yaqindan tanishish imkoniyatini yaratsa, o‘quvchilarga ma’lum faoliyatni 
samarali tashkil etishga nazariy, amaliy, eng muhimi, ruhiy jihatdan 
tayyorlanishga yordam beradi.
4. Ishbilarmonlik o‘yinlari – ma’lum faoliyat, jarayon yoki munosabatlar 
mazmunini yoritish, ularni samarali, to‘g‘ri, oqilona uyushtirishga doir 
ko‘nikma, malaka hamda sifatlarni o‘zlashtirish maqsadida tashkil etiladigan 
o‘yinlar. Bu turdagi o‘yinlar ta’lim oluvchilarda aniq faoliyat yo‘nalishida 
zarur BKM va sifatlarni shakllantirish yoki rivojlantirish maqsadida tashkil 

---

390 
etiladi. Shu jihatdan ishbilarmonlik o‘yinlari ishlab chiqarish jarayoni, kasbiy 
faoliyatining modellashtirilishini anglatadi. Ishbilarmonlik o‘yini talabalarda 
kasbiy sifatlarni hosil qilish bilan birga shaxsiy sifatlarni ham tarbiyalaydi, 
ularning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi.
5. Imitasion o‘yinlar – ishlab chiqarish korxonalari, ish o‘rinlari, firmalar, 
tashkilotlarda xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan faoliyatni 
imitasiyalash (taqlid qilish, ko‘chirish) asosida talabalarni muayyan amaliy 
yoki kasbiy faoliyatga samarali tayyorlashga yo‘naltiradigan o‘yinlar. Bu 
turdagi o‘yinlar ssenariyasi, syujetidan tashqari, imitasiya jarayon, 
obyektlarning tarkibiy tuzilmasi va ahamiyatini to‘la ochib berish maqsadia 
modellashtiriladi. Imitasion o‘yinlar jarayonida ta’lim oluvchilar muayyan 
operasiyalarni, m: masalalar yechish, ma’lum bir usulni o‘zlashtirish 
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
6. Dramatik o‘yinlar (psixologik va ijtimoiy dramalar) – psixologik hamda 
ijtimoiy masalalarni hal qilishga yo‘naltirilgan o‘yinlar bo‘lib, ular tashkil 
etilishi, metodik xususiyatlariga ko‘ra rolli va ishbilarmonlik o‘yinlariga 
yaqin. Odatda psixologik va ijtimoiy xarakterdagi dramatik o‘yinlar jamoadagi 
muhitni yaxshilash, shaxslararo munosabatlarning ijobiy bo‘lishiga erishish, 
muloqotga kirisha olish, jamoada yagona birlikni qaror toptirish, o‘zgalarning 
ruhiy holatini to‘g‘ri baholash, og‘ir vaziyatlarga uch kelgan subyektlarga 
yordam ko‘rsatish hamda samarali, unumli faoliyat ko‘rsatish uchun zarur 
sharoitni yaratishga xizmat qiladi.
Pedagogik jarayonda o‘yinlardan foydalanishda ayrim jihatlarga e’tibor 
qaratish lozim.
Jumladan:

---

391 
Ta’lim jarayonida o‘yin texnologiyalarini qo‘llashga 
qo‘yiladigan talablar 
Barcha o‘yinlarda bo‘lgani kabi pedagogik o‘yinlar jarayonida ham 
ishtirokchi-talabalar faol holatda bo‘ladi, sheriklari bilan o‘zaro munosabatga 
kirishadi, shuningdeq o‘z qarashlarini sheriklariniki bilan taqqoslash, jamoa 
bilan zarur munosabatni o‘rnatish orqali o‘zini o‘zi o‘rganadi.
Ssenariy va uning mohiyati muhim ahamiyatga ega. Zero, aynan ssenariygina 
tegishli ta’lim, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarga erishish 
imkoniyatini ta’minlaydi. O‘qituvchilar o‘yin ssenariylarini tayyorlashga 
alohida e’tibor qaratishlari, ssenariyni tayyorlash malakasiga ega bo‘lishlari 
zarur.
Pedagogik xarakterdagi o‘yinlarning tarkibiy tuzilmasi quyidagilardan iborat:

---

392 
Ta’lim jarayonida o‘yin texnologiyalari qo‘llash quyidagilarga asoslanadi:
- guruhni shakllantirish;
- mashg‘ulotlarning bosh maqsadini ifodalash;
- muammoli vaziyatni vujudga keltirish;
- rollarni taqsimlash,
- o‘yin reglamentini o‘rnatish;
- materiallar, yo‘riqnomalar, qoidalar va ko‘rsatmalar to‘plamini tarqatish;
- maslahat berish
O‘yin texnnologiyalarini qo‘llashda rollar qur’a tashlash yo‘libilan 
taqsimlanadi. Bunda rollar nomi yozilgan kichik qog‘ozchalarda foydalanish 
mumkin. Rollarning talabalar o‘rtasida qur’a asosida taqsimlanishi kelib 
chiqish ehtimoli bo‘lgan noroziliklarning oldini oladi. O‘yin jarayonida 
belgilangan vaqt (reglament)ga, muloqot odobiga rioya etish, faollik ko‘rsatish 
hamda o‘yinni oxirigacha davom ettirish kutilgan natijani kafolatlaydi. 
Shuningdeq quyidagi omillar pedagogik maqsadlarda o‘yin texnologiyalaridan 
samarali foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi:

---

393 
Pedagogik o‘yinlarni tashkil etish va o‘tkazish tartibi 
O‘yin jarayonida hyech kim halaqit qilmasligi kerak. Bordi-yu, zaruriyat 
bo‘lsagina faqat boshlovchi ishtirokchilarning harakatlarini tuzatishi, ularni 
to‘g‘ri yo‘naltirishi mumkin.
иштирокчиларнинг бир
-
бирларини тушуна олишлари ва қўллаши
ҳар
иштирокчининг ўйин натижаси учун масъулиятни ҳис этиши
барча иштирокчилар имкониятларининг ягона мақсадга йўналтирилиши

---

394 
Pedagogik maqsadlarda qo‘llaniladigan o‘yinlar quyidagi texnologiyaga ega:
Har qanday jarayon singari o‘yin yakunida uning tashkil etilishi, o‘tkazilishi 
yuzasidan muhokama o‘tkazilishi zarur. Muhokama chog‘ida o‘yin 
ishtirokchilari, tomoshabin (jamoaning o‘yina ishtirok etmagan a’zolari), 
ekspertlar o‘yinning tashkil etilishi va o‘tkazilishi yuzasidan o‘z fikr-
mulohazalari, takliflarini bildiradi.
Muhokama jarayoni quyidagi tartibda tashkil etiladi:
- taqrizchilarni chiqishlari;
- fikrlar almashinuvi;
- ishtirokchilarning o‘z qarorlari va
xulosalarini himoya qilishlari;
- o‘yinga yakun yasash

---

395 
O‘yin texnologiyalarining metodik ta’minoti loyiha, o‘yinning mezonlari, ish 
qog‘ozlari (metodik ko‘rsatmalar), o‘yin mohiyatini yorituvchi hujjatlar 
(ssenariy) kabilardan iborat. Pedagogik jarayonda qo‘llaniladigan o‘yinlar 
subyekt faoliyatini taqozo etadigan hamda mashina (m: kompyuter) o‘yinlari 
tarzda farqlanadi. O‘yinlar chog‘ida turli vositalar (kompyuter, imitasion 
trenajyorlar, sport anjomlari (koptoq arqon, halqa), xomashyolar (plastlin, 
yumshoq o‘yinchoqlarni yasash uchun materiallar, rangli qalamlar, ish 
qog‘ozlari, o‘yinchoqlar legolar, konstruksiyalar, dekorasiyalar va b. kerak 
bo‘ladi. 
O‘quv jarayonida o‘yin texnologiyalarining o‘rni, roli, shuningdeq o‘yin 
elementlari hamda ta’limning o‘zaro uyg‘unligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi 
tomonidan pedagogik o‘yinlar mohiyati, funksiyasi va turlarining qanchalik 
tushunilishi bilan belgilanadi. Aksariyat pedagogik o‘yinlar o‘zida quyidagi 
belgilarni namoyon qiladi 
- ijodiy topshiriqlar;
- kreativ yondashishni taqozo etuvchi vazifalar;
- muammoli vaziyatlar;
- rolli va ishbilarmonlik o‘yinlari;
- bahs-munozara, debat;
- musobaqa ko‘rinishidagi bellashuvlar. 
Ta’lim jarayonidagi o‘quvchining faolligi, didaktikaning asosiy 
tamoyillaridagi biri bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib koladi. O‘quvchining 
faolligi, maqsadli yo‘naltirilgan boshqaruvchi pedagogik ta’sirlar va 
Ишбилармонлик ўйинлари технологияси
Ўйиннинг ажойиб хусусияти 
шундаки, у бир вақтнинг ўзида ҳам 
ривожланиш ҳам ўрганиш 
ҳисобланади
. 

---

396 
pedagogik muhitning tashkil etilishi natijasidir. O‘quvchilarning faolligini 
ta’minlovchi, o‘qitish texnologiyalaridan biri - pedagogik ishbilarmonlik 
o‘yini hisoblanadi. O‘yin faoliyatiga qiziqish, o‘quvchilarning o‘z-o‘zini ifoda 
etish, ro‘yobga chiqarish kabi ehtiyojlarini qondiruvchi, musobaqalashish 
elementlari orqali ta’minlanadi. 
Pedagogik o‘yin, o‘qitishning aniq qo‘yilgan maqsadi va unga tegishli 
pedagogik natija bilan belgilanadi. Bu natijalar asoslangan va o‘quv 
tayyorgarlik faoliyatiga ega bo‘ladilar. Pedagogik o‘yinlar o‘yin uslubiga 
ko‘ra quyidagicha tavsiflanadi: fanlar bo‘yicha; syujetli; ishbilarmonliq 
imitasion, dramalashtirilgan o‘yinlar. Oliy, o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’lim 
tizimida foydalanadigan barcha pedagogik o‘yinlar o‘z mazmuniga ko‘ra 
ishbilarmonlik o‘yini hisoblanadi. Chunki ular, odatda ma’lum o‘quv fani 
doirasida ishlab chiqiladi: rollar va syujetlar mavjud bo‘ladi, turli vaziyatlar 
immitasiya qilinadi. Ya’ni, oliy va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’lim tizimida 
qo‘llaniladigan ishbilarmonlik o‘yinlari pedagogik o‘yinlarning barcha 
tarkibiy qismlarini o‘z ichiga oladi.
Oliy, o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’lim tizimidagi pedagogik o‘yinlar yangi 
o‘quv materialini o‘zlashtirishga va mustahkamlashga, o‘quvchining ijodiy 
qobiliyatini rivojlantiruvchi, umumilmiy ko‘nikmalarini shakllantiruvchi 
masalalar majmualarini yechishga qaratiladi, o‘quvchilarga turli holatlardan 
o‘quv materialini tushunib yetish va o‘rganish imkonini beradi. O‘quv 
jarayonida ishbilarmonlar o‘yinlarni turli xil shakllari ishlatiladi: imitasion, 
operasion, rolli o‘yinlar, ishchi teatr, psixo va sosiodramalar. 
Ishbilarmonlik o‘yini (IO‘) o‘zida mutaxassisning kelajakdagi kasbiy 
faoliyatining predmeti va ijtimoiy mazmunini tiklash shaklini 
mujassamlashtiradi, faoliyat yaxlitligini belgilovchi shunday munosabatlar 
tizimini modellashtiradi.
Belgili vositalar (til, nutq, grafiklar, jadvallar, hujjatlar) yordamida, 
ishbilarmonlik o‘yinida asosiy muhim belgilariga ko‘ra haqiqiy vaziyatga 
o‘xshash kasbiy vaziyat vujudga keltiriladi. Shu bilan birga ishbilarmonlik 
o‘yinida, qisqa vaqt ichida faqat turdosh umumiy vaziyatlar qayta tiklanadi.

---

397 
Ishbilarmonlik o‘yigi kelajakdagi kasbiy faoliyatning predmetli jihatini 
(shartli amaliyot) talabalarning boshqa rolli holatdagi vakillar bilan o‘zaro 
muloqotda bo‘luvchi ijtimoiy jihatini vujudga keltiradi. Shunday qilib, 
ishbilarmonlik o‘yinida jamoaviy o‘quv faoliyatning yaxlit shakli – ishlab 
chiqarish, kasbiy faoliyati sharoiti modelida yaxlit obyektda amalga oshiriladi.
Ishbilarmonlik o‘yinida talaba o‘zida o‘quv va kasbiy elementlarni 
uyg‘unlashtirgan o‘xshash kasbiy faoliyat bajaradi. Bilim va ko‘nikmalarni 
o‘zlashtirilishi abstrakt darajada emas, balki kasbiy mehnat kontekstida 
amalga oshadi. Kontekstli o‘qitishda bilimlar kelajak uchun bekorga emas, 
balki o‘quvchining real o‘yin jarayonidagi harakatini ta’minlaydi. Bir vaqtning 
o‘zida, o‘quvchi kasbiy bilimlar bilan qatorda maxsus xislatga – odamlar bilan 
muloqotda bo‘lish va boshqarish, jamoaviy qarorlar qabul qilish malakalari, 
rahbarlik qilish va bo‘ysunish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Ya’ni, 
ishbilarmonlik o‘yini shaxsiy sifatlarni tarbiyalaydi, ijtimoiylashuv jarayonini 
jadallashtiradi. Ammo bu «jiddiy» kasbiy faoliyat o‘yin shaklida ro‘yobga 
chiqarilganligi sababli, o‘quvchi aqliy va hissiy jihatdan erkinlashadi, ijodiy 
tashabbusini namoyon etadi.
O‘yin jarayonida quyidagilar o‘zlashtiriladi: 
kasbiy harakatlar me’yorlari; 
ijtimoiy harakatlar me’yorlari - ishlab chiqarish jamoasidagi munosabatlar. 
Bunda o‘yinning har bir ishtirokchisi faol holatda bo‘ladi, sheriklari bilan 
o‘zaro munosabatda bo‘ladi, o‘z qarashlarini sheriklariniki bilan taqqoslaydi 
va shuning natijasida jamoa bilan munosabati orqali o‘zini o‘zi o‘rganadi.
“Keys-stadi” texnologiyasi 
“Inson jamoada yoki vaziyatlarda uzoq yillar davomida o‘rganilishi” 
mavzusidagi ilmiy tadqiqotlar nashr etila boshlangan edi. Agar ish jamoaga 
yo‘naltirilgan bo‘lsa, jamoaning xulqini har tomonlamma o‘rganadi, 
jamoadagi har bir insonning xulqini emas 97. 
97https://en.wikipedia.org/wiki/Case_study 

---

398 
So‘nggi vaqtlarda “Keys-stadi” metodi xorijiy mamlakatlar ta’limi 
amaliyotida muvaffaqiyatli qo‘llanib kelinmoqda va bugungi kunda respublika 
ta’limida ham tobora ommalashib bormoqda. Shu sababli ayni o‘rinda ushbu 
metod (texnologiya) mohiyati haqida so‘z yuritiladi. Darhaqiqat, keys-stadi 
talabalarni har qanday mazmunga ega vaziyatni o‘rganish va tahlil qilishga 
o‘rgatadi. Uning negizida muayyan muammoli vaziyatni hal qilish 
jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar yotadi.
“Keys-stadi” texnologiyasi dastlab 1870 yilda AQShning Garvard 
universitetining huquq maktabida ta’lim jarayonida qo‘llanilgan. Ushbu 
texnologiya Garvard universitetining biznes maktabida 1920 yilda qo‘llanila 
boshlangan. Keyslarning ilk to‘plami 1925 yilda biznes haqidagi Garvard 
universiteti hisobotlari asosida chop etilgan. Hozirda texnologiya xorijiy 
mamlakatlarda iqtisodiyot, biznes sohalarida ham keng qo‘llanilmoqda. 
O‘zbekistonda mazkur texnologiyani ta’lim jarayoniga tatbiq etish yo‘lidagi 
harakatlar mustaqillik yillarida faollashdi.
Ta’limda qo‘llaniladigan “Keys-stadi”ning tayyor variantlari ham mavjud 
bo‘lib, ularni sotib olish mumkin. Biroq, eng samarali yo‘l har bir fan bo‘yicha 
keyslarning mustaqil yaratilishiga erishishdir. Birgina Garvard universitetida 
yiliga 700 ta keys ishlab chiqiladi. Ularning narxi 10 $. Ammo ba’zi 
keyslarning narxi 500 ta 1000 $ gacha. London biznes maktabi va boshqa 
biznes maktablar o‘zlarida 340 nafarga yaqin ishtirokchilarni birlashtirgan 
holda keyslarni yaratish bilan shug‘ullanadi. Texnologiya talabalarda 
predmetni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqishni, amaliy ko‘nikmalarni, vaziyatni 
tahlil qilish va to‘g‘ri qaror qabul qilishga nisbatan ijodiy yondashish 
malakalarini rivojlantiradi, turli muammoli vaziyatlar va ularni hal qilish 
asosida ular tomonidan bilimlarning faol o‘zlashtirilishi uchun imkoniyat 
yaratadi. 
“Кейс
-
стади” технологияси (ингл. “cаsе” –
чемодан, метод, “study” –
муаммоли вазият; 
вазиятли таҳлил ёки муаммоли вазиятларни таҳлил қилиш) –
1) талабаларда аниқ, 
реал муаммоли вазиятни таҳлил қилиш орқали энг мақбул вариантларини топиш 
кўникмаларини шакллантиришга хизмат қиладиган технология; 2) реал вазиятларни 
баён этишда қўлланиладиган ўқитиш техникаси

---

399 
Keys – texnologiyasini loyihalashtirish. O‘qituvchi harakatlarining izchilligi: 
ishchi dasturi asosida o‘quv mashg‘uloti shakli, turi va vaqtini belgilaydi 
(amaliy mashg‘ulot/mustaqil ish/ o‘quv amaliyoti); 
o‘quv mashg‘uloti maqsadini oydinlashtiradi, o‘quv mashg‘ulotidan 
kutiladigan natijalar va pedagogik vazifalarni belgilaydi;
ta’limning optimal modelini (belgilangan vaqtda va qaror topgan sharoitlarda 
qo‘yilgan maqsadning amalga oshirilishini va prognoz qilinadigan o‘quv 
natijalariga erishishni kafolatlaydigan optimal ta’lim metodlari, shakl va 
vositalari majmui)ni tanlaydi. 
Texnologiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat98: 
98
Савельева М.Г. Педагогические кейсы: конструирование и использование в процессе обучения 
и оценки компетенций студентов / Учеб.
-
мет.пособие. –
Ижевск: ФГБОУВПО “Удмуртский 
университет”, 2013. –
С. 9.
Таҳлил кўникмалари ва танқидий тафаккурни ривожлантириш. 
Назария ва амалиёт бирлигини таъминлаш. 
Муаммо юзасидан турли қарашлар ва ёндашувларни намойиш қилиш. 
Қарорлар
қабул қилиш ва унинг оқибатларига доир мулоҳазаларни тақдим этиш. 
Ноаниқликлар мавжуд бўлган шароитда муқобил вариантларни баҳолаш 
кўникмаларини шакллантириш

---

400 
Keysning tekshirilishi va baholanishi. Yaratilgan keys ekspert tekshiruvidan 
va bahosidan o‘tishi kerak. Quyidagilar tekshirish usullari bo‘lishi mumkin: 
1. Keys loyihasining korxona xodimi tomonidan ko‘rib chiqilishi va unda 
bayon qilingan axborotning real vaziyatga muvofiq kelishi, shuningdek 
keltirilgan faktlar talqini va shu kabilarning tekshirilishi.
2. Ekspertlik bahosi va hamkasblar fikrlari, o‘qituvchi-keysologning 
keysning ta’limdagi qimmati xususidagi fikri, uni tekshirishning ikkinchi 
usulidir.
Кейснинг педагогик паспорти:
Педагогик аннотация;
Кейс;
Таълим олувчига услубий кўрсатмалар;

---

401 
Keys texnologiyasini amalga oshirishda o‘qituvchi faoliyatining bosqichlari: 
tayyorgarlik bosqichi; 
asosiy bosqich: keys texnologiyasini amalga oshirish 
tahliliy, baholovchi bosqich 
“Keys-stadi” yordamida talabalar egallaydigan bilim, ko‘nikma, malakalar
“Keys-stadi” yordamida talabalar quyidagi ko‘nikma, malakalarga ega 
bo‘ladi99: 
Tahliliy ko‘nikmalar (ma’lumotlarni axborotlardan ajrata olish, ularni 
turkumlashtirish, ma’lumotlarni zarur va nozarurga ajratish, tahlil qilish, 
taqdim etish; buning uchun shaxs aniq, mantiqiy fikrlay olishi kerak). 
Amaliy ko‘nikmalar (muammoning murakkabligidan kelib chiqib, real 
vaziyatni tahlil qila olish, eng muhim nazariya, metod va tamoyillarni qo‘llay 
bilish).
Ijodiy ko‘nikmalar (bunda mantiqiylik asosida vaziyat (muammo)ni yechish 
muhim emas, balki ijodiy yondashuv asosida muammoning bir necha 
yechimlarini topish va ularni tahlil qilish talab etiladi).
Muloqot ko‘nikmalari (unga ko‘ra talaba bahs-munozara olib borish, o‘z 
nuqtai nazarini himoya qilish, qaroriga boshqalarni ishontirish, juda qisqa va 
ishonarli hisobotni tayyorlash ko‘nikmalarini o‘zlashtira bilishi zarur).
Ijtimoiy ko‘nikmalar (qarorni muhokama qilish jarayonida talabalar 
boshqalarning xatti-harakatini tahlil qilish, boshqalarni tinglay bilish, bahsda 
o‘zgalarning fikrlarini qo‘llab-quvvatlash, ilgari surilgan fikrga qarama-qarshi 
fikrni bildira olish va o‘zini boshqara olishi lozim).
99
Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик
компетентлик. УМК. –
Тошкент, 2016. –
Б. 97.

---

402 
O‘z-o‘zini tahlil (bahs-munozara jarayonida o‘zini tuta bilishi, boshqalarga 
namuna bo‘lishi muhim) 
Har o‘qituvchi keys-stadiga asoslangan o‘quv topshiriqlarining puxta 
asoslanishiga erisha olishi lozim. Keys topshiriqlarining amaliy- didaktik 
xarakterga ega bo‘lishi uchun ularni ishlab chiqishda quyidagilarga e’tiborni 
qaratish talab etiladi: 
- maqsad aniq ifoda etish (maqsad ikki xil (yoki undan ortiq) tushunilmasligi;
- savol yoki topshiriqlar ma’lum darajada murakkab bo‘lishi;
- ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayotning bir necha jihatini yorita olishi;
- tezda o‘zining amaliy ahamiyatini yo‘qotmasligi;
- milliy xususiyatlarni o‘zida namoyon eta olishi;
- ta’limning barcha yo‘nalish yoki sohalariga oid tipik vaziyatlarni ifodalashi;
- dolzarb ahamiyatga ega bo‘lishi;
- talabalarda tahliliy tafakkurni rivojlantirishi;
- bahs-munozarani tashkil etish imkoniyatini yaratishi;
- bir necha yechim (qaror)ni ilgari surish imkoniyatini ta’minlay olishi 
Talabalar tomonidan keysni yechish bosqichlari.Jahon tajribasi 
ko‘rsatishicha, agar talabalarning keysni hal etish texnologiyasi ikki 
bosqichdan iborat bo‘lsa, ta’limiy maqsadlarga erishishda yanada ko‘proq 
samaraga erishish mumkin:
Birinchi bosqich –keysni hal etish bo‘yicha individual (auditoriyadan 
tashqari) ish. 
Ikkinchi bosqich – keys bilan birgalikda jamoa bo‘lib (auditoriyada) ishlash. 
1-jadval 
Talabalar tomonidan keysni yechish bosqichlari 
Birinchi bosqich – keysni hal etish 
Ikkinchi bosqich – keys bo‘yicha 

---

403 
bo‘yicha individual ish 
jamoa bo‘lib ishlash 
Talaba mustaqil ravishda 
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, 
birgalikda keys ustida ishlashadi 
1) keys materiallari bilan tanishadi 
1) guruh a’zolarining vaziyat, asosiy 
muammolar va ularni hal etish yo‘llari 
haqidagi turli tasavvurlarini 
muvofiqlashtirishadi;
eng maqbul variantni tanlashadi;
2) taqdim etilgan vaziyatni o‘rganadi, 
izohlaydi va asoslaydi; 
2) yechimning taklif etilgan 
variantlarini muhokama qiladilar va 
baholaydilar, qo‘yilgan muammo 
nuqtai nazaridan ushbu vaziyat uchun 
3) muammo va muammo osti 
muammolarni ajratadi, vaziyatni 
tadqiq va tahlil qilish usullarini 
tanlaydi; 
3) muammoli vaziyat yechimiga olib 
keladigan tanlangan harakatlar yo‘lini 
amalga oshirishning aniq qadamba-
qadam dasturini batafsil ishlab 
chiqadilar;
4) berilgan amaliy vaziyatni tahlil 
qiladi; ajratilgan muammoni hal etish 
usullari va vositalarini belgilaydi va 
asoslaydi; 
4) taqdimotga tayyorlanadilar va 
namoyish etiladigan materialni 
rasmiylashtirishadi. 
5) taklif etiladigan qarorni amalga 
oshirish bo‘yicha tadbirlarni ishlab 
chiqadi. 
Keysni yechish natijalarini kichik guruhlar tomonidan taqdimotini o‘tkazish: 
1) real vaziyat yechimiga doir o‘z variantlarini taqdim etadilar; 

---

404 
2) tanlangan harakatlar yo‘lini izohlaydilar va yechimning to‘g‘riligini 
asoslaydilar; 
3) boshqa guruh a’zolarining savollariga javob beradilar va o‘z takliflarini 
asoslaydilar. 
Jamoa bo‘lib keys ustidan ishlash: 
guruhlar taklif etgan yechimlar variantlarining muhokamasi; 
taklif etgan yechimlarning o‘zaro baholanishi; 
taklif etilgan yechimlarning xayotiyligi va amalga oshirilishi mumkinligiga 
birgalikda (talabalar va o‘qituvchi) baho berilishi ham mumkin.
Keyslarning sinflari turlari, janrlari va taqdim etish usullari 
Keyslarni sinflarga ajratish turli usullarda bo‘lishi mumkin. Jumladan, 
keyslar maqsad va o‘qitish jaryonining vazifalari, tuzilishi, ifodalash shakli, 
o‘lchami, murakkablik darajasi, fanlar, kompaniya turlari, hududlar va boshqa 
tomonlari bo‘yicha sinflarga ajratiladi100. 
Maqsad va o‘qitish jarayonining vazifalari bo‘yicha: namunali va namunali 
bo‘lmagan muammolarni yechishga hamda qaror qabul qilishga o‘rgatish; 
vaziyat tamoyillari tahlili va baholashga o‘rgatish, aniq uslubiyotni, 
yondashuvni aniq misolda qo‘llashni, yechimni yoki umuman konsepsiyani 
namoyish qiladigan turlarga ajratish mumkin. 
Keys sinflari shartli ravishda ikki: “dalali” va “o‘rindiqli” tularga ajratiladi. 
Ularning birinchisi haqiqiy omilli materiallarga asoslagan holda, ikkinchisi esa 
xayoliy yaratilgan bo‘lishi mumkin. 
Tuzilishi bo‘yicha: tuzilmali keyslar – aniq raqam va ma’lumotli vaziyatni 
qisqa va aniq bayon qilish. Bunday turdagi keyslarga aniq sondagi aniq 
javoblar mavjud. Ular aniq bilimlar sohasidagi bitta formula, ko‘nikma, 
uslubni, bilim yoki ko‘nikmani baholash uchun foydalanishga mo‘ljallangan. 
100 
Абдуқодиров А.А., Астанова Ф.А., Абдуқодирова Ф.А. “Case
-
study” услуби: назария, амалиёт ва 
тажриба. –
Тошкент: Тафаккур қаноти, 2012. –
134 б. –
Б. 15
-17. 

---

405 
Katta tuzilmaga ega bo‘lmagan keyslar. Ular katta miqdordagi ma’lumotlaga 
ega bo‘lgan materiallarni ifodalaydila, fikrlash uslubi va tezligi, asosiyni 
ikkinchi darajalikdn ajratish kshnikmasi va aniq ish sohasidagi malakalarni 
baholash uchun mo‘ljallangan. Ular uchun bir necha to‘g‘ri javob variantlari 
mavjud. 
Dastlabki ochilgan keyslar juda qisqa shuningdeq juda uzun ham bo‘lishi 
mumkn. Bunday keyslar o‘quvchi nostandart fikrlashi, ajratilgan vaqtda 
qancha kreativ g‘oyalar berishi mumkinligini ko‘rish imkoniyatini beradi. 
Agar guruhiy yechim bo‘layotgan bo‘lsa, u holda u “begona fikrni ilg‘ay 
oladimi, uni rivojlantira va amaliyotda foydalana oladimi” degan savolga 
javob beradi. 
Kichik xomaki yozuvlar – asosiy tushunchalar bilan tanishtiradi, bilimlari tor 
sohada (o‘rganilayotgan fanng bo‘limid) qo‘llashni talab etadi. 
Ifodalash shakli bo‘yicha: qog‘oz keyslar, videokeyslar, multimedia keysllar. 
O‘lchami bo‘yicha: to‘la keyslar (o‘rtacha 20-25 bet) bir necha kun 
mobaynida jamoa bo‘lib ishlashga mo‘ljallangan va, odatda, o‘z yechimining 
taqdimotini jamoaviy ishlab chiqishga qaratadi; qisqa keyslar (3-5 bet) 
bevosita darsda ishlashga mo‘ljallangan va umumiy munozara, deb qaraladi. 
Mini keyslar (1-2 bet) qisqa keyslar kabi auditoriyada muhokama etishga 
mo‘ljallangan va qisman darsda beriladigan nazariyaga ko‘rgazma sifatida 
qo‘llaniladi. 
Murakkablik darajasi bo‘yicha: maktabgacha tarbiya muassasalari 
tarbiyalanuvchilari uchun, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun, umumiy o‘rta 
ta’lim maktab o‘quvchilari uchun keys, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi 
muassasalari o‘quvchilari uchun keys, bakalavrlar uchun keys, magistrlar 
uchun keys, MVA dasturi uchun keys, ilmiy tadqiqotchilar uchun keys bo‘lishi 
mumkin. 
Fanlar bo‘yicha: buxgalteriya hisobi va nazorat; tijorat va davlatlararo 
munosabatlar; raqobatli strategiyalar; tadbirkorlik; moliya; menejment; 
boshqaruv; tashkiliy xulq va sardorlik; kichik va o‘rta biznes, xizmatlarni 
boshqarish; tijorat, pedagogika va boshqalar. 

---

406 
Tarmoq bo‘yicha: TNK (transmiliy korxona) keyslari, hududiy katta tijorat 
haqidagi keyslar; kichik va o‘rta biznes haqidagi keyslar. 
Hududlar bo‘yicha: Shimoly-Amerika keyslari, Yevropa keyslari, 
rivojlanayotgan davlatlar haqidagi keyslar va iqtisodiyotni o‘tish davridagi 
davlatlar haqidagi keyslar. 
Keyslarni sinflarga ajratishda keng fodalanilayotgan yondashuvlardan biri 
ularnig murakkabligi bo‘yichadir. Ana shunday tomonlari bo‘yicha quyidagi 
guruhlarga ajratish mumkin101 (1-jadval) 
1-jadval 
Keyslarning sinflari 
O‘quv vaziyatlari-
keyslar 
Maqsadi 
Illyustrativ
Aniq bir amaliy misolda talabalar aniq bir vaziyatda 
to‘g‘ri qaror qabul qilish algoritmiga o‘rgatiladi 
Muammo 
ifodalangan
Aniq vaqt mobaynidagi vaziyat tavsiflanadi, muammo 
aniqlanadi va aniq ifodalanadi 
Muammo 
ifodalanmagan 
Oldingi variantdagiga qaraganda, murakkabroq vaziyat 
tavsiflanadi, unda muammo aniqlanmagan bo‘lib, statisik 
ma’lumotlarda, jamoat fikri, hokimiyat organlari va 
boshqalarning bahosi orqali taqdim etiladi 
Amaliy mashqlar
Aniq paydo bo‘lgan vaziyat tavsiflanadi, undan chiqish 
yo‘llarini topish tavsiya etiladi. Bunday keyslarning 
maqsadi – muammoni yechish yo‘lini izlashdan iborat 
101
Абдуқодиров А.А., Астанова Ф.А., Абдуқодирова Ф.А. “Case
-
study” услуби: назария, амалиёт ва 
тажриба. –
Тошкент: Тафаккур қаноти, 2012. –
134 б. –
Б. 17
-18. 

---

407 
O‘quv materialining xarakteridan kelib chiqqan holda oddiy, murakkab 
tarkibiy tuzilishga ega bo‘lmagan, ya’ni mini testlardan ham foydalanish 
amaliy qiymatga egaligi ta’lim amaliyotida o‘z tasdig‘ini topgan.Aytib 
o‘tilganideq xorijiy mamlakatlar katta hajmli, murakkab ilmiy-tadqiqot 
xarakteriga ega keyslar ko‘p qo‘llaniladi va ularni hal etish butun bir semestr, 
hatto o‘quv yili davomida amalga oshiriladi. O‘zbekiston sharoitida ham 
ushbu keyslaran samarali foyalanish mumkin. Shu bilan birga o‘rganilgan 
mavzuni mustahkamlash maqsadida kichik hajmli, sodda – mini keyslardan 
ham foydalanish foydadan holi emas. Murakkab va oddiy mini keyslar 
o‘rtasidagi eng muhim farqlar – ularning hajmi, murakkablik darajasi va 
tarkibiy tuzilmasida aks etadi.
Murakkab keys (muammoli vaziyat)lar quyidagi tarkibiy tuzilmaga ega 
bo‘ladi102: 
102
Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва 
педагогик компетентлик. УМК. –
Тошкент, 2016. –
Б. 99.
Педагогик аннотация. 
Кириш. 
Кейс (муаммо)нинг баёни. 
Кейс (муаммо)ни ечиш юзасидан топшириқ (ёки савол)лар. 
Фойдаланиш учун адабиётлар рўйхати. 
Методик кўрсатмалар. 
Кейсни ечиш жараёни (таҳлил ва ечим вариантларини илгари суриш, вариантлар 
мақбуллигини текшириш).

---

408 
Mini keyslar uchun quyidagi tarkibiy tuzilmaga egalik xarakterlidir: 
Keys metodini amalga oshirish bosqichlari: 
Кейс (муаммо)нинг баёни. 
Кейс (муаммо)ни ечиш юзасидан топшириқ (ёки савол)лар. 
Фойдаланиш учун адабиётлар рўйхати. 
Методик кўрсатмалар. 
Кейсни ечиш жараёни (таҳлил ва ечим вариантларини илгари суриш, вариантлар 
мақбуллигини текшириш).
Кейс ечими бўйича тақдимотни ташкил этиш. 
кейс билан танишув;
асосий муаммони ажратиб олиш;
ғоялар
йиғиш ва излаш;
кейс ечимини тавсия қилган ғояларни
таҳлил қилиш;

---

409 
1-jadval 
Keyslar tipologiyasi 
Tipologik belgilari 
Keys turi 
Asosiy manbalari bo‘yicha Bevosita obyektda 
Ta’lim jarayonida 
Ilmiy-tadqiqotchilik faoliyatida 
Syujet mavjudligi 
Syujetli
Syujetsiz
Vaziyat bayonining 
vaqtdagi izchilligi 
O‘tmish va bugun 
Avval bo‘lib o‘tgan voqyea 
Istiqbolga yo‘naltirilgan 
Keys obyekti 
Alohida obyektga 
Tashkiliy
Ko‘p obyektli 
Materialni taqdim etish 
Hikoya

---

410 
usuli 
Esse
Tahlili ma’lumot 
Jurnalistik
Hisobot
Ocherk
Faktlar majmui 
Statistik materiallar 
Hujjatlar
O‘quv topshirig‘ini taqdim 
etish usuli 
Savolli
Topshiriq tarzida 
Didaktik maqsadlari 
Muammo, yechim, konsepsiya 
Biror mavzuga bag‘ishlangan trening 
Tahlil va baholov 
Muammoni ajratish, yechish, boshqaruvga doir 
qarorlar qabul qilish 
Taqdim etish usuliga ko‘ra Bosma
Elektron
Video-keys 
Audio-keys 
Multemedia-keys 
O‘quv keyslarining muhim xarakterli jihatlari va zamonaviy o‘qitish 
amaliyotida o‘quv keyslarining turlari

---

411 
O‘quv keyslarining muhim xarakterli jihatlari talabalarga muammoli 
vaziyatni hal etish yuzasidan talabalar e’tiboriga adabiyotlar ro‘yxatining 
taqdim etilishi, ularga metodik ko‘rsatma, yo‘riqnomalarning berilishi va 
albatta, o‘qituvchi tomonidan muammoning yechimi bo‘yicha o‘z variantining 
taqdim etilishi sanaladi. Adabiyotlar ro‘yxati o‘rganilayotgan muammoga 
bevosita taalluqli bo‘lishi zarur.
Keyslarni yechishga doir metodik 
ko‘rsatma, yo‘riqnomalar taxminan 
shunday bo‘lishi mumkin: 
Xorijiy mamlakatlar ta’limi 
amaliyotida keyslar amaliy va ilmiy 
tadqiqotlarini tashkil etish maqsadida 
qo‘llanilishi sababli ular odatda 
murakkab tarkibiy tuzilma hamda 
o‘rtacha (Yevropa), katta (AQSh) 
hajmga ega bo‘ladi. Ko‘p holatlarda 
keyslar birgina mashg‘ulot jarayonida 
hal qilinmay, balki butun bir semestr, 
hatto o‘quv yili davomida yechiladi. 
Ularning bu boradagi tajribalaridan 
bitiruv malakaviy ishlari (bakalavriat), 
magistrlik dissertasiyalari (magis-
tratura), bitiruv loyiha ishlari (malaka 
oshirish kurslari)da foydalanish 
maqsadga muvofiqir. 
Ta’lim jarayonida o‘quv keyslarini qo‘llashda jarayon (mashg‘ulot) yakunida 
albatta o‘qituvchi (keyolog)ning yechimi taqdim etilishi zarur. Buning 
didaktik ahamiyati bu yechim asosida talabalarning o‘z o‘quv-bilish 
harakatlarining qanchalik to‘g‘ri, samarali, maqsadga muvofiq amalga oshira 
Кейс (муаммо) билан танишинг. 
Муаммонинг долзарблигини баҳоланг. 
Муаммонинг долзарблигини далиллар 
ёрдамида изоҳланг. 
Кейс (муаммо)нисамарали ечиш 
йўлларини аниқланг.
Кейс (муаммо)нинг самарали ечимини 
белгиловчи метод ва технологияларни 
танланг. 

---

412 
olganliklarini tahlil qilish, solishtirish, yo‘l qo‘ygan xatolarini aniqlash 
imkoniyatini yaratishi bilan belgilanadi. Keyslar tipologiyasida o‘quv 
topshirig‘ini taqdim etish usuli savolli hamda topshiriqli bo‘lishi ko‘rsatilgan. 
Shunga ko‘ra talabalarning e’tiborlariga havola etiladigan keyslar yoki savolli, 
yoki topshiriqli bo‘lishi mumkin103.
Agar keys savolli-keys bo‘lsa, u holda muammo yoki muammoli vaziyatni 
tahlil qilish va yechishga oid bir necha savollar keltiriladi.M: 1. Yoshlarning 
“ommaviy madaniyat” ta’siriga berilishining asosiy omillari nimalardan 
iborat? 
Yoshlarning “ommaviy madaniyat”ta’siriga berilishlarida OAVning o‘rni va 
rolini qanday aniq dalillar asosida baholay olasiz?
Agar keys topshiriqli-keys bo‘lsa, u holda keysni yechish jarayonida 
bajarilishi zarur bo‘lgan topshiriqlar beriladi. M:
1. Yoshlarni “ommaviy madaniyat”ning salbiy ta’siridan himoyalash 
omillarini aniqlang.
2. Yoshlarda “ommaviy madaniyat”ga qarshi immunitetni samarali 
shakllantirish yo‘llarini belgilang.
Odatda keyslarni tayyorlashda darslik va o‘quv qo‘llanmalardan, balki 
ommaviy axborot vositalari, jumladan, Internet materiallaridan ham maqsadli 
foydalanish mumkin. Pedagogik turkum fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan 
keyslarni ularning xarakteriga ko‘ra B.Blum taksonomiyasi (bilish-tushunish-
anglash-tahlil-sintez-qo‘llash tizimi)ga muvofiq bir necha guruhga ajratish 
mumkin (1-rasm)104: 
103
Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва 
педагогик компетентлик. УМК. –
Тошкент, 2016. –
Б. 99.
104
Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва 
педагогик компетентлик. УМК. –
Тошкент, 2016. –
Б. 100.
Асосий гуруҳлар
Педагогик билимлардан хабардорликни 
аниқлашга ёрдам берадиган кейслар
Педагогик фаолият, ҳодиса ёки жараён 
моҳиятини тушуниш ҳолатини 
белгилашга хизмат қиладиган кейслар
Суҳбат (диалог)

---

413 
1-rasm.O‘quv keyslarining asosiy guruhlari. 
Zamonaviy o‘qitish amaliyotida o‘quv keyslarining quyidagi turlari 
qo‘llanilmoqda (2-rasm)105:
105
Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва 
педагогик компетентлик. УМК. –
Тошкент, 2016. –
Б. 100.
Таълим
-
тарбия жараёнлари, педагогик 
фаолият ва ҳодисанинг таркибий 
элементлари ўртасидаги ўзаро бирлик, 
алоқадорликни англаш ҳамда таҳлил 
қилишга
йўналтирилган кейслар
Таълим
-
тарбия жараёнлари, педагогик 
фаолият ва ҳодисанинг таркибий 
элементларини тизимлаштириш, 
синтезлаш, босқичларни изчил 
ифодалашни тақозо этадиган кейслар
Педагогик билимларни амалда қўллаш, мавжуд кўникма ва малакаларни 
тўлақонли намоён этишга доир кейслар
Асосий турлари
Муаммонинг ечими ва қарорларни 
таҳлил қилишга йўналтирилган 
кейслар
Қарор
ёки яхлит муаммони 
ифодаловчи кейслар

---

414 
2-rasm. O‘quv keyslarining asosiy turlari. 
Pedagogik turkum fanlarni o‘qitishda ushbu keyslardan samarali, maqsadli va 
o‘rinli foydalanish uchun zarur sharoitlar mavjudligi aniqlandi. Quyidagi 
misollar ushbu fikrning to‘g‘riligini tasdiqlaydi.
Pedagogik bilimlardan xabardorlikni aniqlashga yordam beradigan keys.
Keys bayoni. Sobir o‘rta maktabning 9-sinfini tamomladi. Shahodatnomasida 
“uch” baholar ko‘p bo‘lganligi, salbiy xulqqa egaligi sababli, Sobir hyech bir 
kasb-hunar kollejiga qabul qilinmadi. Har bir kollejning rahbari Sobirni 
boshqa akademik lisey va kasb-hunar kollejiga kirishini tavsiya etdi. Biroq, 
Sobirning ota-onasi har gal o‘g‘illarini o‘zlari yashaydigan tumandagi kasb-
hunar kollejida ta’limolishini, shundagina uni nazorat qilib turishlari 
mumkinligi aytishardi. 
Keys savollari:
1. Ayting-chi, kasb-hunar kollejlarining rahbarlari Sobirni o‘qishga qabul 
qilmaslikka haqlimilar?
2. Ayni vaziyatda Sobirning qanday huquqlari buzilyapti? 
O‘qituvchining yechimi. Kasb-hunar kolleji rahbarlari ijtimoiy xavf 
bo‘lmagan holda “uch” bahoga o‘qiganligi va xulqida salbiy holatlar ko‘zga 
Талаба фаолиятини таҳлил қилиш ва баҳолаш 
имкониятини берувчи кейслар

---

415 
tashlanishi uchungina Sobirni o‘qitishga qabul qilmaslikka haqli emaslar. Ular 
shaxsning bilim olishga bo‘lgan huquqini poymol yetishgan. Qolaversa, kasb-
hunar kollejlarida ta’lim olish majburiy-ixtiyoriy xarakterga ega. Shu sababli 
Sobir va uning ota-onasi kasb-hunar kollejini o‘zlari tanlay oladi. Bordi-yu, 
kollejga qabul qilish sinov, imtihonlar asosida olib borilsa va Sobirning o‘zi 
ularga puxta tayyorlanmaganligi sababli sinovdan o‘ta olmasa, u holda ana shu 
kasb-hunar kollejiga qabul qilinmaydi. Bu vaziyatda Sobirning bilim olish 
huquqi (O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunining 4-
moddasi) poymol etganliklari sababli kasb-hunar kollejlarining rahbarlari 
ma’muriy javobgarlikka tortiladi.
2. Pedagogik faoliyat, hodisa yoki jarayon mohiyatini tushunish holatini 
belgilashga xizmat qiladigan keys.
Keys bayoni. Uzoq yillik ish tajribasiga hamda talabalar o‘rtasida alohida 
hurmatga ega tarix fani o‘qituvchi auditoriyaga kirib, doskada o‘zining 
karikatura janrida ishlangan rasmini ko‘radi. Karikatura yorqin ishlangan, har 
bir shtrix aniq ishlangan, qolaversa, rasm juda kulgili chiqqan. Butun guruh 
o‘qituvchining karikaturagaya, uning ijodkoriga nisbatan munosabatini 
kutyapti. Biroq, o‘qituvchi shoshilmasdan, katta qiziqish bilan karikaturani 
tomosha qiladi va shunday dedi: “Karikatura shunchalik yaxshi chiqibdiki, uni 
hatto o‘chirgim kelmayapti. Rasm ijodkori – yosh rassom uni qog‘ozga 
ko‘chirib olishi kerak. Men karikaturist (rassom)ni munosib baholayman!”.
Keys savollari:
1. O‘qituvchining mavjud vaziyatdagi holatini shaxsan Siz qanday 
baholaysiz?
2. Bu vaziyatda o‘qituvchi qanday tarbiya metodini qo‘lladi? 
O‘qituvchining yechimi. Bu vaziyatda o‘qituvchi o‘zining tarjribali va 
pedagogik nazokatga egaligini namoyon eta oldi. U karikaturani o‘zining 
ustidan kulish vositasi deb emas, aksincha, san’at asari sifatida qabul qildi. 
Natijada o‘qituvchi aybdor talabani qidirib, unga tanbeh berishni istamadi. 
Buning o‘rniga o‘zining san’atga bo‘lgan muhabbatini ko‘rsatdi. Bunday 
yondashuv talabalarga o‘qituvchining irodali, o‘ziga hurmat bilan 
munosabatda bo‘lishi, hissiyotlarini jilovlay olish, o‘z-o‘zini boshqara bilish 

---

416 
qobiliyatiga egaligini ko‘rsatdi. Oqibatda talabalaro‘qituvchining ruhan 
barqaror ekanliklarini angladi. Shu sababli keyingi safar ular o‘qituvchini 
kamsitish yoki ustidan kulishni istashmaydi. Bayon etilgan vaziyatda 
o‘qituvchi: 1) izohlash (o‘zida muayyan guruh yoki alohida shaxsga 
yo‘naltirilganlikni ifodalovchi hissiy-og‘zaki ta’sir etish usuli); 2) xulq va 
faoliyatni rag‘batlantirish metodlaridan biri bo‘lgan – qo‘llab-quvvatlash 
metodidan foydalandi.
3. Ta’lim-tarbiya jarayonlari, pedagogik faoliyat hamda hodisalarning 
tarkibiy elementlari o‘rtasidagi o‘zaro birlik va aloqadorlikni anglash hamda 
tahlil qilishga yo‘naltirilgan keys106.
Keys bayoni. Tarix fani o‘qituvchisi bir soatlik darsida quyidagi xatti-
harakatlarni amalga oshirdi:
1) ma’lumotlarni izchil bayon qildi;
2) zarur o‘rinlarda tayanch tushunchalarga alohida urg‘u berdi;
3) xaritadan tarixiy voqyelar sodir bo‘lgan joylarni ko‘rsatdi;
4) vaqti-vaqti bilan talabalarga savollar berib, ulardan javoblar oldi;
5) o‘quv filmi orqali tarixiy voqyelikka oid dalillarni namoyish etdi.
Keys topshirig‘i. O‘qituvchining xatti-harakatlari qanday metodlar yordamida 
amalga oshirilganligini aniqlang.
O‘qituvchining yechimi. Tarix fani o‘qituvchisi qo‘llagan metodlar:
1) hikoya;
2) tushuntirish;
3) tasvirlash;
4) suhbat;
5) namoyish.
106
Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва 
педагогик компетентлик. УМК. –
Тошкент, 2016. –
Б. 101.

---

417 
4. Ta’lim-tarbiya jarayonlari, pedagogik faoliyat hamda hodisaning tarkibiy 
elementlarini tizimlashtirish, sintezlash, bosqichlarni izchil ifodalashni taqozo 
etadigan keys107.
Keys bayoni. Mashq bajarishni tashkil etish bosqichlari:
1) o‘qituvchi nazorati ostida talabalar tomonidan o‘quv harakatining;
2) zarur ko‘nikma va malakalar shakllangunicha o‘quv harakatlarning ko‘p 
bora takrorlanishi;
3) dastlabki bajarilishi o‘qituvchining faoliyat maqsadi va mazmunini 
tushuntirishi;
4) topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko‘rsatishi. Ushbu holatda mashq 
bajarishni tashkil etish bosqichlari noto‘g‘ri ko‘rsatilgan. Keys topshirig‘i. 
Mashq bajarishni tashkil etish bosqichlarini zarur izchillikda ifodalang.
O‘qituvchining yechimi. Mashq bajarishni tashkil etish bosqichlari:
o‘qituvchining faoliyat
maqsadi va mazmunini tushuntirishi;
2) topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko‘rsatishi;
3) o‘qituvchi nazorati ostida talabalar tomonidan o‘quv harakatining 
dastlabki bajarilishi;
4) zarur ko‘nikma va malakalar shakllangunicha o‘quv harakatlarning ko‘p 
bora takrorlanishi.
5. Pedagogik bilimlarni amalda qo‘llash, mavjud ko‘nikma va malakalarni 
to‘laqonli namoyon etishga doir keys. 
Keys bayoni. Og‘zaki bayon qilish metodlari talabalarning umumiy 
madaniyati, mantiqiy fikrlash va bilish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat 
qiladi.
107
Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва 
педагогик компетентлик. УМК. –
Тошкент, 2016. –
Б. 103.

---

418 
Keys topshirig‘i. Og‘zaki bayon qilish metodi turlarini “Baliq skeleti” grafik 
organayzerida ifodalang.
Ta’lim muassasalarida tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etishga texnologik 
yondashuv va uni loyihalash 
Ta’lim muassasalarida illiy mafkura vazifalari maxsus tashkil etilgan 
ma’naviy-ma’rifiy ishlar, shuningdeq ta’lim-tarbiya jarayonida va darsdan 
tashqari mashg‘ulotlarda amalga oshiriladi. 
A. O‘quvchilar faoliyatining darsdan tashqari tizimini loyihalash. 
Darsdan tashqari faoliyat tizimi o‘qitishning nazariy va amaliy tizimini 
to‘ldiradi. Uning asosiy vazifasi o‘quvchilarning o‘qishdan tashqari vaqti 
mobaynida o‘zini-o‘zi tarbiyalash va ijtimoiy foydali mehnat bilan 
shug‘ullanish uchun oqilona taqsimlashga yordam berishdir.
O‘quvchilarning darsdan tashqari faoliyatini loyihalash vazifalariga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
ijtimoiy moslashuv doirasini tashkil etish va o‘quvchilarning ijtimoiy 
harakatchanligini ko‘rsatish; 
bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy moslashuvi uchun zaruriy shart-sharoitlar 
yaratish; 
o‘quvchilarni mustaqil ravishda ta’limni davom ettirishga yo‘naltirish; 
har bir o‘quvchining qobiliyati, qiziqish va ishtiyoqlarini rivojlantirish uchun 
shart-sharoitlar yaratish; 
o‘quvchilarga bo‘sh vaqtlaridan unumli foydalanishni va dam olishni 
o‘rgatish.
Darsdan tashqari faoliyat tizimi ko‘p komponentli bo‘lib, o‘quvchilarning 
bo‘sh vaqtlarini quyidagi tarkibda, tartibda, shaklda va joylarda amalga 
oshirilishi mumkin: 
o‘quv guruhi tarkibida; 
o‘quv yurti jamoasi tarkibida; 

---

419 
individual (yakkama-yakka) tartibda; 
ijtimoiy birlashmalarda va tashkilotlarda; 
klublarda, to‘garaklarda, muzeylarda; 
mehnat jamoalarida; 
alohida fanlarni chuqur mustaqil o‘rganish chog‘ida; 
ta’lim muassasasidan tashqaridagi madaniy dam olishning turli shakllarida. 
O‘quvchilarning darsdan tashqari faoliyat tizimining o‘ziga xosligi shundaki, 
uning har bir komponenti alohida loyihalashtiriladi va har doim ham 
pedagogik ta’sir doirasi bilan qamrab olinmaydi. 
O‘quvchilarning darsdan tashqari faoliyat tizimini rejalashtirish shakllari:
o‘quv yurtining ish rejasi; 
o‘quv yurtining o‘quvchilar bilan olib boradigan ma’naviy-ma’rifiy ishlari 
rejasi; 
o‘quv guruhlari o‘quvchilari bilan olib boriladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlar 
rejasi va boshqalar. 
O‘quvchilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlar rejasini tuzishning asosiy 
tartiblari va qoidalari: 
diagnostik asos yaratish; 
o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini, jamoaning mahorat darajasi va 
shakllanganligini hisobga olish; 
tarbiyaviy jarayonda asosiy mazmuniy komponentlarga muvofiq faoliyat aniq 
yo‘nalishlarni belgilash; 
tadbirlarni o‘tkazish muddatlarini, shakllarini, ishtirokchilarini aniq belgilash; 
tarbiyaviy ishlar rejasining qulayligi, hayotiyligi va aniqligi; 
tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda o‘quvchilarning shaxsan ishtiroki.

---

420 
Darsdan tashqari faoliyatni zamonaviy tashkil etish ijodiy jarayon bo‘lib 
tarbiyachidan chuqur bilim, malaka va hohish talab qilgani kabi 
o‘quvchilardan ham ularning itilishlari va ehtiyojlarini talab etadi. O‘kuvchilar 
va tarbiyachi qiziqishlarini birlashtirish tarbiyada mualliflik tizimini 
shakllantirishning yagona yo‘lidir. Bu holda, tarbiya shaxs kamolotini 
boshqarish jarayoni, uning ijtimoiylashuvi va rivoji uchun sharoit va 
imkoniyatlar yaratish mezoni sifatida qaraladi. Darsdan tashqari faoliyat (dam 
olishni tashkil etish) esa, shaxsning ijodiy imkoniyatlarini yukoriga ko‘tarish 
(birinchi navbatda, tarbiyachinig), uning ijtimoiy faolligini amalga oshirish 
maydoni sifatida tushunilishi mumkin. 
Hordiq – insonning yangilanish, tiklanish, uning jismoniy va ma’naviy 
kuchini ko‘paytirish, dunyoqarashini boyitish, ijodiy faolligini oshirishni 
amalga oshirishga mo‘ljallangan va shu asosda rejalashtirilgan shaxsiy 
vaqtning bir qismidir. Ta’lim muassasalarida tarbiyaviy jarayonni tashkil 
qilish asosiga ilg‘or milliy, ma’naviy – axloqiy qadriyatlar va mezonlar, xalq 
pedagogikasi, marosimlar, bayramlar, o‘yinlar va boshqalar qo‘yilishi kerak. 
Ularni tashkil etishda va o‘tkazishda tarbiya texnologiyalaridan yoki interfaol 
uslublardan foydalanish o‘quvchida o‘z yurtiga mehr – muhabbat, 
oilaparvarliq kasbiy fidoiylikni shakllantirishga yordam beradi. Tarbiyaviy 
jarayon umumiy o‘rta, o‘rta-maxsus va kasb-hunar, oliy ta’lim muassasalarida 
o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Pedagog xodimlar, tarbiyachilar va guruh 
rahbarlari milliy g‘oya bilan ham qurollangan bo‘lib, uni har bir fuqaro ongiga 
yetkazish malakalariga ega bo‘lishlari ularning tarbiya jarayoni, tarbiyaviy 
ishlar va ularning uslubiyoti haqidagi bilim, ko‘nikma va malakalariga, 
pedagogik mahoratlariga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Tarbiya jarayoni – 
tarbiyaviy ishlar, tadbirlarning doimiy harakatdagi zanjiridan iborat. 
Tarbiyaviy tadbirlar – turli xil moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga javob 
beruvchi, tarbiyaviy maqsadlarning yagona majmuasiga bo‘ysindirilgan, bir-
biri bilan o‘zaro hamkorlik qiluvchi, o‘zida bir butun ta’limni ko‘zda tutgan 
tarbiyaviy ta’sir majmuidir. Ta’lim jarayoni alohida darslardan tashkil topgan 
kabi tarbiyaviy tadbirlardan tarbiya jarayoni vujudga keladi. Tadbirlar, 
tarbiyaviy ishlar – tarbiya jarayonining bir bo‘lagidir. 
Tarbiyaviy ish (TI) – bu tarbiyaning tizimliligi, to‘laligi, uzviyligi va 
uzluksizligidir. Tarbiyaviy ish – tarbiyalanuvchilarning muayyan faoliyatini 

---

421 
tashkil etuvchi va amalga oshiruvchi shakldir. TIning asosiy xususiyati – 
zaruriyliq foydalilik va tatbiq etish imkoniyatidan iborat. 
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da yozilishicha, “Xalqning boy intellektual 
merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, 
iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar 
tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O‘zbekiston taraqqiyotining 
muhim shartidir”. 
Shu sababli ta’lim muassasalarida tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish va 
muvaffaqiyatli davom ettirish uchun zarur bo‘lgan tarbiyaviy ishlar uslublari, 
bilimlar, malaka va maxoratlar tizimi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar 
va ularni tarbiyaviy ishlar amaliyotida qo‘llash masalalari pedagogik 
jamoalarning eng muhim muammosi bo‘lib qolmoqda. 
Talim muassasalarida o‘quvchilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning 
samaradorligini oshirish tarbiyaviy ishlar texnologiyasini to‘g‘ri tashkil qilish 
va qo‘llashga bog‘liq. Bu esa, o‘z navbatida talim muassasalari uchun 
tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish uslubiyoti zamonaviy pedagogik
texnologiyalar ishlanmalari asosida yaratishni talab etadi.
Fikrimizcha, talim muassasalarining tarbiyaviy ishlar texnologiyasi ijodiy 
faolliq mustakil fikrlash va mohirona harakatlarga yunaltirilgan bo‘lishi va 
tarbiyachi hamda o‘quvchilar tomonidan minimal kuch sarflagan holda 
tarbiyaviy ishlar bo‘yicha qo‘yilgan maksadlarni egallashda eng faol shakl, 
usul va uslublardan foydalanish tarbiyaviy jarayonni muvaffaqiyatli tashkil 
Тарбиявий иш (ТИ) –
бу тарбиянинг тизимлилиги, тўлалиги, узвийлиги ва узлуксизлигидир.
Тарбиявий иш –
тарбияанувчининг муайян фаолиятини ташкил этувчи ва амалга оширувчи 
шаклидир. ТИнинг асосий хусусияти –
зарурийлик, фойдалилик ва татбиқ этиш имкониятидан 
иборат.

---

422 
etuvchilarning doimiy va majmuaviy faoliyatining asosiy qismidan iborat 
bo‘lishi kerak. 
Talim muassasalarida tarbiyaviy ishlar uslubiyotini amalga oshirishning 
pedagogik texnologiyasi: loyihalashtirish, amalga oshirish, nazorat va tahlil 
qilish kabi ish harakatlari ketma-ketligidan iborat. (chizmaga qaran 
Chizmada ko‘rsatilganideq barcha yo‘nalishdagi tarbiyaviy ishlarning
texnologiyasi va har bir aniq ishlarni o‘tkazish, tashkil qilish uslubiyoti 
pedagogik maqsad tushunchasidan boshlanadi, ya’ni pedagogik maqsadga 
muvofiqlik (ushbu ish nima uchun tashkil qilingan va o‘tkazilmoqda, 
shuningdeq tarbiyachi va o‘quvchi nimaga erishishi kerak?) va pedagogik 
mahorat (aniq ishlarni o‘tkazish, tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish, 
o‘quvchilarni qiziqtirish, jarayonda mustaqil qatnashish va ijodiy ishlashga 
istak uyg‘otish uchun turli usul va uslublardan foydalanish) va ularning 
natijalarini nazorat va tahlil qilish, umumlashtirish (o‘quvchilar nimalarga 
o‘rgandilar?).
Tarbiya jarayonini loyihalashtirish davrida tarbiyachi o‘quvchilar bilan 
o‘tkazilishi lozim bo‘lgan tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish chog‘ida 
qo‘llaniladigan uslub, shakl va usullarni tanlaydi. So‘ngra, aniq tarbiyaviy 
ishlarga qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshiradilar. Keyinchaliq ular ishni 
nazorat qilish mexanizmini aniqlaydilar (Nima ma’qul keldi? Nima ma’qul 
kelmadi? Nega? Nima yaxshi edi-yu, nimadan voz kechish kerak? Kim ajralib 
turdi? ) va hokazo. 
Bu ishlarning hamasini umumlashtirib ta’lim muassasalarining 
tarbiyaviy ishlar texnologiyasi – ta’lim muassasasi sharoitida qo‘yilgan 
maqsadlarni amalga oshirishda har bir aniq tarbiyaviy ishni o‘tkazish va tahlil 
qilish uchun qo‘llaniladigan uslub va shakllar yig‘indisidan iborat ekanligini 
aniqladik. Masalan, ta’lim muassasasida o‘quvchilarning o‘qishi va tarbiyasi 
davrida guruhlarda, fakultetlarda, universitetlarda, institutlarda turli xil 
qiziqarli tadbirlar, bayramlar, tanlovlar, shuningdeq sportga, mehnatga, ijodiy 
ishga, badiiy mavzuga bag‘ishlangan tadbirlar, mashg‘ulotlar, o‘yinlar, sayllar, 
lineykalar, va boshqa tadbirlar o‘tkaziladi. Har bir tarbiyaviy ish va tadbirga 

---

423 
mos uni tayyorlash va o‘tkazish uslubi mavjud. Lekin, mazmunsiz uslubiyot 
ham o‘z-o‘zidan mavjud bo‘lmaydi, chunki tarbiya jarayonini, eng avvalo, 
tarbiyaviy ishning aniq mazmuni va shakli orqali amalga oshirish 
mo‘ljallanadi. Shunday ekan, aniq tarbiyaviy ishning ta’sirchanligi va 
samaradorligi - ularni tayyorlash va o‘tkazish, tarbiyachilarning o‘quvchilar 
bilan jamoaviy faoliyatini tashkil qilishi tarbiyaviy ishlar texnologiyasi 
tizimiga bog‘liq. 
Odatda tarbiyaviy ishlar jamoaviy va ijodiy tabiatiga ega bo‘ladi va mos 
ravishda jamoaviy tarbiyaviy ishlar (JTI) yoki jamoaviy ijodiy ishlar (JII) deb 
nomlanadi. JII – ish va o‘yin, ijod va o‘rtoqliq hayotiy umid va xursandlik 
bilan to‘ldirilgan va ayni paytda, asosiy tarbiyaviy vosita bo‘lgan jarayonni 
tashkil etish usulidir. Tarbiyaviy ishlarda tarbiyachilar va o‘quvchilar o‘zaro 
hamkorligining shakllari, vositalari va usullari uyg‘unlashib ketadi. 
Tarbiyaviy ishlar asosida ikkita: faol va majmuaviy yondashuvlar yotadi. 
Yondashuvlarning birinchisi, faoliyatning bilish, mehnat, ijtimoiy, badiiy, 
sport va erkin muloqot kabi turli ko‘rinishlarnitashkil etishni talab etadi. 
Ikkinchi majmuaviy yondashuv esa, faoliyatning barcha ko‘rinishlarining 
yagona jarayonga ta’siri bilan tabiiy “qo‘shilib” ketishida namoyon bo‘ladi. 
Tarbiyaviy ishlar, ayni paytda, o‘ziga axloqiy, estetiq siyosiy va aqliy 
(intellektual) ta’sirlarni qamrab oladi. Faoliyatga oid yondashuv tarbiya 
yo‘nalishiga ishora qilsa, majmuaviy yondashuv - uning mazmun tabiatini 
(pedagogik maqsad (vaziyat, tarbiyaviy maqsadning asosiy va bog‘liq 
tomonlarini shakllantirish) ni; rejalashtirish; tashkil etish va tayyorlashni; 
ishni bevosita amalga oshirishni; erishilgan natijalar tahlilini) belgilaydi. 
B. Tarbiyaviy ishlarning manbalari. Tarbiyaviy ishlar amalga oshirilayotgan 
davrning ijtimoiy vaziyati - tarbiyaviy ishlarni maqsadli ko‘zlashning va 
loyihalashning muhim manbai hisoblanadi. Bu vaziyat mamlakat va 
dunyodagi ijtimoiy hodisalar, davlat bayramlari, yubiley sanalari, hukumat 
qarorlari, jamiyat ahamiyatiga ega bo‘lgan g‘oyalar hamda mahalliy hayotga 
doir hodisalar sababli yuzaga keladi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning va 
o‘tkazishning ikkinchi manbai bo‘lib, tur sifatida shakllanayotgan shaxsning 
zaruriy fazilatlarini va xislatlarini shakllantirishning pedagogik tashxisi 
sifatida xizmat qiladi. Yana bir manba - o‘quv-tarbiyaviy muassasa ma’lum 

---

424 
muddatga belgilagan ishlarining umumiy yo‘nalishidir. Mazkur manbalarning 
mushtarak holati tarbiyaviy ishlarni hayotbaxsh kuch bilan to‘ldiradi, ularning 
dolzarb ekanligini va muayyan maqsadga yo‘naltirilganligini aniq belgilab 
beradi. 
Asosiy tarbiyaviy maqsad (ko‘pincha, axloqiy tarbiya maqsadi) aniq ishlarga 
oid vazifalarni belgilab beradi. Har bir ishda asosiy g‘oya ajralib turadi va u 
tarbiya umumiy yo‘nalishining (aqliy, jismoniy, mehnat tarbiyasi va b.) biri 
bilan mos keladi. 
Maqsadni ko‘zlash bosqichida tarbiyachining vazifasi - ijtimoiy vaziyatni 
baholash, o‘zining tarbiyaviy faoliyatini asosiy maqsadga bo‘ysundirish, 
tarbiyalanuvchilarning kelajakda muayyan tarbiyaviy ta’sirlarni qabul qilishga 
tayyorlik darajasiga tashxis qo‘yishdan iboratdir. 
V. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar: 
1. Tarbiyaviy ishlarning aniq vazifalarini chuqur anglash, uning 
samaradorligini oshirishning zarur shartidir. Mazkur vazifalar mahorat bilan 
talqin etilgan va tarbiyalanuvchilarga yetkazilgan bo‘lishi kerak.Tarbiyaviy ish 
tashkilotchilari o‘quvchilarga o‘z nuqtai nazarlarini majburan o‘tkazmasliklari 
kerak: tarbiyalanuvchilarni zarur qarorlarni qabul qilishga (go‘yo o‘z qarorlari 
sifatida qabul qilinadigandek) ishontirish zarur. 
2. Har qanday tarbiyaviy ish ishchan va majmuaviy yo‘nalish asosida 
loyihalashtiriladi. Birinchi yo‘nalish, yuqorida ta’kidlanganideq 
tarbiyalanuvchilarning jonli, ijodiy, qiziquvchan faoliyatini talab etadi va, 
zarurat tug‘ilganda, tirishqoqlikni, harakatchan ishlarni tanlashga yo‘naltiradi. 
Ikkinchisi esa, tarbiyachiga bir vazifadan har tomonlama samara olishga 
imkon beradi. 
3. Tarbiyaviy ishlar jarayonida hal qilinishi lozim bo‘lgan barcha vazifalar 
turli ahamiyatga ega bo‘lishiga intilish shart emas, chunki tarbiya tizimini 
birdaniga bir necha mezonlar orqali optimallashtirib (muqobillashtirib) 
bo‘lmaydi. Tarbiyaviy ishda, har qanday ishdagi kabi bosh vazifa ajratib 
olinadi va shu orqali qolgan vazifalar hal etiladi. 

---

425 
4. Tarbiyaviy ishlar mazmunini uning vazifalari va amalga oshirish 
sharoitlari bilan bog‘liq holda belgilab olish nihoyatda muhimdir. Material 
tanlanayotganda, u o‘quvchilarning tarbiyasiga ijobiy ta’sir etish tomonlariga 
e’tiborni qaratish lozim. Tarbiyaviy ishlarda turli xatolarga yo‘l qo‘ymaslik 
uchun tarbiyachi o‘quvchilarning qarashlarini va qiziqishlarini inobatga olgan 
holda ularni rivojlantirishi, shuningdeq ularga tayanib ish olib borishi kerak. 
5. Maqsadga muvofiq uslublar, usullar va vositalar tarbiyaviy ishlarning har 
bir bosqichi uchun alohida loyihalanadi. Bunda uslublarning imkon qadar 
faolliq tashabbuskorliq mustaqillik tamoyillarini ta’minlanishi nazarda tutilishi 
lozim. Sustlik - tarbiyaviy ishlarning asosiy dushmanidir. Shu bois, 
tarbiyalanuvchilarning xulqi kuzatilsa, nimani o‘zgartirish zarurligini ularning 
o‘zlari aytadilar. 
6. Tarbiyaviy ishlarni tayyorlashda tashkillashtirishning yuqori darajadagi 
aniqligiga erishishga harakat qilish lozim. Har qanday tarbiyaviy ish 
tarbiyalanuvchilar uchun «tashkilotchilik maktabi» ga aylanishi kerak. 
Tayyorgarlik tashabbuskorliq talabchanliq kirishimliliq majburiyatlarni 
taqsimlash mahorati, vaziyatlarni tezda baholash kabi fazilatlarni tarbiyalaydi. 
Ishni tayyorlash va o‘tkazish jamoani jipslashtirishning to‘g‘ri yo‘lidir! 
7. Tarbiyaviy ishlar nuxsa ko‘chirishni yoqtirmaydi. O‘zgaruvchanlik va 
harakat doirasining kengligi tarbiyaviy ishlarning farqlovchi belgilaridir.
Sinflarning, ayrim o‘quvchilarning bir - biriga o‘xshamasligidan keng 
foydalanishga intilish yaxshi natija beradi. Tarbiyaviy ishlarni loyihalash 
chog‘ida. Bir sinfda muvaffaqiyat keltirgan tajriba ikkinchisida aynan shunday 
natijani bermasligi mumkinligini esda tutish kerak. 
8. Tarbiyaviy ishlar turli - tuman bo‘lishi kerak. Tarbiyalanuvchilar yorqin 
ishlarni uzoq eslab yuradilar, shu bois bunday ishlarni takrorlash maqsadga 
muvofiq emas, chunki u ahamiyatini yo‘qotishi mumkin. Tarbiyaviy ishlarni 
har doim yangisini topish qiyin, ammo ularni topishga harakat qilish zarur. 
Tarbiyaviy ishlar zahirasida ko‘plab qiziqarli tadqiqotlar mavjud va bu 
takrorlamaslikni, aksincha, aniq sharoitlar bilan muvofiqlashtirgan holda 
o‘quvchini rivojlantirishni kafolatlaydi. 

---

426 
9. Tarbiyaviy ishlar his - tuyg‘ularning qudratli katalizatori kabi 
loyihalashtiriladi. Ma’lumki, hayajonga tushgan kishi nihoyatda ta’sirchan 
bo‘ladi. Har bir tarbiyaviy ishda tarbiyalanuvchiga yaqin, hamohang bo‘lgan 
jihatlarni topish va unda ijobiy xislatlarni rivojlantirish, mustahkam hayot 
tarzini shakllantirish, tarbiyaviy ishlar madaniyatini oshirishning muhim 
yo‘llaridan biri bo‘lgan o‘rab turgan dunyo haqiqatini to‘g‘ri tushinishga 
yordam beradigan qilib yetkazish kerak. 
G. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish bosqichi. Tarbiyaviy ishlarni 
rejalashtirish bosqichi maqsadni ko‘zlash bosqichidan keyin boshlanadi va 
undan faqat nazariy jihatdan farqlanadi, ammo amaliy jihatdan bu ajralmas 
jarayondir. Bu bosqichda tarbiyachilar oldida : tarbiyalanuvchilar bilan birga 
faoliyat yo‘nalishining barcha qismlarini aniqlash, ishtirokchilar orasida 
majburiyatlarni taqsimlash, ularni qanday qilib bajarish lozimligini ko‘rsatish 
kabi muhim vazifalar ham turadi. 
Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish bo‘yicha tavsiyalar: 
1. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda tarbiyalanuvchilarning tayyorgarlik 
darajasiga tayanish, ularning yosh va shaxsiy xususiyatlarini imkon darajasida 
kengroq qamrash lozim. Chunki, ishning favqulodda murakkabligi tarbiyachi 
niyatining o‘quvchilar tomonidan anglab yetolmasligiga, ishning nega va nima 
uchun bajarilishi haqidagi noaniq tasavvur esa, tarbiyaviy ishni quruq 
rasmiyatchilikka aylantiradi. Keyingi ishga qiziqtirish yengil kechmaydi. 
2. Tarbiyaviy ish - jamoatchilik ishi. Tarbiyalanuvchilarga reja tuzishning
nihoyatda mas’uliyatli mashg‘ulot ekanligini, tarbiyalanuvchi ishlayotgan har 
bir bo‘limning boshqa bo‘limlar bilan albatta bog‘liqligini va bir - birini 
taqozo etishini his qilishiga imkoniyat bering. Rejalashtirish, albatta, jamoaviy 
xarakter kasb etishi zarur.
3. Rejalashtirishning tarmoqli uslubiyoti, ko‘rgazmali, oson o‘qiladigan va 
tushunarli chizma rejalar tuzish uslubiyotlari bilan tanishing.
Tarbiyalanuvchilar bilan ularni o‘rganing, ularni mehnatning boshqa turlarini 
rejalashtirishda tarmoqli chizmani qo‘llashga o‘rgating. 

---

427 
Ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etishning umumiy nazariyasi texnologiya 
tayanadigan oltita qoidani taqdim etadi va ular tarbiyaviy ishlarni tashkil 
etishda tarbiyachi tomonidan albatta hisobga olinishi zarur. 
D. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning asosiy qoidalari: 
- bajarilishi lozim bo‘lgan ishlarning maqsadini aniq belgilash, 
harakatni boshidan oxirigacha yaxlit tasavvur qilish (nimaga erishish kerak?); 
- qo‘l ostidagi har bir kishi uchun aniq vazifalarni belgilash (qanday 
harakatlar vositasida erishish mumkin?); 
- kutilayotgan ish uchun barcha zaruriy narsalarni tayyorlash (nimalar 
yordamida erishish mumkin?);
- natijalarni aniqlash uchun muayyan mezonlarni belgilash (erishilgan 
miqdor qancha?); 
- javobgarliq uning egasi va hisobot vaqtini taqsimlash (maqsadga 
erishilganlikni nima bilan rag‘batlantirish mumkin?); 
- tashkiliy tizimni uyushtirish vositasi sifatida ijrochilarga yo‘l-yo‘riq 
ko‘rsatish (qanday qilib erishish mumkin?). 
Tarbiyaviy ishlarni uyushtirishda ishtirok etish shaxsning muhim 
xislatlarini tarbiyalaydi. 
Mazkur bosqichdagi tavsiyalar quyidagicha: 
- tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda ishtirok etayotgan har bir 
kishining huquq va majburiyatlarini aniq belgilab bering. “Hokimlik 
chizig‘i”ni belgilab olish nihoyatda muhim: har bir ijrochi belgilangan shaxsga 
o‘z ishlarining nitijasi bo‘yicha javob beradi. Hokimlik bir raxbarning qo‘lida 
jamlangan bo‘ladi, “Qo‘shhokimiyatchilik”ka yo‘l qo‘yilmaydi; 
- har bir ishtirokchiga uning imkoniyatlariga va xohishiga mos 
keluvchi bitta vazifa ajrating. Topshiriqlarni majburlamang. Tarbiyaviy ishda 
ishtirok etishning ixtiyoriy ekanligini ta’kidlang; 
-tarbiyalanuvchilarning tashkilotchilik qobiliyatiga ega emasligini 
hisobga oling. Tarbiyachiga tushunarli va yengil bo‘lgan ish tarbiyalanuvchi 

---

428 
uchun ham har doim shunchaki bo‘lmasligi mumkin. “Yengildan-
murakkabga” qoidasiga amal qiling. Tarbiyalanuvchilarni muvaffaqiyat 
qozonishiga ishonchini qo‘llab-quvvatlang, yaxshi natija bilan tugashiga 
ishonch uyg‘oting. 
Tashkilotchilik tarbiyalanuvchilarning kuchini bir necha bor oshirish 
imkoniyatiga ega ekanligi haqidagi fikrga o‘rgating. Yakkama-yakka 
harakatlarning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan “tashkilotchilik samarasi”ni 
misollar bilan ko‘rsating. 
Ye. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishni boshqarish. Tarbiyaviy 
ishlarni amalga oshirish bosqichida tarbiyachining mas’uliyati muhimdir. 
Birinchidan, dasturda ko‘zda tutilgan ishlarni tayyorlangan ssenariy asosida 
borishiga erishadi, unga tuzatishlar kiritadi, dispetcherlik vazifasini amalga 
oshiradi va jarayonni kuzatib boradi. Ikkinchidan, tarbiyachi butun jamoa va 
ayrim tarbiyalanuvchilarni kuzatib borgan holda, ularda muayyan fazilatlarni 
rivojlantiradi, bu fazilatlarning shakllanganlik darajasini aniqlashga imkon 
beradi va tarbiya sohasida qilinadigan ishlarning strategiyasini belgilaydi. 
Uchinchidan, tarbiyachi tashkiliy masalalarning aniq hal etilishini kuzatib 
boradi. 
Umuman, tarbiyaning bu bosqichdagi boshqaruv faoliyati oddiy dars 
mobaynidagi ayni shunday faoliyatdan murakkabroqligi bilan farq qiladi. Bu 
murakkablik tarbiyaviy ishni boshqarishda hisobga olish, nazorat qilish va 
ko‘plab omillarga tuzatishlar kiritish lozimligida namoyon bo‘ladi. Bu borada 
murabbiyning tarbiyachi va tashkilotchi sifatidagi o‘rni: 
- tarbiyalanuvchilarni o‘zini ishtiroki bilan bo‘g‘ib qo‘ymaslik; 
- tarbiyalanuvchilarga o‘z fikrlarini va hissiyotlarini erkin ifodalashlari 
uchun xalaqit bermaslik; 
- hodisalarning rivojini diqqat bilan kuzatish va uning nomaqbul 
yo‘nalish olishi hamda nazoratdan chiqishiga yo‘l qo‘ymaslik; 
- nomaqbul harakatlarni oqilona va o‘z vaqtida tuzatish; 
- o‘tayotgan jarayonni sezdirmasdan qayd etib borish; 

---

429 
- pedagogik nazokat bilan natijalarni e’lon qilish, jamoaviy muhokama 
yoki yakkama-yakka pedagogik tahlil qilish, yutuq va kamchiliklarning 
sabablarini ochishlarda belgilanadi. 
Tarbiyaviy ishlarni tahlil qilish mobaynida bir-biri bilan mazmunan 
bog‘liq bo‘lgan qo‘yidagi savollardan foydalanish mumkin: 
1) Tarbiyaviy ishlarni tayyorlashning va o‘tkazishning barcha holatlari 
rejada o‘z aksini topganmi? 
2) Dastur mazmuni ko‘zlangan maqsqdga javob beradimi? 
3) Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish darajasi ko‘zlangan maqsad, vazifa 
va talablarga javob beradimi? 
4) Rejalashtirilgan barcha me’yorlar yetarli darajada manbalar bilan 
mustahkamlanadimi? 
5) Tarbiyaviy ishning qaysi qismi yaxshiroq amalga oshdi, nima 
uchun? 
6) Tarbiyaviy ish davomiyligi vaqt nuqtai nazaridan o‘zgaradimi? 
7) Kim va nima uchun muddat o‘zgardi? 
8) Tarbiyaviy ishlar bir tizimni ifoda etdimi yoki qismlari nomigagina 
bog‘langan to‘plamdan iborat bo‘ldimi? 
9) Yangilik samarasi sezildimi? 
10) Tarbiyaviy ishning his-tuyg‘ulik “bo‘yog‘i” uning g‘oyasiga javob 
beradimi? 
11) Ishning sifati, o‘quvchilarning unga munosabati qoniqarlimi, qaysi 
savollar ularni o‘ylashga majbur etdi? 
12) Tarbiyaviy ishda ishtirok etgan jamoaning har qaysi a’zosi qanday 
bahoga loyiq? 
13) O‘quvchilarning xulqi qanday edi? 

---

430 
14) Nima uchun o‘quvchilarning ayrimlarida u yoki bu pedagogik 
harakatga nisbatan qarshilik ko‘rsatish alomatlari paydo bo‘ldi? 
15) Nimadan voz kechish kerak? 
16) Keyingi tarbiyaviy ishlarga qanday yaangiliklar qo‘shish mumkin? 
Yuqorodagi fikrlarga tarbiyaviy texnologiya yo‘nalishi sifatida 
qaraladigan bo‘lsa, u quyidagi umumiy belgilarni aniqlab beradi:
tarbiyaviy ta’sir tarbiyaviy ishlarning majmuasi sifatida o‘zida o‘yinlar, 
tarbiyaviy suhbatlar va yakkama-yakka maslahatlarning unsurlarini qamrab 
oladi; 
har bir ish har bir tarbiyalanuvchining ahloqiy, ijtimoiy va boshqa 
fazilatlarining shakllanganlik darajasini komp’yuter orqali tashxis etish bilan 
boshlanadi; 
tarbiyaviy ta’sir tashxis etish natijalarining faol tahlili va ideal shaxs bilan 
qiyoslaganda muayyan fazilatlarning shakllanganlik darajasiga yetganligini 
anglash bilan yuzaga kelgan “jamoaviy qayg‘urish” samarasi bilan 
kuchaytiriladi; 
tarbiyalanuvchilar kishilar orasida hayot uchun zarur bo‘lgan fazilatlarni 
o‘zlashtiradalar, o‘zlarini anglashga o‘rganadilar, o‘z-o‘zlarini kamolga 
yetkazish yo‘llarini tasavvur qiladilar; 
shaxsiy kamolotga yetish dasturi (tashxis etish natijalaridan qat’iy nazar) 
yakkama-yakka maslahatlar, tarbiyaviy ishlarni tashkil etish natijasida 
mustahkamlanadi. 
Tarbiyaviy ishlar jarayonida qo‘llaniladigan pedagogik ta’sir etish usullari 
Tarbiyachilar o‘z ish faoliyatlari davomida asosiy e’tiborni doimiy 
ravishda o‘quvchilar tarbiyasi, xulq-atvori, tartib-intizomiga tuzatishlar 
kiritishlari, ulardagi kerakli shaxsiy xislatlar va tabiatlaridagi qirralarni 
rivojlantirishlari, mavjud kamchiliklarni bartaraf qilishga qaratishlari lozim. 
Bunday jarayonni tashkil etishda tarbiyachilar pedagogik ta’sirning turli 
usullaridan foydalanishlari mumkin. 

---

431 
Pedagogik ta’sir usuli – bu aniq pedagogik holatlarni tashkil qilish usulidan
iborat bo‘lib, unda ma’lum qonuniyatlar asosida o‘quvchilarning ijobiy 
ishlarida o‘z kamchiliklarini yo‘qotishga undovchi yangi fikrlar va hissiyotlar 
uyg‘onadi. 
Tarbiya jarayonida zarur pedagogik ta’sir usulni tanlash uchun 
o‘quvchining hissiy holati, xarakatning tabiati va sababi oldindan aniqlanishi 
lozim. Bu, o‘z navbatida , ushbu harakatning psixologik tahlili, uning o‘quvchi 
shaxsiyati bilan yaqin aloqasini ko‘rib chiqishni talab qiladi. 
Pedagogik holat tarbiyachining ijodiy fikrlariga binoan yaratiladi. 
Birinchidan, tarbiyachi foydalanishni mo‘ljallagan ta’sir usulini amalga 
oshirish uchun mos sharoitlarni hayolan tanlashi kerak. Ikkinchidan, tarbiyachi 
o‘z mo‘ljallagan ishi va xulqini o‘quvchining harakatiga bo‘lgan munosabatiga 
binoan mos ravishda o‘ylab chiqishi lozim. 
Pedagogik ta’sirining har bir usuli o‘ziga xos xususiyatlarga ega 
bo‘lib, ular ikkita unsurning o‘ziga xos birligidan vujudga keladi: a) 
yaratilayotgan pedagogik holatlar xususiyatlari; b) yangi pedagogik holatga 
o‘quvchilarda tug‘iladigan yangi fikrlar, tarbiyaning yangi sabablari va 
shaxsiy kamchiliklarini yengib o‘tishga asos bo‘ladigan hissiyotlar mazmuni. 
Pedagogik ta’sir usullarini ikkita guruhga ajratish mumkin. 
Birinchi guruh usullari o‘quvchini ilhomlantiruvchi ijobiy hissiyotlar asosida 
uning ahloq-odobi, tarbiyasi, tartibiga o‘zgarishlar kiritadi, bular xursandchiliq 
minnatdorliq tarbiyachiga hurmat, o‘z kuchiga ishonchdan iborat. 
Ikkinchisi- uyatchanliq epsizliq hafsalasizliq o‘kinch, xafagarchiliq achinish 
kabi salbiy xislatlarni yo‘qotishga yordam beradigan usullardir. 
Ijodiy faoliyatda nafaqat o‘quvchilar tarbiyaviy ishlarining yaxshi 
natijalariga erishiladi, balki tarbiyachilarni o‘zlarining shaxsiy hissiyotlari ham 
rivojlanadi. Pedagogik ta’sir ko‘rsatish usullarini qo‘llash jarayonida 
tarbiyachining g‘oyaviyligi, tabiatidagi insonparvarliq mehribonliq sezgirlik 
kabi, tabiatning chidamliliq o‘z-o‘zini boshqara olish, maqsadga intiluvchanliq 
tezkorliq tashabbuskorlik kabi hissiy qirralari hamda tabiatning topqirliq 

---

432 
ziyrakliq aqliy barkamolliq kuzatuvchanlik kabi iroda qirralari ko‘zga 
tashlanadi. 
Tarbiyaviy usullarni egallash va ularni ish jarayonida tadbiq etish 
tarbiyachining tarbiya maqsadlarini yanada maqsadli va qulay bo‘lishiga 
yordam beradi. 
Pedagogik ta’sir usullaridan foydalanish aniq tamoyillarga rioya 
qilishga asoalangan. Bu tamoyillar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
pedagogik optimizm; 
o‘quvchilarga hurmat; 
o‘quvchining ruhiy holatini tushunish; 
o‘quvchi tabiatining tashqi xususiyatlari va sabablarini ochish; 
o‘quvchining taqdiri bilan qiziqish. 
Pedagogik optimizm. Tarbiyachilar yuqori optimizm, ya’ni kelajakka 
katta ishonch bilan mustaqil O‘zbekiston Respublikasining yangi qonunlarini 
hayotga tatbiq qilmoqdalar. O‘quvchilar shaxsiyatining cheksiz 
imkoniyatlariga ishongan tarbiyachilarning pedagogik optimizmi, ayniqsa, 
turli yoshdagi turli aqliy darajadagi o‘quvchilarga nisbatan, ularning dam olish 
va o‘qish qoidalarini, shartlarini tashkillashtirishda yaqqol ko‘rinadi. 
O‘quvchilarga hurmat. Insonga hurmat – insonlararo munosabatlarning 
asosiy talabidir. Tarbiyachining faoliyatida o‘quvchilarga hurmat alohida o‘rin 
tutadi, ularda ishonch, samimiyliq kattalarning maslahatlariga va takliflariga 
moyillik uyg‘otadi. Qo‘polliq o‘quvchilar shaxsiyatiga hurmatsizliq 
o‘quvchilarda ularga javoban xafagarchiliq g‘azab, hattoki, ba’zi nirsalarni 
aytaylab teskarisini qilishga intilishni tug‘diradi. Bunday paytlarda o‘quvchilar 
hatto adolatli talablarni bajarishdan ham bosh tortadilar. Tarbiyachiga bo‘lgan 
bunday munosabat ba’zan ular olib borayotgan fanga, ishga, mashg‘ulotga, 
hatto o‘zi tahsil olayotgan ta’lim muassasasiga, o‘quv xonasiga bo‘lgan 
munosabatga ko‘chadi. 
O‘quvchining ruhiy holatini tushunish. O‘quvchilar xulqining 
buzulishini, tarbiyasidagi salbiy o‘zgarishlarni sezish qiyin jarayon emas. 

---

433 
Tarbiya jarayoniga pedagogik ta’sir usulini to‘g‘ri tanlash uchun 
o‘quvchilarning tartibbuzarlik sabablarini o‘rganish keraq chunki shaxsning 
turli psixologik holatlarining tashqi ko‘rinishi bir xil bo‘ladi. Masalan, 
o‘quvchining guruhdagi faolligining susayishining asosiy sabablari, uning 
injiqligi, ko‘z yoshlari, uydan chiqib, uzoqroqqa ketishi va ota-onasidan 
uzoqda (ba’zi o‘quvchilarning turar joylarda) istiqomat qilishidan iborat 
bo‘lishi mumkin.
O‘quvchining ruhiy holatini tushunish uchun tarbiyachilar o‘quvchilar 
shaxsning fazilatlarini, xususiyatlarini, ularning yashash sharoitlarini bilishlari 
va chuqur tahlil qilishlari kerak. Tarbiyachining kuzatuvchanligi va sezgirligi 
o‘quvchining xulqida namoyon bo‘layotgan ruhiy holatini tushunishga yordam 
beradi. 
O‘quvchi harakatlarining sabablari va tashqi xususiyatlarining ochilishi. 
O‘quvchilarning harakatlari yetakchi, tarbiyachi, jamoa, atrofdagi insonlar 
tomonidan yaxshi, oliyjanob yoki yomon deb baholanadi. Tarbiyachining 
o‘quvchiga bo‘ladigan munosabat (yondashuv)lari, ularning harakatlari 
tabiatiga bog‘liq. O‘quvchi harakatlarini to‘g‘ri baholash uchun, harakat 
mohiyatini, ya’ni ichki sabablarini ochish lozim. Ko‘pincha o‘quvchilar 
harakatining ichki sabablari tashqi ko‘zdan yashiringan bo‘ladi, ya’ni tashqi 
tomondan darrov ko‘rinmaydi. Ularni tarbiyachi tomonidan tushunishga, 
ba’zan o‘quvchining o‘zi katta yordam berishi, ya’ni bo‘lgan voqyea haqida 
o‘zi hurmat qiladigan tarbiyachisiga ochiq gapirib berishi mumkin. Tarbiyachi 
bunday yomon holatni keltirib chiqaruvchi tashqi holatlardan xulq sabablarini 
ajrata olishi lozim. 
O‘quvchining taqdiriga qiziqish. Ta’lim muassasalarida olib boriladigan 
tarbiya mobaynida o‘quvchilarning taqdiriga qiziqish tarbiyachilarda 
o‘quvchilarga muhabbat va ularning taqdiriga javobgarlik hissi tufayli 
rivojlanadi. Tarbiyachilar har bir o‘quvchining taqdiri, ayniqsa, guruh 
hayotidan qoniqish hosil qilmaydigan, guruhdoshlaridan yotsiraydigan va 
guruh ishlaridan o‘zini olib qochadigan o‘quvchilar taqdiri bilan qiziqishlari 
lozim. Lekin o‘quvchining taqdiri bilan astoydil tashvishlangan va unga 
yordam berishni xohlagan tarbiyachilar o‘quchilarga mehribonliq ularga 
e’tibor va g‘amxo‘rliklarini ko‘rsatishlari uchun dastlabki omadsizlikdan 

---

434 
cho‘chimasliklari, turli yangi usullarni izlashlari lozim. Tarbiyachilarning 
kundalik faoliyatlaridagi o‘quvchiga g‘amxo‘rliklari, xayrixohlik 
munosabatlari va pedagogik ta’sirning usullarini to‘g‘ri tanlashlari 
o‘quvchilarda o‘z tarbiyachisiga muhabbat, sadoqat, ularda xursandchilik 
xohishini uyg‘otadi, shuningdeq yangi ijobiy xislatlarni rivojlantirishga va 
salbiy xislatlarni yo‘qotishga yordam beradi. 
Endi tarbiyachilarning o‘quvchilarni tarbiyalash jarayonida 
foydalanishlari mumkin bo‘lgan pedagogik ta’sir usullaridan ba’zilari bilan 
tanishtiramz: 
Ishontirish – bu aniq xulq-atvor yoki qaysidir ishni mumkin emasligini, 
to‘g‘riligini va zarurligini isbotlash va tushuntirishdir. 
Ishontirish jarayonida o‘quvchilarda yon-atrofidagi insonlarni hatti-
harakatlarini va o‘z xulqlarini baholash mezonlariga mos bo‘ladigan axloqiy 
qarashlar shakllanadi. 
O‘quvchini ish bilan ham, so‘z bilan ham ishontirish mumkin. 
O‘quvchini ishlatish orqali ishontirish jarayonida tarbiyachi isbotlanayotgan 
holat, vaziyat va muammolarni, hayotiy tajriba sharoitlaridan kelib chiqqan 
holda, yaratadi. Ishontirish ta’sir usuli o‘quvchi xulqini tuzatuvchi usul bo‘lib 
xizmat qilishi mumkin. So‘z bilan ishontirish jarayonida, o‘quvchilarga yo‘l 
qo‘yilgan xatolar tabiati axloqiy me’yor nuqtai nazaridan tushuntiriladi. 
Ishontirish usuli samimiylikni va jo‘shqinlikni talab qiladi. Bu jarayonda 
tarbiyachilarning kechinmalari o‘quvchilarga o‘tadi. Ishontirish bilan ixlos 
tug‘dirish usullari juda o‘xshash. Bu usullarning o‘xshashligi ishontirish ham, 
ixlos tug‘dirish ham suhbat orqali amalga oshirilishidan iboratligidadir, lekin 
ixlos tug‘dirishda tarbiyachilar o‘quvchi qilayotgan hatti-harakatlarning to‘g‘ri 
yoki xatoligini isbotlamaydilar. Bu jarayonda ular tarbiyalanuvchiga o‘z 
fikrlarini sekin va ohistalik bilan aytadilar. O‘quvchi tarbiyachining so‘zlarni 
tinglab turib, o‘z hatti-harakatini tanqidiy baholay boshlaydi va o‘z xulqini 
to‘g‘irlashga harakat qiladi. 
Tarbiyaviy tadbirlarni texnologiyalashtirish 
Ta’lim muassasalarining tarbiyachilari odatda o‘quvchilar bilan 
o‘tkaziladigan tarbiyaviy soat, axborot soatlari, sinfdan tashqari tarbiyaviy 

---

435 
ishlar, ota-onalar yig‘ilishlarini tashkil etish va o‘tkazishda ancha 
qiyinchiliklarga duch keladilar, buning sabablari xilma-xildir; yuqorida sanab 
o‘tilgan ishlarni hamma vaqt bir xil tartibda, bir xil ko‘rinishda bo‘lishi yoki 
rang-baranglikni bo‘lmasligi, ularda ijodiylikning pastligi yoki o‘zlarida zarur 
tashkilotchilik qobiliyatlarning yetishmasligi, ish uslubiyotidan yetarlicha 
xabardor emasliklaridan dalolat berishi mumkin. Har bir tarbiyaviy ishning 
maqsadi kutiladigan natijani berishi tarbiyachilardan juda katta pedagogik va 
aktyorlik mahoratini, tarbiyaviy ishlar uslubiyotini chuqur bilishlarini, o‘z 
ustlarida tinmay mehnat qilishlari va boy tajribaga ega bo‘lishlarini talab etadi. 
Talim muassasalariga o‘tkaziladigan tadbirlarga qo‘yiladigan o‘ziga xos 
talablar mavjud. 
Tarbiyachilar tomonidan o‘quvchilarning darsdan bo‘sh vaqtlarini foydali, 
qiziqarli tashkil etishlari bo‘yicha faoliyatlarini kuzata turib ular o‘tkazayotgan 
tarbiyaviy ishlar, tadbirlar, diskoteka, raqs kechalari,ommaviy raqslar, o‘yinlar 
imkoni va uning xilma-xilligi chegaralanganligini ko‘rish mumkin. Bunday 
tadbirlarni tashkil etish va o‘tkazish vaqtida bazi o‘quvchilar ko‘pincha zerikib 
qoladilar va , shu sababli, bekorchi bo‘lib qolib, tadbirlar davomida o‘zlari 
xohlaganlaricha yuradilar. Bunday holatga tarbiyachilarning eskirgan tadbirlar, 
o‘yinlar va raqslardan foydalanishlari, ularning bajarishga qo‘yilgan talab va 
usullarni bilmasliklari,o‘z ustlarida doimiy ravishda ishlamaganliklari, 
o‘zlarining shu sohadagi bilim va malakalari yetarli emasligi, shu munosabat 
bilan ular tomonidan yangi qiziqarli, quvnoq o‘yinlarni, ijodiy harakatlarni 
izlamasliklari hamda o‘quvchilarning qiziqishlarini hisobga olmasliklari sabab 
bo‘lishi mumkin. 
O‘quvchilarni darsdan bo‘sh vaqtlarini tashkil etishga yo‘naltirilgan 
tadbirlarni tayyorlash va o‘tkazishga qo‘yiladigan o‘ziga yarasha umumiy 
talablar mavjud. 
Har fanday tarbiyaviy tadbir tashkil qilishning asosiy tamoyillaridan biri - 
kattalarning raxbarligi va o‘ko‘vchilarning ijodkorliq xavaskorlikning 
birligidir. Tarbiyachi va tashkilotchilarning tadbirida ishtiroki turlicha bo‘lishi 
mumkin. Jumladan, kattalar tadbirida kattalar shaxsan ishtirok etmaydilar, 
o‘zlari xech qanday rol ijro etmasalarda, tadbirni tashkil etishadi va raxbarlik 

---

436 
qiladilar; tadbirda qatnashmasalarda, tashabbus guruxi va tashkilotchilar orkali 
raxbarlik qiladilar yoki xayat azosi sifatida ishtirok etadilar. 
Har qanday tarbiyaviy tadbir boshlanishidan oldin, uning maqsadini, 
mazmunini aniqlab olish zarur va mashg‘ulot maqsadini barcha o‘quvchilar 
bilishi maqsadga muvofiq. Tashkilotchi – rahbarning vazifasi - vazifalarni , 
rollarni to‘g‘ri taqsimlashi va uning almashinuvini kuzatishdir. Vazifa va 
rollarni taqsimlashda o‘quvchilarning hususiyatini hisobga olish lozim.
Qaysidir o‘quvchiga berilgan vazifa yoki rol o‘z obro‘sini mustahkamlashga, 
o‘zini ko‘rsatishiga yordam bersa, boshqasiga tengdoshlari bilan 
yaqinlashishiga, do‘stlashishiga yordam beradi, yana boshqa o‘quvyailarni esa, 
uyushqoq bo‘lishga o‘rgatadi. Tadbir o‘quvchilardan aniq kuchva g‘ayrat talab 
qiladi. Agar tadbirning borishiga , uning natijasiga o‘quvchilar osongina 
erishsalar, tadbirga qiziqish yo‘qoladi va o‘quvchilar bunday tadbirlarga 
ishtirok etmay qo‘yadilar. Tadbirlarni tez-tez almashtirish, xilma –xillashtirib 
turish kerak va ularning natijalarini o‘quvchilar bilan muhokama qilish lozim. 
Bunda o‘quvchilarning o‘zaro munosabatiga alohida etibor berilishi maqsadga 
muvofiq. 
Qo‘llanmada talim muassasalarida tarbiyachilar uchun tashkil etish va 
o‘tkazish mumkin bo‘lgan o‘zbek milliy raqslarining yaratilishi va jozibasi 
haqidagi “ Raqslar bazmi” , o‘zbek va jahon xalqlari ertaklari asosida tuzilgan 
“ Susambil mamlakati” , kuzgi teng kunlik “ Mehrjon” bayramlari hamda 
yoshlarning ommaviy raqslar, diskoteka kechalari ssenariylarining yozma 
bayoni keltiriladi. 
Texnologiyaning rivojlanishi bilan texnik vositalardan foydalanib o‘qitish 
uchun birgina kompyuterning mavjudligi kifoya bo‘lib qoldi. Avvallari 
televizor, videomagnitofon, kinoproyektor, diaproyektor va boshqalar bajargan 
funksiyalarni kompyuter muvaffaqiyat bilan o‘z zimmasiga oldi. Qolaversa, 
axborotni uzatish, saqlash, tasvirlash sifati sezilarli darajada ortdi.
Hozirgi kunga kelib, kompyuter savodxonligi madaniyatning muhim 
belgisiga aylanib ulgurdi, kelajakda esa u har bir insonga qayerda, qaysi 
uchastkada ishlamasin zaruratga aylanadi. Demaq kompyuter ishi, 
kompyuterdan foydalanishga o‘rgatish eng yaqin vaqt ichida umumiy ishga 
aylanishi shubhasiz.
Zamonaviy axborot texnologiyalarining